الەمنىڭ ميلليونداعان تۇرعىنى بىرەۋمەن حات جازىسۋ ءۇشىن نەمەسە وزىنە قاجەتتى اقپاراتتار ىزدەۋ ءۇشىن كۇندە ينتەرنەتتىڭ الدىندا وتىرادى. ينتەرنەت ءبىراز جىلدار بويى قوعامنىڭ تەك انىقتالعان ءبىر بولىگى عانا قولدانعان تەلەكوممۋنيكاتسيالىق يندۋستريانىڭ تەحنوگەندىك ءتۇرى بولىپ ەسەپتەلگەن. بىراق سوڭعى كەزدەرى ينتەرنەت قوعامنىڭ ساناسىنا ىقپال ەتەر ءتيىمدى اقپارات قۇرالىنا اينالىپ كەلەدى. قازىرگى كەزدە كەز كەلگەن كومپيۋتەرلىك جاقسى ءبىلىمى بار نەمەسە قالتاسىندا كىشىگىرىم اقشاسى بار ادام تاپسىرىسپەن وزىنە ەلەكتروندىق اقپارات قۇرالىن، ياعني، سايت اشتىرىپ، وندا ءوزىنىڭ ينتەرنەت-وقىرماندارىنىڭ ساناسىنا ءوز سايتىنداعى اقپاراتتارمەن اسەر ەتە الادى. سول سەبەپتەرگە بايلانىستى ءسوز بوستاندىعىن سونشالىقتى قالامايتىن مەملەكەت بيلىكتەرى ونىمەن كۇرەسۋ جولدارىن ويلاستىرا باستادى.

ينتەرنەت-تسەنزۋرا دەگەنىمىز نە؟

ينتەرنەت-تسەنزۋرا (اعىلش. «Internet Censorship») دەگەنىمىز - ينتەرنەت جۇيەسىندەگى باسىلىمداردى نەمەسە اقپاراتتاردى باقىلاۋ جانە شەكتەۋ. سونداي-اق ول تەك قانا شەكتەۋ نەمەسە ۆەب-رەسۋرستاردى جابۋ عانا ەمەس، ترافيكتى ساراپتاۋ، جالعان وپپوزيتسيالىق سايتتاردى ۇيىمداستىرۋ جانە سايتتىڭ يەلەرى مەن اۆتورلارىن قىسىمعا الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

الەمنىڭ ميلليونداعان تۇرعىنى بىرەۋمەن حات جازىسۋ ءۇشىن نەمەسە وزىنە قاجەتتى اقپاراتتار ىزدەۋ ءۇشىن كۇندە ينتەرنەتتىڭ الدىندا وتىرادى. ينتەرنەت ءبىراز جىلدار بويى قوعامنىڭ تەك انىقتالعان ءبىر بولىگى عانا قولدانعان تەلەكوممۋنيكاتسيالىق يندۋستريانىڭ تەحنوگەندىك ءتۇرى بولىپ ەسەپتەلگەن. بىراق سوڭعى كەزدەرى ينتەرنەت قوعامنىڭ ساناسىنا ىقپال ەتەر ءتيىمدى اقپارات قۇرالىنا اينالىپ كەلەدى. قازىرگى كەزدە كەز كەلگەن كومپيۋتەرلىك جاقسى ءبىلىمى بار نەمەسە قالتاسىندا كىشىگىرىم اقشاسى بار ادام تاپسىرىسپەن وزىنە ەلەكتروندىق اقپارات قۇرالىن، ياعني، سايت اشتىرىپ، وندا ءوزىنىڭ ينتەرنەت-وقىرماندارىنىڭ ساناسىنا ءوز سايتىنداعى اقپاراتتارمەن اسەر ەتە الادى. سول سەبەپتەرگە بايلانىستى ءسوز بوستاندىعىن سونشالىقتى قالامايتىن مەملەكەت بيلىكتەرى ونىمەن كۇرەسۋ جولدارىن ويلاستىرا باستادى.

ينتەرنەت-تسەنزۋرا دەگەنىمىز نە؟

ينتەرنەت-تسەنزۋرا (اعىلش. «Internet Censorship») دەگەنىمىز - ينتەرنەت جۇيەسىندەگى باسىلىمداردى نەمەسە اقپاراتتاردى باقىلاۋ جانە شەكتەۋ. سونداي-اق ول تەك قانا شەكتەۋ نەمەسە ۆەب-رەسۋرستاردى جابۋ عانا ەمەس، ترافيكتى ساراپتاۋ، جالعان وپپوزيتسيالىق سايتتاردى ۇيىمداستىرۋ جانە سايتتىڭ يەلەرى مەن اۆتورلارىن قىسىمعا الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

انىقتالعان زەرتتەۋشى ۇيىمدار ارقىلى الەم مەملەكەتتەرى ينتەرنەتتى شەكتەۋ دەڭگەيى بويىنشا بولىنەدى. OpenNet (قۇرامىنا الەمنىڭ كەمبريدج، وكسفورد جانە ت.ب. ۋنيۆەرسيتەتتەرى كىرەدى) اتتى بەدەلدى ۇيىمنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، ينتەرنەتتى قاتتى قىسىمعا الاتىن مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە يران، قىتاي، وڭتۇستىك كورەيا، تايلاند، سينگاپۋر، ۆەتنام، ميانما، ءۇندى مەملەكەتى، پاكىستان، تۇرىكمەنستان، تاجىكستان، وزبەكستان، ساۋد اراۆياسى، باە، ومان، يەمەن، باحرەين، ءازىربايجان، سيريا جانە ت.ب. ەرەكشە ورىندا تۇر ەكەن. بىراق اتالعان ەلدەردىڭ ارقايسىسىندا ينتەرنەتتى تسەنزۋرالاۋ جولدارى تۇرلىشە. ولاردا كوبىنەسە YouTube  نەمەسە Google Maps سەكىلدى ويىن-ساۋىقتى، سونداي-اق وپپوزيتسيالىق سايتتارعا كىرۋ شەكتەلگەن. وڭتۇستىك كورەيانىڭ حالقى سولتۇستىك كورەيا تۋرالى جازاتىن سايتتارعا كىرە المايدى. وتە قاتاڭ ساياسي تسەنزۋرا ميانمادا، ودان كەيىنگى ورىنداردا - قىتاي مەن يران تۇر.

تسەنزۋرانىڭ ەڭ كوپ تاراعان ءتۇرى - ينتەرنەتتە انىقتالعان ءسوز بويىنشا اقپاراتتى ىزدەۋدى تىيىم سالۋ بويىنشا ەرەجەلەر قالىپتاستىرۋ (مىسالعا، قىتايدا «دەموكراتيا»، «ادام قۇقىعى» دەگەن ءسوزدى ىزدەۋ), سونداي-اق كەيبىر ينتەرنەت-رەسۋرستارعا كىرۋ مۇمكىندىكتەرىن شەكتەۋ بولىپ تابىلادى.

«شەكاراسىز رەپورتەرلار» اتتى قوعامدىق ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، 2008 جىلى 1740 ۆەب-سايت جابىلعان نەمەسە شەكتەلگەن، 105 بلوگشى ينتەرنەتتەگى باسىلىمدارى ءۇشىن جاپا شەككەن، سونىڭ ىشىندە 1-ءۋى ولتىرىلگەن، 59-تۇتقىندالعان، 45-ءىن ۇرىپ-سوققان.

كورشىلەر نە ىستەۋدە؟

ينتەرنەتتى اۋىزدىقتاۋدىڭ  ءداستۇرلى ەتالوندىق ءتۇرى قتايدا قالىپتاسىپ ۇلگەردى دەۋگە بولادى.   وندا بىلايشا اتالاتىن «قىتاي فايرۆولى» دەگەن بار. فايرۆول (firewall - «ورتكە قارسى قابىرعا») - ينتەرنەت جەلىسىندەگى اقپاراتتى تازارتۋ ءۇشىن ينتەرنەت-بايلانىسىنىڭ تۇتىنۋشىسى مەن ۇسىنۋشىسىنىڭ اراسىنداعى ينتەرنەت-ارناعا قويىلاتىن ارنايى سەرۆەر نەمەسە سەرۆەرلەر جۇيەسى. العاشىندا پروۆايدەرلەر فايرۆولداردى ۆيرۋستار مەن حاكەرلەردەن قورعانۋ ءۇشىن قولدانعان. سونداي-اق ولاردى كەيبىر سايتتاردىڭ مۇمكىندىگىن جارتىلاي نەمەسە تولىعىمەن شەكتەۋ ءۇشىن قولدانادى. قىتاي باسشىلىعىنىڭ پايىمداۋىنشا، قىتايلىقتار كوممۋنيزمدى قۇرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان نورمالارعا سايكەس ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. ال بۇل نورمالارعا سايكەس مەملەكەت ازاماتتارىنا الگى نورمالارعا قايشى كەلەتىن اقپاراتتار بەرىلمەۋى كەرەك. ەگەردە ينتەرنەتتەگى كەز كەلگەن ءبىر سايتتا سول نورمالارعا قايشى كەلەتىن اقپاراتتار بولسا، ول «ۇلى قىتاي فايرۆولىمەن» تازارتىلادى، سونىڭ سالدارىنان بۇل سايتقا كىرۋ مۇمكىن بولماي قالادى. فايرۆولدىڭ قارا تىزىمىنە تەك انتيكوممۋنيستىك سايتتار (بۇنداي تىزىمگە كوپتەگەن الەمدىك ينتەرنەت-رەسۋرستارى كىرگىزىلگەن، سونىڭ ىشىندە Wikipedia ەنتسيكلوپەدياسى دا بار) عانا ەمەس، سونداي-اق پورنوسايتتار مەن قۇمار ويىندار ۇسىناتىن كوپتەگەن سايتتار دا كىرگىزىلگەن. قىتايدا تازارىلمايتىن ينتەرنەت-رەسۋرستارىن ۇسىناتىن «ءتسيفرلى ديسسيدەنتتەردىڭ» ىسكەرلىگى قاتاڭ تۇردە جازالانادى، ولارعا قارسى ينتەرنەت-كافەلەردە جۇيەلى تۇردە رەيدتەر جۇرگىزىلىپ تۇرادى. سونداي-اق وسىنداي زاڭسىز پورنوگرافيالىق جانە قۇمار ويىندارى بار ينتەرنەت-جەلىسىن ۇسىنۋشىلاردى تاۋىپ بەرگەن ازاماتتارعا مەملەكەت اقشا تولەيدى ەكەن.

كەلەسى كورشىمىز رەسەي قىتايمەن سالىستىرعاندا ينتەرنەتكە كوپتەگەن تاۋەلسىز ارنالار ارقىلى قوسىلعان. سول سەبەپتەن وعان قىتايلار سەكىلدى جۇيەلى فايرۆول قوسۋ مۇمكىن ەمەس. سوندا دا، تسەنزۋرانى فەدەرالدى قاۋىپسىزدىك قىزمەتىمەن قاجەتتى اقپاراتتاردى تەكسەرۋ ءۇشىن جاسالعان
رەسەي پروۆايدەرلەرىمەن جاسالعان قۇپيالى ءوىىج (وپەراتيۆتى-ىزدەۋ ءىس-شارالار جۇيەسى) دەگەن جۇيە ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ءوىىج-ءنىڭ كومەگىمەن قۇقىق قورعاۋشى ورگاندار تەرروريستەر مەن باسقا دا قىلمىسكەرلەردىڭ حاتتارىن وقي الادى. رەسەيدە جانە باسقا دا كوپتەگەن مەملەكەتتەردە «تازارتۋ» ىسىمەن كوپتەگەن كوممەرتسيالىق كومپانيالار اينالىسادى. مىسالعا، بىرقاتار ىزدەۋ جۇيەلەرى وزدەرىنىڭ بىلايشا اتالاتىن «وتباسىلىق تازارتۋىن» قوسىپ قويادى. بۇل تازارتۋلار ىزدەۋ پروتسەسىندە پورنوگرافيا مەن زورلىق-زومبىلىق ەلەمەنتتەرىن ىسىرىپ تاستايدى. سونداي-اق كوپتەگەن كومپانيالاردا، جۇمىس ورىندارىندا قىزمەتكەرلەرى جۇمىسىنداعى ينتەرنەتتى قىزمەتتىك ەمەس باپپەن، مىسالعا، كەيبىر جەرلەردە ICQ قىزمەتى، بلوگشىلىق جانە سول سەكىلدى ت.ب. سايتتاردى قولدانباۋى ءۇشىن فايرۆول ارقىلى كونتەنتتى (اعىلش. content - «قۇرامى») تازارتۋ قويىلادى. تازارتۋ قۇرالدارى براۋزەرلەرگە قوسىلادى، مىسالعا Microsoft Internet Explorer براۋزەرىنە.

كوپتەگەن مەملەكەتتەر الەۋمەتتىك اسپەكتىلەردى دە باقىلاۋعا الادى. كەيبىر مەملەكەتتەردە ينتەرنەت قولدانۋشىلارى ايەلدەردىڭ نەمەسە گوموسەكسۋالداردىڭ قۇقىقتارىن ناسيحاتتايتىن سايتتار اشىلمايدى. OpenNet ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە، «الەۋمەتتىك» تسەنزۋرانى شەكتەۋدە العاشقى ورىندا يران، ودان كەيىن ومان مەن ساۋد اراۆياسى تۇر.

بىزگە ينتەرنەت-تسەنزۋرا كەرەك پە؟

قازاقستاندا تسەنزۋراعا كونستيتۋتسيامىزدىڭ 20-شى بابى بويىنشا تىيىم سالىنعان. وندا: «ءسوز بەن شىعارماشىلىق ەركىندىگىنە كەپىلدىك بەرىلەدى. تسەنزۋراعا تىيىم سالىنادى. اركىمنىڭ زاڭ جۇزىندە تىيىم سالىنباعان كەز كەلگەن تاسىلمەن ەركىن اقپارات الۋعا جانە تاراتۋعا قۇقىعى بار...» دەپ انىق جازىلعان.

بىراق سوڭعى كەزدەرى اتازاڭىمىزدىڭ بۇزىلىپ، ءسوز بوستاندىعىن شەكتەۋ ماقساتىندا تۇرلىشە ءىس-ارەكەتتەر جاسالىپ، ونى زاڭ جۇزىندە دە شەكتەۋگە بيلىكتىڭ تىرمىسىپ جاتاتىندىعى جونىندە كوپ اڭگىمە ايتىلىپ ءجۇر. بۇلاي دەپ مالىمدەۋشىلەر اتقارۋشى بيلىك حالىقتىڭ ساناسىن تولىعىمەن باقىلاپ، رەتتەپ، ونى ەمىن-ەركىن اقپارات الىپ، اششى شىندىقتى بىلدىرتپەۋ ءۇشىن جاسايدى دەيدى.

اسىرەسە سوڭعى كەزدەردەگى ينتەرنەتتى زاڭداستىرۋ جونىندەگى ۇكىمەتتىڭ ىنتاسى بۇگىن تەك قازاقستان قوعامىن عانا ەمەس، الەمنىڭ بارشا دەموكراتيالىق قاۋىمداستىعىن دا قوبالجىتىپ وتىر. سەبەبى وسىنشا انتيدەموكراتيالى ءىس-ارەكەتتەر جاساپ جاتقان مەملەكەت قالايشا الەمدىك دەڭگەيدە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى قورعايتىن بىردەن-ءبىر حالىقارالىق ۇيىم - ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن (ەقىۇ) باسقارادى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا جاساعان ۇندەۋىندە بىرقاتار جۋرناليستەر، رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق ۇيىمدار ينتەرنەت-تسەنزۋرانى زاڭداستىراتىن زاڭ جوباسىن قابىلداماۋدى سۇراپ وتىر. ءتىپتى بۇگىنگى كۇنى «ابىروي»، «بولاشاق»، «جاس ماماندار قوعامى» جاستار ۇيىمدارى مەن «ورتالىق ازيانىڭ دامۋ ينستيتۋتى» قوعامدىق قورى «تاۋەلسىز ينتەرنەت ءۇشىن» اتتى قوزعالىس قۇرىپ تا ۇلگەردى.

ۇكىمەتىمىزگە ينتەرنەت جەلىسىن باقىلاۋعا الۋ كەرەك پە دەگەن سۇراققا - كەرەك دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولادى. ونى زاڭداستىرۋ دا قاجەت. بىراق ساياسي ماقساتتا ەمەس - پورنوسايتتار مەن قۇمار ويىنداردى شەكتەۋگە، حاكەرلەر مەن ۆيرۋستاردان قورعانۋعا، ۇلتتىق رۋحىمىزعا، مەنتاليتەتىمىزگە جات زياندى اقپاراتتاردان ساقتانۋ ءۇشىن قاجەت. الايدا، ەلىمىزدە ءىس جۇزىندە ينتەرنەتتى استىرتىن ساياسي ماقساتتا ءجيى قىسىمعا الاتىنىن تاعى بىلەمىز. بىزدە ۇكىمەتتىڭ كەيبىر ارەكەتتەرىن سىنعا الاتىن ينتەرنەت-سايتتار تۇرلىشە شابۋىلدارعا ءجيى ۇشىرايتىنى شىندىق. جاقىندا عانا ءبىز كەلەسى جىلى توراعا بولامىز دەپ وتىرعان ەقىۇ «ينتەرنەتتى باقىلاۋ» اتتى جاساعان بايانداماسىنداعى ينتەرنەتتى تسەنزۋرالايتىن مەملەكەتتەر تىزىمىنە گرۋزيا، بەلارۋس، وزبەكستان، قىتاي مەملەكەتتەرىنىڭ قاتارىنا قازاقستاننىڭ دا كىرگەنى وكىنىشتى-اق! سونىمەن، ينتەرنەتتى باقىلاۋعا كوشكەن ەل بيلىگى ەرتەڭ ەقىۇ-عا توراعا بولا قالسا قايتەر ەكەن؟..

«اباي-ينفورم».