راسىندا، تىرشىلىكتىڭ قۇلشىلىقسىز، ال قۇلشىلىقتىڭ تىرشىلىكسىز ءمانى بولمايتىنى سەكىلدى، ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى مىڭ قۇبىلعان مىنا زاماندا رۋحاني قۇندىلىقتار ماڭىزى كۇن ساناپ ارتۋدا. ىزگىلىككە نەگىزدەلمەگەن ءىستىڭ ىلگەرى جۇرمەيتىنىن ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەۋدە.

تۇلعانىڭ كىسىلىك كەلبەتى تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەردى تۇجىرىمداي كەلە، ادامنىڭ رۋحاني الەمىن ەكى عىلىمعا ءبولىپ، قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى – ىشكى رۋحاني جان-دۇنيە، ەكىنشىسى – سىرتقى امال-ارەكەت. ەكى نەگىز ءوزىنىڭ كوركەم ۇيلەسىمىن تاپقاندا عانا حاكىم اباي مەڭزەگەن «تولىق ادام» دەڭگەيىنە جەتەدى. 

كىسىنىڭ ادامگەرشىلىك كەلبەتىن قالىپتاستىراتىن فاكتور – ادام دەنەسىنىڭ پاتشاسى – جۇرەك. مەيىرىم، ىنساپ، ار مەن ۇيات، جىلۋلىق جۇرەكتەن تارايدى. ادامنىڭ جۇدىرىقتاي جۇرەگى ونىڭ تۇلابويىنداعى ءاربىر اعزاعا اسەر ەتەدى. 

اللا ەلشىسىنىڭ: «راسىندا، دەنەدە ءبىر كەسەك ەت بار، ول ءتۇزۋ بولسا، قالعان دەنە بۇتىندەي تۇزەلەدى، ول بۇزىلسا، قالعان دەنە تۇگەلىمەن بۇزىلادى. ول – جۇرەك», – دەگەن حاديس-ءشاريفىنىڭ پالساپالىق ءمانى وسى. 

ويشىل عالىم ءابۋ حاميد ءال-عازالي: «جۇرەك اۋىرسا، وزىنە قاتىستى امالدى ورىنداۋدان ماقۇرىم قالادى. جۇرەكتىڭ ورىنداۋى ءتيىس امالى: ءبىلىم الۋ، حيكمەت ۇيرەنۋ...» – دەگەن ەكەن. ال ابايدىڭ قارا سوزىندە كەلەتىن عىلىمنىڭ: «...مەن جۇرەكتى جاقتادىم. قۇدايشىلىق سوندا، قالپىڭدى تازا ساقتا، قۇداي تاعالا قالپىڭا ءاردايىم قارايدى»، – دەگەنى بار. سايىپ كەلگەندە، ىشكى رۋحاني جان-دۇنيەنىڭ تازالىعى جۇرەك دەرتىن ەمدەۋمەن تىكەلەي بايلانىستى.

بىرىنشىدەن، مەن مىنا ماسەلەنى ايرىقشا اتاپ وتكىم كەلەدى. ادام ءوز ويىن جات پىكىرگە تولتىرسا، سانا سونىڭ ىقپالىنان شىعا الماي قالادى. ءبىز كوپ جاعدايدا ەرتەڭ بولاتىن يگى ءىستىڭ ءدال قازىر جۇزەگە اسقانىن قالايمىز. 

وسىلايشا، جاراتقاننىڭ ءوز زاڭىن ۇمىتىپ كەتەمىز. ءار نارسە ءوز ۋاقىتىندا بولادى. بولاشاقتان ءۇمىت كۇتكەن ادام اۋەلى پروبلەمالاردى ويلامايدى، كەرىسىنشە مۇمكىندىكتەردى قاراستىرادى. ءار نارسەنىڭ قايىرىن تىلەپ، مۇمكىندىككە ۇمتىلعان پەندەنىڭ وتكىنشى ماسەلەسى وزدىگىنەن شەشىلە باستايدى. 

ويتكەنى، مۇمكىندىك العى شەپكە شىققان ساتتە ۋاقىتشا قيىندىقتار ەكىنشى ورىنعا ىعىسادى. اقىلدى ادام سىناقتى جاقسىلىققا اينالدىرا بىلەدى. اللا تاعالا قۇراندا: «...سەندەردىڭ جاقتىرمايتىن كەيبىر نارسەلەرىڭ وزدەرىڭە قايىرلى بولۋى مۇمكىن...» («باقارا» سۇرەسى، 216-ايات) – دەيدى. ءار ءىستىڭ قايىرى بار دەپ بىلگەن مۇسىلمانعا بۇل ايات ۇلكەن جىگەر سىيلايدى.

ەكىنشىدەن، پسيحولوگيادا «ىنساپسىز مەنتاليتەت» دەگەن تۇجىرىم بار. بۇل – ومىردەگى ساتسىزدىكتەردى وزگەدەن كورۋ دەگەن ۇعىمعا سايادى. اينالاداعى ادامداردىڭ عيبراتتى عۇمىرىنان شابىت الا بىلەتىن كىسىدە «پاراساتتى ويلاۋ» پسيحولوگياسى قالىپتاسادى.

بەينەلەپ ايتقاندا، بىرەۋدىڭ مەرەيى تاسىپ جاتقاندا، جىگەرى قۇم بولىپ، سەرگەلدەڭگە استە تۇسپەيدى. ونى «نەگە؟» دەگەن ساۋالدان بۇرىن «نەگە بولماسقا؟» دەگەن ويلار ۇمىتىنە قانات بىتىرەدى. 

ومىردەگى سىناقتى سابىرلىققا جەڭدىرگەن جان پاراسات بيىگىندە قالا بەرمەك. رۋحاني جان-دۇنيەسى باي ادام وسى جولدى تاڭدايدى.

ۇشىنشىدەن، قوعامدا كورىنىس تاپقان ماسەلەلەر – وتباسىلىق كەلەڭسىزدىكتەر، ونىڭ ىشىندە اجىراسۋ وقيعالارى، سۋيتسيد، بىرەۋدىڭ ارىن تاپتاۋ، ۇرلىق، زورلىق-زومبىلىق، ت.ب. وسىنداي كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ ءبىر عانا قۋاتتى جولى – رۋحى بيىك سانانىڭ قالىپتاسۋى دەپ اتار ەدىم. سانا تۇزەلسە – ادام تۇزەلەدى. ادام تۇزەلسە – قوعام تۇزەلەدى. پەندەنىڭ بويىنداعى يمان-سەنىم – بارشا جاماندىقتىڭ قالقانى. ءبىز وسى باعىتتا جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، كوبىرەك جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.  

تورتىنشىدەن، قمدب ءوزىنىڭ سان-سالالى قىزمەتىندە ءتورت باعىتقا باسىمدىق بەرەدى. ول – ساۋات اشۋ، شاكىرت تاربيەلەۋ، قايىرىمدىلىق جاساۋ، ءدىني اعىمدارمەن جۇمىس. ءبىز بۇل باعىتتاعى ءىس-شارالارىمىزدى ءبىر ساتكە دە توقتاتپاي، جانداندىرا تۇسەمىز.         

ءبىزدىڭ باستى قۇندىلىعىمىز – ەلدىڭ اماندىعى مەن جەردىڭ تىنىشتىعى، بىرلىگى مەن بەيبىتشىلىگى. ءدىن قىزمەتكەرلەرى مۇنى ايتۋدان ەشقاشان جالىققان ەمەس. ويتكەنى، پايعامبارىمىز پروگرەسسكە ۇندەگەن. دامۋدىڭ جولىن كورسەتكەن. كەرىتارتپا كوزقاراس العا جىلجۋدى تەجەيدى. 

«وتاندى ءسۇيۋ – يماننان»، – دەگەن اتالى ءسوز بار. بۇل – تىلگە جەڭىل بولعانمەن، جۇرەككە جىلى تيەتىن ناقىل. وتباسىن ىزگىلىككە تاربيەلەۋ، ەلدىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋ، تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىققا تىلەۋلەس بولۋ، مىنە، وتاندى ءسۇيۋ دەگەن وسىدان باستالادى. وتانشىل ادام ءوز ورتاسىن بەرەكە مەن بىرلىككە بولەپ، ىزگىلىككە ۇندەپ جۇرەدى.    

راسىندا، حالىققا قىزمەت ەتۋدەن اسقان عازيز نارسە جوق. ايگىلى ايتەكە ءبيدىڭ: «ءومىرىم – حالىقتىكى، ءولىمىم – وزىمدىكى»، – دەيتىنى سوندىقتان. ارداقتى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن): «ارالارىڭدا ەڭ جاقسىلارىڭ – اينالاسىنا پايدالى بولعاندارىڭ», – دەپ قوعامعا شۋاعىن شاشىپ، جاقسىلىعىن جايىپ جۇرەتىن كوپشىل كىسىنىڭ مارتەبەسىن ەرەكشە اتاپ وتكەن.

وسىندايدا حالىق دانالىعىندا ايتىلاتىن:

«جامان ەردىڭ قايعىسى،

ءوز وتىنىڭ قاسىندا.

جاقسى ەردىڭ قايعىسى،

اۋىلىنىڭ باسىندا»، – دەگەن ورامدار ويعا ورالادى...

حاديس تالىمىندە ايتىلعانداي، مۇسىلمان قاۋىمى بەينە ءبىر ءاربىر بولشەگى ءبىر-ءبىرىن جىمداستىرىپ تۇرعان ءۇيدىڭ قۇرىلىسى سەكىلدى ءبىر دەنەگە ۇقسايدى. جۇبانسا – جۇبانادى، قۋانسا – قۋانادى. وتاننىڭ قادىرىنە جەتىپ، ەلدە بولىپ جاتقان جەتىستىكتەرگە قۋانۋ دا – مۇسىلماندىق سيپات.

عۇلامالار: «ەڭ جاقسى ءومىر – جان-دۇنيەنىڭ تىنىشتىعى. دۇنيە جاماندىقتارىنان امان جۇرەك – ساۋ جۇرەك. ساۋ جۇرەكتىڭ يەسى بولۋ قانداي باقىت؟!» – دەگەن ەكەن. راسىندا، بۇل دۇنيەنىڭ ءلاززاتى يماندىلىق جولى، رۋحاني بايلىق. رۋحى بيىك ادام شىنايى باقىتقا بولەنەدى. 

اللا تاعالا وتانىمىزدى، ەلىمىزدى، جەرىمىزدى، حالقىمىزدى ءتۇرلى بۇلىكتەن ساقتاپ، ءوز پاناسىندا ساقتاعاي! ءامين!

سەرىكباي قاجى وراز، 

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني
باسقارماسىنىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي

Abai.kz