Eurasia Review الەم حالقىنىڭ 70%-ى تۇراتىن ەۋرازيا مەن افروازيا كەڭىستىگىندەگى باتىس باسپاسوزىنەن قالتارىستا قالعان ءتۇرلى تاقىرىپتى قوزعايتىن، وزىندىك جەكە پىكىرىگە يە اقش تاۋەلسىز جۋرالى ءام ساراپتاما ورتالىعى بولىپ تابىلادى.

Eurasia Review وسى ماقساتتا ءتۇرلى قوزقاراستاعى ۇيىمدار مەن اۆتورلاردىڭ ماقالالارىن جاريالاۋدى باستى ورىنعا قويىپ وتىرادى. تاياۋدا وسى جۋرنالدا قازاقستانعا قاتىستى سينگاپۋردىڭ RSIS (س. رادجاراتناما اتىنداعى حالىقارالىق زەرتتەۋ مەكتەبىنىڭ) اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ءام NTU (نانيان تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ) وقىتۋشىسى Chris Chang-نىڭ  “Russo-Kazakh Relations: The China Factor – Analysis/ورىس-قازاق قاتىناسى: قىتاي فاكتورىنا ساراپتاما” اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. 

وندا قازاق ەلىنىڭ ءالى دە رەسەي شىرماۋىندا باسى ءبۇتىن قالىپ وتىرعاندىعى جان-جاقتى ءسوز ەتىلەدى. ەندى وسى Chris Chang ماقالاسىن اباي كز وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

قازاق-ورىس قاتىناسى: قىتاي فاكتورىنا ساراپتاما

قازاقستان مەن قىتاي قارىم-قاتىناسى سوڭعى جىلدارى بەكەمدەلە ءتۇستى. ەڭ باستىسى بۇل ەل “بەلدەۋ مەن جول” (BRI) اتتى قىتاي باستاماسىندا زور ماڭىزعا يە. ونىڭ ۇستىنە قازاق ۇكىمەتى قوس وكپەسىنەن قىسقاندىقتان ءوزىنىڭ قىتاي مەن رەسەي بايلانىسىنىڭ تىزگىنىن قولىنان شىعارماۋعا بار كۇشىن سالۋدا. 

قىتاي ءۇشىن قازاقستان ونىڭ ساياسي قاۋىپسىزدىگى ءام ەكونوميكالىق مۇددەسىنە بايلانىستى باستى ورىندا تۇر. شىڭجانمەن 1780 كم شەكشە شۇباتىلا شەكتەسەتىن ەلگە قاتىستى بەجىن قازاقتار مەن شىڭجان تۇرعىندارى اراسىنداعى ەتنيكالىق، ءدىني ءام مادەني بايلانىستاردىڭ ەكى جاقتى قاتىناسقا، اسىرەسە قىتاي قاۋىپسىزدىگىندەگى ءوز پروبلەماسىنا سەلكەۋلىك تۇسىرمەۋىن جانىن سالا قولدايدى.

ەكونوميكالىق جاقتان قازاقستان برۇق (بريك) نەگىزگى وزەگى بولعاندىقتان، 2013 جىلى نۇر-سۇلتاندا (بۇرىنعى استانادا) 2013 جىلى قحر توراعاسى سي تسزينپين برۇق  قۇرىلعانىن مالىمدەۋى تەگىن ەمەس. دەرەك كوزدەرىنىڭ مالىمدەۋىنشە قازىرگى كەزدە جالپى قۇنى 27,5 ملرد. دوللار بولاتىن 55 جوبا جۇزەگە اسىرىلۋدا. قىتاي – قازاقتىڭ ەنەرگەتيكالىق سەكتورىنداعى بەلدى ويىنشى. ءارى تاعى ءبىر بىلەتىنىمىز، وسى ەلدىڭ مۇناي ءوندىرۋىنىڭ 30%-ىن ءوز قولىندا ۇستاپ وتىر. جانەدە باستى ساۋدا ارىپتەسى رەتىندە 2018 جىلى $11,7 ملرد. كولەمىندەگى ساۋدا اينالىمىنا  قول جەتكىزىپ، ءوز ۇلەسىن 12%-عا جەتكىزدى.

توقاەۆتىڭ رەسەي جانە قىتايمەن بايلانىسى

قازاقستاننىڭ ەلباسىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اياق استىنان 2019 جىلدىڭ ناۋرىزدا دوعارىسقا كەتۋى، سول كەزدەگى سەنات توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆتى پرەزيدەنت سايلاۋىنا دەيىن ۋاقىتشا پرەزيدەنت بولۋعا ءماجبۇر ەتتى. 2019 ماۋسىم ايىندا وتكەن سايلاۋدا سايلاۋشىلاردىڭ 71% داۋىسىن يەلەنگەن توقاەۆ جەڭىسكە جەتتى.

بۇرىنعى پرەمەر-مينيستر جانە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان توقاەۆ ورىس، قىتاي جانە اعىلشىن تىلدەرىندە ەمىن-ەركىن سويلەيدى. ول كەڭەس ەلشىلىگىندە سينگاپۋردا (1970-ءشى جىلدارى) جانە بەجىندە (1980-ءشى جىلدارى) جۇمىس ىستەدى. ونىڭ ۋاقىتشا پرەزيدەنت رەتىندەگى العاشقى شەتەلدىك ساپارى 2019 جىلدىڭ ساۋىرىندە ماسكەۋدەن باستالىپ، پرەزيدەنت ۆلاديمير پۋتينمەن جولعىسىپ، ەكى جاقتى قارىم-قاتىناستاعى بۇرىنعى سارا جولدان اينىمايتىندىعىنا رەسەي باسشىسىنىڭ كوزىن جەتكىزدى.

ال، وسى جىلدىڭ قىركۇيەگىندە توقاەۆ قازاقستان پرەزيدەنتى رەتىندە بەجىنگە مەملەكەتتىك ءىس-ساپارمەن جول تارتىپ، ءوز ەلىنىڭ قىتايعا دەگەن قارىم-قاتىناسى ءدال بۇرىنعىداي ەكەندىگىن ناقتىلاپ بەرە الدى. ەكى ساپاردا دا قازاق بيلىگى ءوزىنىڭ الپاۋىت كورشىلەرىمەن اراداعى بايلانىسىن تەپە-تەڭدىكتە ۇستاي بىلۋشىلىگىن تانىتا ءبىلدى.  

قازاقستانداعى رەسەي مۇددەسى

قازاقستاننىڭ ەۋرازياداعى ماڭىزدى گەوگرافيالىق ورنالاسۋى، بەلگىلى ءبىر مولشەردە ءسىبىردى ەۋروپالىق رەسەيمەن بايلانىستىرا جالعاۋى،  ءىرى جەر كولەمى (الەمدەگى توعىزىنشى ورىنداعى) ءارى وراسان مول ەنەرگەتيكالىق بايلىعىن ءسوز ەتپەگەندە، قىتايمەن ورتاق شەكاراسى رەسەيدىڭ نازارىن بۇل ەلدەگى ورىن الاتىن وقيعالارعا اۋدارتپاي قويمايتىنى حاق.

ەكى ەلدە ءبىر قاتار بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ باسىن قوسقان ودكب مۇشەسى.  2019 جىلدىڭ قاڭتارىندا شىققان قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەكى جاقتى قارىم-قاتىناستى پايىمداي سارالاۋشى ەڭبەگىندە ودكب-نى “لەتارگيالىق ۇيقى” دەپ سىنعا ۇشىراتۋىنا قاراماي، اتالعان ۇيىم ءوز مۇشەلەرىنە بارلاۋ اقپاراتتارىمەن الماسۋعا، رەسەي قارۋ-جاراعىن “وتە ارزان باعامەن ساتىپ الۋ ارقىلى، ايماقتاعى تۇراقتىلىقتى ورنىقتىرا ارتتىرۋعا” مۇمكىندىك بەرەدى دەلىنەدى.

رەسەي – قازاقستانعا ەڭ ءىرى قارۋ-جاراق ساتۋشى ەل. ونىڭ ۇستىنە ماسكەۋدىڭ قازاق ەلىندە ەڭ ماڭىزدى اسكەري نىساندارى قازاقستان-زىمىران پوليگونى مەن ومىرلىك مۇددەلىكتەگى بايقوڭىر عارىش ايلاعى بار. وسى ايماقتا 1957 جىلدان بەرى اۋەلى كەڭەس، ودان كەيىن رەسەي عارىشتى يگەرۋ باعىتىنداعى زىمىران ۇشىرۋلارى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى.

ساياسي ءام ەكونوميكالىق ارالاس-قۇرالاستىق

ەكى ەل دە – بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن تمد مۇشە.  ەڭ ماڭىزدىسى قوس ەل دە ەاەو قۇرىلتايشى مۇشەسى بولىپ تابىلادى.

سونداي-اق، ولار قازىرگى كەزدە قىتاي، ءۇندىستان، قازاقستان، قىرعىزستان، پاكستان، رەسەي، تاجىكستان جانە وزبەكستان تۇراقتى مۇشەلەرى بولىپ تابىلىپ، بىرقاتار ەلدەر باقىلاۋشى قۇقىعىنداعى شوس-تىڭ  قۇرىلتايشى مۇشەلەرى ەكەندىگىن ايتا كەتپەكپىز. شوس باستى ماقساتى – ساياسي-ەكونوميكالىق ارىپتەستىك پەن قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى سەرىكتەستىككە ىقپال ەتۋ.

رەسەيدىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى الەكسەي بوروداۆكيننىڭ ايتۋىنشا، ەكى جاقتى تاۋار اينالىسى 2018 جىلى $19 ملرد. قۇراپ، وتكەن 2017 جىلعا قاراعاندا 9% ارتقان. ورىستاردىڭ قازاقتارمەن ساۋدا اينالىمىنداعى ۇلەسى 19%-عا جەتەتىن ەڭ ءىرى ساۋدا ارىپتەسىنە اينالدى. وسى ەلدەگى رەسەيلىك ينۆەستيتسيانىڭ جالپى مولشەرى $ 12,6 ملرد. جەتىپ وتىر. ەلشىنىڭ ءسوز ەتۋىنشە، ەكى جاقتىق ساۋدا جانە باسقادا قارجىلىق ءىس-ارەكەتتەردىڭ  70% ءتول ۆاليۋتا تەڭگەمەن جۇزەگە اساتىندىعىنىڭ ءوزى-اق، قازاق-ورىس قارىم-قاتىناسىنداعى تىعىز بايلانىستىڭ كورسەتكىشىن تانىتادى.

تاريحي ءام مادەني بايلانىستار

پاتشا داۋىرىنەن باستاۋ الىپ، ورتاق كەڭەستىك كەزەڭگە ۇلاساتىن تاريحي ءام مادەني بايلانىستار 1991 جىلى كسرو تاراعان ۋاقىتتان بەرى ەش السىرەگەن جوق. قازاق عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋىنە سۇيەنەتىن بولساق، قازاق ءتىلى كۇندەلىكتى تىرلىك پەن رەسمي ەڭبەكتەردە وتە ءجيى قولدانىلعانىمەن دە، باسقا سالالاردا ورىس ءتىلى ء“وز ۇستەمدىگىنەن” ايىرىلماي وتىر.

زەرتتەۋشىلەر رەسەيلىك باق قازاقتىكىنە قاراعاندا “وتە الەۋەتتى بولىپ وتىر” دەپ اتاپ كورسەتەدى. بۇدان بولەك رەسەيدە وقيتىن قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ سانى وتە جوعارى 2015/2016 وقۋ جىلىندا ونداعى 237 000 شەتەلدىك ستۋدەنتتىڭ 79,2% تمد ەلدەرىنەن بولسا، ونىڭ 36% قازاق ستۋدەنتتەرى قۇرايدى ەكەن.

بوروداۆكين “رەسەيلىك جوو 70 مىڭنان اسا قازاق ستۋدەنتتەرى وقيدى” دەگەندى اشىپ ايتادى. ال، ەلشى بۇدان بولەك “جىل سايىن 9 مىڭ قازاق جاستارى ءوز بەتىمەن رەسەي جوو ءتۇسىپ تەگىن ءبىلىم الىپ جاتىر” دەگەن مالىمەتتى كەلتىرەدى.  (قىتاي ەلىندە ءبىلىم الاتىن قازاق جاستارىنىڭ قاتارى 2013-2016 جىلدار ارالىعىندا ءۇش ەسەگە ءوسىپ، 15 000 جەتتى).

دەموگرافيا

قازاقستاننىڭ 18,6 ميلليون تۇرعىننىڭ 23,7% قۇرايتىن ەتنيكالىق ورىستار ۇلتتىق ازشىلىق بولىپ تابىلادى. ەتنيكالىق قازاقتار بولسا، 63,1% جەتىپ وتىر (Chris Chang  2009 جىلعى رەسمي ساناقتاعى دەرەكتەردى كەلتىرىپ وتىرعان جايى بار – اۆتور). كوپتەگەن ەتنيكالىق ورىستار كسرو تاراعان كەزدەگى قازاق ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ ويانۋى مەن ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ناشارلاۋىنا بايلانىستى ءتۇپ كوتەرىلە اۋا كوشتى.

ەتنيكالىق ورىستاردىڭ كوپشىلىگى سىبىرمەن شەكتەسەتىن سولتۇستىك قازاقستاندا تۇرىپ جاتىر. بىزگە جەتكەن ماعۇلماتتار بويىنشا وسى ەتنيكالىق ورىس مۇعادجارلىعى جانە جىكشىلدىك كوڭىل اۋانى ماسەلەسى قازاق بيلىگىنىڭ جانۇشىرا كۇرەسۋگە ءتيىس باس اۋرۋىنىڭ باستىسى بولىپ تۇر. وسى ۇلتارازدىعىن بولدىرماۋ جولىندا جان ۇشىرا كۇرەسۋ بارىسىندا رەسەيدىڭ قاس قاباعىنا قاراۋشىلىق باسىم. ويتكەنى، اقىرعان ورىس ايۋى بۇل ەلدەگى بارلىق بولىپ جاتقان وقيعانى قالعىماي باقىلاپ وتىرعان جايى بار.

2014 جىلى قىرىمدى باۋىرىنا باسقانىنا بىرنەشە اي تولعان شاقتا پرەزيدەنت پۋتين “جاڭا مەملەكەتتىڭ بۋىننىن بەكىتكەن، قابىرعاسىن قاتايتقان نازارباەۆقا دەيىن قازاقتاردىڭ جەكە مەملەكەتى بولماعان” دەگەن ءسوزدى ايتىپ سالعانى دا بار.

قىتاي قاۋپىنە قارسى كوڭىل-كۇي ءام ونىڭ بولاشاعى

كوپتەگەن الىستى بولجايتىن باقىلاۋشىلار “تاياۋ ارالىقتا قىتايعا قارسى نارازىلىقتىڭ ارتۋى قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنداعى ەڭ باستى كەدەرگىگە اينالادى” دەگەن بولاتىن. قىتاي يمميگرانتتارىنىڭ سانىنىڭ، ەكونوميكالىق باسقىنشىلىعىنىڭ  ارتا تۇسۋىنەن تۋىنداعان ۇرەي فاكتورى وسى جەككورۋشىلىكتى قوزداتا ءتۇسۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولىپ تابىلادى. قىتاي ساياساتىنداعى ورىن الىپ جاتقان شىڭجانداعى ناۋقاندا قازاقتار اراسىندا تەرىس كوزقاراستى ودان بەتەر شيرىقتىرا قالىپتاستىرىپ وتىر. قىتايعا قارسى قوعامدىق باس كوتەرۋلەر قازاق ەلىنىڭ بىرقاتار قالالارىن شارپىدى. باق مالىمدەۋىنشە، قازاق وپپوزيتسيالىق ساياساتى بيزنەس پەن ءىرى جوبالارداعى قىتاي ارالاسۋىنا قاتىستى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزدىراتىن قوعامدىق وت-جالىنعا اينالدىرا ءبىلدى.

ازىرشە، رەسەيدىڭ قازاققا قاتىستى تاريحي ءام ءداستۇرلى ۇستەمدىگى قىتايدان كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا جىلجيدى دەۋگە ءالى تىم ەرتەرەك. ەگەر پرەزيدەنت پۋتين باسقاشا ۇيعارماسا، رەسەي ءۇشىن قازاقستاننىڭ گەوستراتەگيالىق ورنالاساۋى ءام باسقادا جاعداياتتارى وتە ماڭىزدى بولىپ قالا بەرمەك.

(قازاق مۇددەسىن ەسكەرمەي، بىرجاقتا رەسەي پايداسىنا ەل اڭىسىن اڭدىپ بارلاۋ جۇرگىزۋىنەن تۋىندايتىن) بوروداۆكيننىڭ تۇسىنىكتەمەسىنىڭ ءمانىسى ەكى ەلدە “وداقتاستىق قارىم-قاتىناستا” بولعانىمەن دە، رەسەي وسىنىڭ ءبارى تاپ بۇرىنعىسىنشا ساقتالىپ قالۋى ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسايدىعا سايادى. ءدال وسى مەزەتتە سونىمەن بىرگە قىتايدىڭ قازاق ەكونوميكاسىنداعى تەگەۋىرىندى ەكپىنى پرەزيدەنت توقاەۆ جانە ونىڭ ۇكىمەتىنە ءوز قىسىمىن ۇدەتە تۇسۋدە. وسى ورايدا توقاەۆ ءوز ەلىنىڭ قىتاي جانە رەسەيگە قاتىستى قارىم-قاتىناسىنىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنان شىعارماي، ەشبىرىنىڭ ىعىنا جىعىلماي قيىننان قيىستىرا جول تابا بىلۋگە ءتيىس. 

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz