كەنە حاننىڭ كەگى. شابۋىل
جالعاسى...
باسى: كەنە حاننىڭ كەگى
كەكىلىك، سەڭگىر تاۋلارى دەمىن ىشىنە تارتىپ، بۇيىعى جاتىر. جازعا سالىم عانا وسى جەردە جەر قايىسقان قول شۇبىرىپ، قيانكەسكى سوعىس بولدى دەگەنگە نانا قويۋ قيىن. شۋ وزەنىنىڭ كەمەرىنە تاياۋ بارىپ، مايتوبەگە ادەيى تىزگىن تارتتى. قازا بولعان كوكجال باراق، تاۋاسار بابالارىمەن قاتار كەنە حاننىڭ جانە ونىڭ ساربازدارىنىڭ ارۋاعىنا ارنايى مال شالدىرىپ، قۇران باعىشتادى.
سول كۇنى ىلگەرلەپ كەتكەن ەرتاۋىل توپ، ىشكەرىگە دەندەپ ەنىپ، ءبىراز مالىمەت الىپ قايتىپ ورالدى. قيىربايدىڭ قاباعى قياستاۋ كورىندى.
– كەنەسارىنىڭ قانىن تىكەلەي موينىنا جۇكتەگەن ورمانبەت ماناپ، اتتەڭ، قولىمىزعا تۇسپەيدى، – دەدى ۇنجىرعاسى سالبىراي.
– نەگە؟ – بولىس بۇعان ءبىر قىرىنداي يەگىن كوتەرە قارادى. جۇزىندە ساۋال.
– قۇيرىعىنا شالا بايلانىپ، ەلدەن ۇرىككەن رۇستەم تورە مەن سىپاتاي ەجەلگى سىبايلاستارى ورمانبەتتى بىرگە ىلەستىرە كەتكەنگە ۇقسايدى. – مولداسوقىنعان قالپى ءسوزىن جالعادى. – ورمانبەتتى تىرىدەي قولعا تۇسىرسەك، ارتى ايمانداي اشىلاتىنىن بىلگەن جويىتتەر حابار سالىپ، كۇنى بۇرىن ساقتاندىرىپ قويسا كەرەك. ايتپەسە، سارىباعىشتىقتاردى باستاعان دۇنيەقوڭىز ورمانبەت بۇعى رۋىنىڭ ىستىقكول جاعالاۋىنداعى شۇرايلى جايىلىمدارىن باسىپ الىپ، جەكە يەمدەنگىسى كەلىپ دۇربەلەڭ سالىپ جاتقان جەرىنەن ءۇشتى-كۇيلى ءىز سۋىتقان. ەشتەمەدەن ايىلىن جيمايتىن داۋلەت پەن مانساپقا مالىنعان ماناپ رۇستەم مەن سىپاتايدىڭ بوي جاسىرعانىن كورىپ، ۇرەيى قاتتى ۇشسا كەرەك...
– ىم-م... – دەدى بولىس زىعىردانى قايناي ءتۇيىلىپ.
– قالىعۇل ماناپ تا «قول كەلە جاتىر» دەگەن سۋىت حاباردى ەستىسىمەن ۇرەيدەن جان تاپپاي، قوقانعا بارىپ پانالاپتى.
– بۇراتتار ءبىزدىڭ جازادان باس ساۋعالاپ قۇتىلعان ەكەن، – دەدى باراق سۇلتان جۇرەگىنىڭ تۇگى جوق، تابانىنىڭ ءبۇرى جوق كەپپەلەرگە ميىعىنان كۇلىپ.
بارلاۋشى ءسوزىن قايتا جالعادى.
– كەنەسارىنى ولتىرگەن جەندەتتىڭ ءبىرى – جانتاي دا ءىزىن جاسىرىپ ۇلگەرگەن. ەلىنە بارىپ، ورنىن سيپاپ قايتتىق.
– قاپ، جانتاي مەنىمەن سىيلاسىپ جۇرەتىن ەدى، قولىما تۇسسە، يتتىگىنىڭ جايىن سۇرايىن دەپ ەدىم... جالپاقتاعانى كوزگە عانا ەكەن عوي...
بي ءبىر ءسات توماعا-تۇيىق ىركىلىپ:
– سوسىن... – دەپ، كوزدەپ كەلگەن ادامداردىڭ ءبارىن جوق دەپ ايتا ما دەگەندەي قيىربايعا شۇقشيا قادالدى.
– حان ولىمىنە قاتىسى بار ەندىگى قالعان بۇرات شونجارىنىڭ بىرەۋى – تورەگەلدى ماناپ. ەڭ اۋەلگى حاندى تۇتقىنعا تۇسىرگەن وسى ءجويىت. ول جايلاۋىندا جايبىراقات جاتىر. اۋىلىنا قاي جاعىنان بارعان قولايلى، جاساقتى قاي تۇستارعا ورنالاستىرۋ كەرەك، ءبارىن بايقاپ كەلدىك.
– دۇرىس بوپتى.
سول كۇنگى اڭگىمە سونىمەن دوعارىلدى. قازاق قولى ەرتەڭىندە تورەگەلدىنىڭ قونىسىن بەتكە ۇستاي، ەلدىڭ ۇرەيىن ۇشىرماس ءۇشىن سىرت كوزگە تۇسپەۋگە تىرىسىپ، ساي-سالامەن اقىرىن جىلىستاي بەردى. جولدا جازىعى جوق بىردە-ءبىر قاراشى قىرعىزعا سوقتىقپادى.
بۋىنا پىسكەن كوكساۋىر بۇرات جايلاۋدىڭ تورەسىندە وتىر ەكەن. مىڭعىرعان جىلقى، جەر قايىسقان مال، قاراعايلى، قايىڭدى القاپ. سانمەن تىگىلگەن كيىز ۇيلەر.
تانەكە مەن باراق اۋىلدىڭ ىرگەسىنە كەلگەن سوڭ شيىربايدى باس ەتىپ، سىمباتتى كيىنگەن ونشاقتى جىگىتتى ماناپتىڭ وتباسىنا جىبەردى.
– ماناپتى تىرپ ەتكىزبەي ۇستاڭدار، اۋىلىن شاپقانىمىزدى كوزىمەن كورسىن، – دەدى. – بۇل قىرعىننىڭ نە سەبەپتەن ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ ايتىڭدار!
سال-سەرى كەيپىندەگى ولار تۋرا تورەگەلدىنىڭ ۇيىنە ات باسىن تىرەدى.
– اسسالاۋماعالەيكۇم، كوكساۋىرلى مانابىم! – دەدى شيىرباي.
مامىقتا جاتقان شورا وقىستان كىرىپ كەپ سالەم بەرگەن قازاقتىڭ داۋسىن ەستىگەندە، قايراڭعا شىققان بالىقتاي شورشىپ ءتۇستى. كورپەسىنىڭ تومەنگى جاعىندا بۇرىمدى وتىردى.
– قازاق حالقىنىڭ ەرىك-جىگەرىن تۋ قىلىپ كوتەرگەن، ۇلى دالانىڭ رۋحىن اسپانداتقان كەنەسارىداي اسىلدى اجالعا قيعان، بۇراتتىڭ باسسىزىن حوش كوردىك!
– اليكۇم... تورلەتىڭىزدەر، مىرزالار... – ءۇنى جاسىپ، ابدىراي سويلەدى.
ىزبارلى ءوڭدى تىستان كەلگەندەردەن يمەنىپ، ايەل سىتىلىپ سىرتقا شىعا بەردى. ونىڭ سوڭىنان باي «توسقاۋىلدار قايدا قۇرىعان؟» دەدى ەلەۋسىز مىڭگىرلەپ.
– تورلەتەتىن مەيمانىڭ ەمەسپىز، جانىڭدى الۋعا كەلدىك!
– ا-ا... نە دەيدى؟.. – قوي كوزدەرى جىپىق-جىپىق ەتتى... جازىعىم نە ەد؟..
– حانىمىزدىڭ قانىن توگىپ، «جازىعىم نە؟» دەگەنىڭ قاي ساندىراق؟!
ماناپتىڭ كەسكىنى مونتانى حالگە كوشتى.
– ەشكىمنىڭ قانىن موينىما جۇكتەگەن جوقپىن. ماجبۇرلەگەن سوڭ قورىققانىمنان ورىستاردىڭ بۇيرىعىن ورىنداپ، قارسى جورىققا قاتىسقانىم بار. – اشەيىندە بۇراتتارىنىڭ اراسىندا داۋرىعا ايتىپ جۇرەتىن «كەنەنى العاش مەن ۇستاعانمىن» دەگەن ءسوزىن بۇگىپ قالدى.
– قورىققان ادامىڭنىڭ بۇيرىعىن ورىنداي بەرەسىڭ بە؟!
باسسىزدىڭ كوزى بايىزسىز جۇگىرىستەدى.
وسى كەزدە تىستان «اتتان، اتتان! جاۋ شاپتى!» دەگەن ۇرەيلى ءۇن شىقتى. ىلە دۇركىرەگەن ات تۇياعى مەن ۇرانداعان داۋىس جەر الەمدى الىپ كەتتى.
– ءبورىباي، ءبورىباي!
– قابانباي، قابانباي!
– بايتورى، بايتورى!
– ارۋاق!
ماناپ بوساعا مەن ءۇي ىشىندەگى ىزعار شاشقان جاندارعا جاپاق-جاپاق قارادى.
– ءبىز كەك قۋىپ كەلدىك. ەلدى يەسىز، جەردى كيەسىز دەپ ويلادىڭدار ما؟! ايىلىڭنىڭ قالاي شابىلعانىن، بالا-شاعاڭمەن قوسا ەلىڭنىڭ قالاي شىرقىراعانىن كوزىڭمەن كورىپ، قۇلاعىڭمەن ەستى! قورعانىڭ بولعان ورمانبەتىڭدى، ورمانىڭ بولعان وردالىڭدى، بىردە ولاي، بىردە بىلاي بولعان سور، باعىڭدى سىناپ كور. بۇتىڭدى ورىسقا سوزىپ، ارقاڭدى قوقانعا تىرەگىڭ كەلگەن ەكەن، ەزۋىڭدى ءتىلىپ، ەكى كوزىڭدى ويىپ، ماڭدايىڭدى قازاقتىڭ تابالدىرىعىنا ءتاۋ ەتكىزىپ ولتىرەمىز!
– اللا، اللا، نە ساندىراق؟..
– ساندىراق ەمەس... اقيقات!
شيىرباي تورەگەلدىنىڭ تاقىر باسىنان قامشىمەن تارتىپ جىبەردى. بۇزاۋ ءتىس دىراۋ تيگەن جەردەن لىپ ەتىپ قان ءبىلىندى.
كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدى قايشالىسىپ، شىڭعىرعان، باقىرعان جان تۇرشىگەرلىك داۋىستار قۇلاق تۇندىردى. قازاقتاردىڭ پارمەندى ءۇنى ورشەلەنە ەستىلەدى.
ءسويتىپ، تورەگەلدى ماناپتىڭ ايىلى ءسۇت ءپىسىرىم مەزەتتىڭ ىشىندە استان-كەستەڭى شىعىپ، شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى، قازانى توڭكەرىلدى. ءوزى قول-اياعى بۇعاتتالىپ، كەپىلگە الىندى. قىز-جىگىتتەرىن بايلاپ-ماتاپ، بەس جۇزگە تارتا جاندى ولجالاپ، ايداپ جونەلدى. تۇتقىندا جۇرگەن كەنەسارى حاننىڭ ون شاقتى ساربازدارى بوساتىلدى.
تورەگەلدى ماناپتى موينىن وسىلدىرىپ، ءبيدىڭ الدىنا اكەلدى. قانى قارايعان تانەكە مەن باراق سۇلتان دوكىر شورانى اياۋسىز جازالادى.
– قارىنىڭ توق، ۋايىمىڭ جوق بولعانعا عانا ماستانىپ، وزگە ەشتەمەنى ويلامايتىن دوڭىز، كورسەتشى سول ساۋىردەگى قۇدىرەتىڭدى. الا شاپاندى قوقانىڭ، تۇكتى اۋىز ورىسىڭ، ءباتۋاسىز بۇراتىڭ بار – اراداي قۇجىناپ، جابىلدىڭدار. حاندى ولتىرگەندەگى كانە شىققان ءمۇيىزىڭ، كانە كەڭىگەن ءورىسىڭ؟!
قامشىمەن جون ارقادان وسىپ-وسىپ جىبەردى. تۇششى ەتىنە اششى تاسپا تيمەگەن پارۋادىگەر قايقاڭ-قايقاڭ ەتەدى.
– مەن ولتىرگەن جوقپىن، ويباي! – ساقاۋ تىلىمەن شىر-پىر قاقتى. – وللاھي-بيللاھي!..
– ولتىرمەسەڭ، ولتىرگەندەردىڭ قولىنا ۇستاپ اپارىپ بەردىڭ؟
ماناپتىڭ اۋزى اشىلىپ، كوزى اينالا ۇرەيى ۇشتى. ەندى ءتىرى قالارىنا كۇمانداندى.
– ورىس پەن قوقان بەكتەرى «بار» دەگەن سوڭ ءجۇردىم. اتتەڭى، تۋرا مەن باستاعان الاماننىڭ الدىنان شىققانى...
– حاندى قايدا اپاردىڭدار؟
– جانتاي ماناپقا.
– سودان كەيىن؟..
– كەنەسارى مەن ناۋرىزباي مايتوبەدە جولبا دەگەن قىرعىزدىڭ ايىلىندا ەكى بولەك ۇيدە ءۇش جۇماعا جۋىق تۇتقىندا وتىردى.
– تاباندا جازالاماي، قاماۋدا ۇستاۋلارىنىڭ سەبەبى نە؟
– «ولاردى ىزدەۋشىلەر بوپ قالار ما، كەپ قالار ما ەكەن؟» دەپ كۇتتى. – ماڭدايىنان قانى سورعالاعان تورەگەلدى كوزىنىڭ استىنان تانەكەگە قارادى، باتىردىڭ مىسى باسىپ جانارىن تەز تايدىرىپ اكەتتى دە، مۇرنىنان مىڭگىرلەي ءسوزىن جالعادى. – ءارى، قىرعىزدار كەنەسارى حاندى تانىمايتىن ەدى.
– «بۇراتتار» دە! حاندى تانىمايتىنداي بۇراتتاردى نە قارا باستى؟!
– ءيا، بۇراتتاردىڭ اراسىندا حاندى تانيتىندارى بار، بىراق ورىس ۇلىقتارى «قازاقتار وزدەرى كورسەتسىن» دەدى. قازاقتىڭ ىشىنەن بىلەتىن ادامدى تاۋىپ اكەگەنشە سونشا ۋاقىت ءوتتى. ناقتى كوزدەرى جەتىپ، كەنەسارى ەكەنىن انىقتاماي ولتىرمەدى.
– سەبەبى نە؟
– «كەنەسارى دەپ، بوتەن بىرەۋدىڭ باسىن پەتەربورعا جونەلتىپ جۇرمەيىك» دەپ قاۋىپتەندى.
– كەنەسارىنى تانۋعا كىم كەلدى؟
– ماۋكە بي. ول تۇتقىندا وتىرعانداردىڭ كەنەسارى مەن ناۋرىزباي ەكەنىن راستاپ بەردى. سودان كەيىن ەكەۋىنىڭ جانىن الدى.
– كەنەسارىنى ولتىرگەن كىم؟
– بىلمەيمىن، كورگەن جوقپىن.
بۇزاۋ ءتىس دىراۋ باستان الا شىلپ ەتە قالدى.
– كىم؟!
– قۇداي اقى بىلمەيمىن. – قوس قولىن توبەسىنە كوتەرە جالبارىنا سويلەدى.
– ناۋرىزبايدى ولتىرگەن كىم؟
– سارباعىش رۋىنىڭ تىلەۋقابىل بالالارى.
– نەگە ءدال سولار ءولتىردى.
– ويتەتىنى بىلتىر پىشپەك توڭىرەگىندە تىلەۋقابىلدىڭ باۋىرى قالپاق باتىر كەنەسارىمەن سوعىستا مەرت بولعان. سونىڭ كەگىن قايتارعاندارى.
– مۇمكىن كەنەسارىنىڭ دا باسىن سولار العان شىعار؟
– بىلمەيمىن، مەن ءدال سول كەزدە جاندارىندا جوق ەدىم.
– وندا ناۋرىزبايدى ولتىرگەندەردى قايدان ءبىلىپ تۇرسىڭ؟
– ەلدەن ەستىگەنمىن.
– كەنەسارىنى ولتىرگەن ادامدى دا ەل بىلەتىن شىعار.
– جوق، بىلمەيدى. ونى ورىستاردىڭ تاپسىرۋىمەن قاۋمالاي قورشاپ، باس العىشتى ەلدىڭ كوزىنەن بۇركەمەلەپ ءولتىرتتى.
– حاننىڭ سۇيەگى قايدا جەرلەندى؟
– قىزىلسۋ مەن ءشامسىنىڭ اراسىنداعى بوردىدا جەرلەندى دەپ ەستىدىم.
– باس سۇيەگى قايدا؟
– نە جانتايدا، نە ورمانبەتتە. ناقتى بىلمەيمىن.
– اتاڭا نالەت، نايساپ، قازاق حانىن ولتىرۋگە جەڭ سىبانا كىرىسكەنىڭ ءۇشىن قانشا اقشا الدىڭ؟
– ەلۋ تەڭگە ورىس اقشاسى.
– جارىعان ەكەنسىڭ، سويقان!
– ورىسقا قالتقىسىز ىستەگەن قىزمەتى ءۇشىن وزگە ماناپتار قانشا الدى؟
– قانشا العانىن بىلمەيمىن، اقشانىڭ تەڭ جارىمىن سىپاتاي مەن رۇستەم اكەتتى دەپ ءجۇردى...
– سەندەردىڭ قۇلقىندارىڭدى قۇرتقان – اقشا، نايساپتار! – ونىسىز دا باسىنان شىپ-شىپ قان شىعىپ، سويداق ءىزى كوزىن اينالا بەتىنە قۇلاعان بۇراتتى تاعى دا تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. تورەگەلدى «ويباي-ويباي» دەپ، بايلاۋلى قوس قولىن كوتەرە قورعاشتانىپ، باج-باج ەتە قالدى.
– جازىقسىز شەيىت بولعان ارۋاقتاردان كەشىرىم سۇراپ، اتىن اتاپ، قۇران باعىشتاپ وقى، – دەدى تانەكە.
– قولىمدى شەشىڭدەر. – يەگى كەمسەڭدەپ، جىلامسىراپ سويلەدى.
قولى بوساعان بۇرات بۇكجەڭ قاعىپ، جۇرەلەپ وتىرا كەتتى دە الاقان جايدى.
كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ جانە وزگە دە شاھيد ساربازداردىڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ قۇران وقىپ، جاساعان كۇناسى ءۇشىن اللاعا جىلامسىراي جالبارىندى. سودان كەيىن ماناپتى قول اياعىن ماتاپ ات ارتىنا تەرىس مىنگىزىپ، وزدەرىمەن اكەتتى.
جول-جونەكەي سۇراستىرا ءجۇرىپ پىشپەككە الىشەر داتقانى سوعىسقا شاقىرا باراتىن شەرىكشى دونەنتاي ماناپتى، كەنە حاننىڭ جىلقىسىن ۇرلاتاتىن جانە ەرجان سۇلتاندى تۇتقىندايتىن سولتى بولەكپاي ماناپتى، كەنە اعاسىن قۇتقارماق بولىپ قايتا ورالعاندا ناۋرىزبايدى ۇستاعان تىناي دايىربەك پەن قالشا ماناپتاردى ايىلىنان باسىپ، مۇرىندارىنان ءتىزىپ الدى.
جالعاسى بار...
ادىلبەك ىبىرايىمۇلى
Abai.kz
