تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇتقاسى

اعىلشىندار، «ءسابي تاربيەسى، ول دۇنيەگە كەلەردەن ءبىر عاسىر بۇرىن باستالادى» دەيدى ياعني ول تاربيەنىڭ نەگىزى، سول ۇلتتىڭ ءتىلى، ءداستۇرى، مىنەزى، ونەرى، مادەنيەتى... ومىرلەرىن تەڭىز-مۇحيتتا وتكىزەتىن ياعني ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىن بىرنەشە سانتيمەتر تاقتاي ءبولىپ تۇراتىن جانە دۇنيەتانىمى شەكسىز مۇحيتتا قالىپتاسقان اعىلشىندار مىنەزى ەرەكشە حالىق. اتاقتتى پسيحولوگ گ.لەبون اعىلشىندار تۋرالى، «امەريكا قۇرلىعىنا كەلگەن اعىلشىندار، وندا ءبىر عاسىردا جاڭا وركەنيەت ورناتتى... ءۇندىستاندى جاۋلاپ العاننان كەيىن سانى وزدەرىنەن 60 ەسە كوپ جەرگىلىكتى حالىقتى اعىلشىن تىلىندە سويلەتتى...». ءححى عاسىردا اعىلشىن ءتىلى حالىقارالىق، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، الەم حالىقتارىنىڭ 75% سويلەيتىن تىلگە اينالدى. وسى حالىقتا، «تاڭ بريتانيادا اتىپ، سوندا باتادى» دەگەن وتارلاۋ كەزىنەن قالعان تاربيەلىك ماڭىزدى ماسەلە بار. ول، 18-گە تولعان جىگىتتەر 20 جىل اسكەردە بولادى. جاسى 40-قا تايانعاندا اسكەردە باسقا ەل-جەردى كورگەن جىگىتتەر نەگىزىنەن 18-25 جاستاعى قىزدارمەن وتباسىن قۇرادى. وسىنداي وتباسىندا تاربيە العان ۇل-قىزدىڭ ءبىلىمدى، تالانتتى، ۇلتتىق داستۇرگە بەرىك بولاتىنىن ءومىر كورسەتتى. باتىس ەلدەرىندە قالىپتاسقان تاعى ءبىر ءداستۇر، ول ەر جەتكەن جاستار اتا-انادان بولەك شىعىپ، ءوز كۇشتەرىمەن بىلىمدەرىن الىپ، جۇمىستارىن ىستەپ اياقتانعاسىن وتباستارىن قۇرادى.

ال، بىزدە كەرىسىنشە، زاماناۋي تاربيە تولىق قالىپتاسپاعان. بىزدە: - بالانىڭ تاماعى توق، جىلاماي وسسە، سونى تاربيە دەپ تۇسىنەدى. وسىنداي ورتادا وسكەن ۇل-قىزدىڭ باسپاقتان ايىرماشىلىعى شامالى؟!;

- «اتا-انا بار تاپقان-تايانعانىن بالانىڭ الدىنا قويۋ مىندەت» دەپ تۇسىنگەن ورتادا وسكەن، ۇل-قىزدىڭ ساناسى ۋاقىتىلى جەتىلىپ، ومىرلىك ماقسات پەن مىندەت قالىپتاسپايدى، جاستاردىڭ كوپشىلىگى وتان الدىنداعى بورىشتارىن وتەۋدەن قاشادى جانە وتباسىن قۇرۋعا باتىلدارى بارمايتىن ماسىل بولىپ وسەدى. بىزدە وتان قورعاۋ ماسەلەسىن پارا شەشەدى. اسكەرگە بارعىسى كەلمەگەندەر مەن بارعىسى كەلەتىندەر (سوڭىنان قۇقىق، قارجى پوليتسياسى ت.ب. قاجەت) ماسەلەنى $300 بەرىپ شەشەدى. قازاقتار، جاپوننىڭ، «ەگەر اتا-انا بار تاپقانىن بالالارىنىڭ الدىنا قوياتىن بولسا، وندا ۇل-قىزدارى ماسىل، ال نەمەرەلەرى قايىرشى» بولادى دەگەندى باستان كەشىرۋدە. بۇل، انا ءتىل مەن اتامەكەندى قورعاپ، ەلدى دامىتا المايتىن ياعني تاربيەسى تەرىس بولاشاق ۇرپاققا سالعان كاپيتالدان ەلگە ەشقانداي پايدا بولمايدى;

- جىبەك جىپپەن ورىلگەن كوكوننىڭ ىشىندە ليچينكادان جەتىلىپ، ودان شىعۋعا تالپىنىپ جاتقان كوبەلەكتى كورگەن عالىم، كوكوننىڭ تەسىگىن ۇلكەيتىپ ونىڭ شىعۋىنا كومەكتەسەدى. ءوز كۇشىمەن شىقپاعان شالاجانسار كوبەلەك ءومىر سۇرۋگە جارامسىز بولىپ، ءولىپ قالادى. بۇل، كۇرەسىپ، ماقساتتارىنا جەتكەندەر عانا ومىرگە جانە سوڭىنان ۇرپاق وربىتۋگە لايىقتى ەكەنىن كورسەتەتىن سۇرىپتاۋ، بارلىق تىرشىلىككە، ونىڭ ىشىندە الدىمەن ادامعا دا ورتاق ەۆوليۋتسيانىڭ زاڭى. قازاقتا ونى، «جەتەلەگەن تازى تۇلكى الماس» نەمەسە ماسىلدان تۇلعا شىقپايدى» دەيدى;

- تاربيە، ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن ايقىندايدى. ول تۋرالى، شىعىس دانالىعى «ۇرپاققا قانداي تاربيە بەرگەننەن، ول ۇلتتىڭ ءجۇز ۇرپاقتان كەيىن قانداي بولاتىنىن كورۋگە بولادى» دەيدى. ءجۇز ۇرپاق، ول 25 عاسىر. بۇل جەردە دۇرىس ياعني ۇلتتىڭ عاسىرلىق تاجىريبەسىنە نەگىزدەلگەن جۇيەلى تاربيەنىڭ ۇلتتى ساقتاپ، ونىڭ بولاشاعىن انىقتاۋداعى ءرولىنىڭ انا تىلدەي ماڭىزدى ەكەنىن كورەمىز;

- ەلدەگى ارالاس مەكتەپتەر كەزىندە وتارلاۋشىلار وزدەرىنە قاجەتتى اۋدارماشى، ءتىلماش ت.ب. دايىنداۋ جانە بۇراتانا حالىقتاردى ورىستاندىرۋ ءۇشىن اشىلعاندىقتان، ول ۇلتقا قىزمەت ەتپەي، ماڭگۇرتتەردى دايىندايدى ياعني ۇلتتىڭ ماڭگۇرتەنىپ، مارگينالدانۋىنا قىزمەت ەتەدى. سوندىقتان، بۇل مەكتەپتەردى جابۋ، ول وتارسىزدانۋمەن قاتار، ينتەللەكتۋالدىق ۇلت قالىپتاستىرۋدىڭ ناقتى قادامى. ول تۋرالى كوتەش اقىن،

«انا ءتىلىن الماعان ارام ۇلدى

اۋزى تۇكتى كاپىردەن كەم دەمەڭىز...

انا ءتىلىن سىيلاعان ادال ۇلدى،

حات وقىعان عالىمنان كەم دەمەڭىز... دەگەن ەكەن;

- ءبىلىم دە تاربيەىڭ اجىراماس بولىگى. اۆتوردىڭ زەرتتەۋلەرى ءبىزدىڭ ءبىلىم جۇيەسىندە باتىس ەلدەرىندە كەڭىنەن قولداناتىن ۇشتىك- ءبىلۋ، ءتۇسىنۋ جانە دانالىقتىڭ، بالالاردىڭ تەك ءبىلۋ قابىلەتىن عانا دامىتاتىن ءبولىمى عانا وتىلەتىندىكتەن، ءبىلىم بىرجاقتى بولىپ قالۋدا. سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ ءبىلىم جۇيەسى بالالاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەگەندىكتەن، ونىڭ تيىمدىلىگى تومەن. ەندى وعان بالا-باقشادان باستاپ ءۇش ءتىلدى ۇيرەتۋ دەگەن ءاناحرونيزمدى ەنگىزۋدە. بۇل، مۇمكىن بولاشاقتا كەمتار ۇرپاق تاربيەلەۋدەگى قوعام دامۋىن ونداعان جىلدارعا تەجەيتىن ديكتاتورلار ەنگىزگەن «جاڭالىق» بولىپ قالاتىن بولار؟! جالپى، اۆتوردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا جوعارىداعى كورسەتىلگەن بىلىمدەگى كەمشىلىكتەر باقىتسىز ۇرپاق تاربيەلەۋدىڭ نەگىزى بولۋدا;

- فرانتسۋز دارىگەرى سايد مۇحامەدتىڭ، «الماتىنىڭ ءبىر كلينيكاسىندا ەكىقابات كەلىنشەكتەردىڭ كەزەككە جارتى ساعات تالاسقاندارىنا قىنجىلدىم. ولاردىڭ وزدەرىن تۇزەتۋ كەش. ال، جاتىرلارىنداعى بولاشاق سابيلەرىنىڭ پسيحيكاسىن بۇزىپ، ءتىپتى ولاردى اشىق دۇنيەنى كورمەي جاتىپ باقىتسىز ەتىپ جاتقاندارىن تۇسىنبەيتىندەرى قىنجىلتتى. وسىنداي اتا-انالار باردا سوعىستىڭ كەرەگى جوق» دەگەن ەدى. بىزدەگى جاعداي جاڭاعىداي بولسا، باسقا حالىقتار جاتىرداعى بولاشاق سابيگە مۋزىكا، پاركتەرگە بارىپ قۇستاردىڭ ءانىن... تىڭداتىپ تاربيەلەيتىنىن ينتەرنەت زامانىندا ءبارى بىلەدى. سەبەبى، انانىڭ قورشاعان ورتامەن بايلانىسى جانە كوڭىل كۇيى 3-4 ايدان باستاپ جاتىرداعى بولاشاق سابيگە تۇگەلدەي بەرىلەدى. ادامنىڭ ءومىرى ەكىگە بولىنەدى: جاتىرداعى جانە ودان شىققانداعى. ءسابي ينتەللەكتىسىنىڭ 10-15 پايىزى جانە پسيحيكاسى جاتىردا قالىپتاسادى. ءبىز، وسى تاربيە ماسەلەسىندە، قوعامدا بولسىن قاي زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدى ءتۇسىپ، ونىڭ اۋىزدىعىن قولعا العاندا عانا، زاماندى بيلەيتىن جاعدايعا جەتەمىز;

- جاپوندار سەميا بيۋدجەتىنىڭ 42-45%-ىن بالالارىنىڭ جانە وزدەرىنىڭ وقۋىنا ياعني قوعام تۇگەلدەي ادام كاپيتالىن دامىتۋ، ونىڭ ءومىرىن ۇزارتىپ، ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ... جۇمساسا، بىزدە قارجىنى ەمتيحان مەن ديپلومدار ساتىپ الۋعا جۇمسايدى. ناتيجەسىندە، ءبىلىمسىز ديپلوم العان جاستار جۇمىسقا ورنالاسا المايدى. مىسالى، بىزدەگى جوعارعى ءبىلىمى بارلاردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋى ونداي ءبىلىمى جوقتاردان 2 ەسە از، ال باتىس ەلدەرىندە 3 ەسە كوپ;

- بىزدە كەيبىر رۋ-تايپالار قور قۇرىپ، وعان جينالعان قارجىنى رۋلاستارىنا ديپلوم الىپ بەرۋ، جۇمىسقا ورنالاستىرۋ جانە لاۋازىمىن كوتەرۋگە جۇمسايدى. ال، الدىڭعى قاتارلى ەلدەر ءۇشىن، ول ەل بولاشاعى جاستاردى بۇزاتىن جول. مىسالى، فيندەر بالالارىنىڭ وقۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋ ت.ب. ماسەلەلەرىنە ارالاسپاۋدى ۇلتتىق يدەيا دەڭگەيىنە قويعان. سەبەبى، ولاردىڭ ۇعىمىندا بولاشاق تۇلعانىڭ جەكە ىسىنە ارالاسۋ، ول جاستاردى جىگەرسىز، جۋاس، ماسىل قىلىپ، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا زيانىن تيگىزەدى. ولار بالاعا قارماق بەرسە، ءبىز بالىق بەرەمىز;

- ەۆرەيلەردىڭ داستۇرىندە بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋىن نەگىزىنەن كوكتەمگە جوسپارلايدى. سەبەبى، سول كەزدە دۇنيەگە كەلگەن ءسابي بىردەن دالادا سەرۋەندەپ، تازا اۋامەن دەمالىپ، اۋىرماي وسسە، كۇز نە قىستا تۋعان بالا تازا اۋاعا شىعۋدى بىرنەشە اي كۇتىپ، دامۋى توقتاپ «جارتىلاي تۇنشىعىپ» جاتادى;

- بىزدە، باسقا حالىقتارداعىداي جاستاردى بولاشاق وتباسىن قۇرىپ، ۇرپاق تاربيەلەۋگە جۇيەلى دايىندىقتان وتەتىن ورتا وتباسىندا دا، مەكتەپ پەن قوعامدا دا قالىپتاسپاعان. مىسالى، 1980 جىلى ستۋدەنت كەزدە لەيپتسيگتەگى گيگيەنا مۋزەيىندە بولعانىمىزدا، سونداعى 7-8 سىنىپ وقۋشىلارىمەن بىرگە جاتىرداعى ءسابيدىڭ 9 اي دامۋ جولىن مۋلياجدان جانە ءفيلمىن كورسەتتى. ءبىز العاش رەت كورگەن وسى قۇبىلىس ولاردىڭ وقۋشىلارىنا تاڭسىق ەمەس، ادام اناتومياسىنىڭ تانىمدىق ساباعى;

- بىزدەگى تاربيەنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ول بارلىعىن تيۋعا، مىسالى «قىزعا 40 جەردەن تيىم» ت.ب. نەگىزدەلگەن. بۇنداي ءادىس جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان ورگانيزمدى تۇنشىقتىرۋ، اشىلاتىن تۇيسىكتەردى («چاكرا») بىتەۋ، اياعىندا سۋيتسيد ت.ب. قايعىلى جاعدايلارمەن اياقتالادى. 2012-2013جج بۇۇ ماماندارىنىڭ زەرتتەۋلەرى 12-18 جاستاعى قىز بالالار اراسىنداعى سۋيتسيدتەن قازاقستان الەمدە 1-ءشى ورىندا دەسە، 2018ج سولاردىڭ زەرتتەۋلەرىندە وتباسىلىق زورلىق، ابورت، سۋيتسيد، اجىراسۋدان الەمدە الدىڭعى تورتتىككە كىرەدى ەكەنبىز. بۇنداي جاعداي سوڭعى ون جىل بويعى ازامات سوعىسىندا حالقىنىڭ ءبىر بولىگى اشتىق پەن وقتان ءولىپ، قالعان 7 ميلليونى بوسقىن بولعان سيريادا دا جوق.

بۇل نە قىلعان سۇمدىق؟! بۇنىڭ ءبىر سەبەبى، سەمەي اتوم جانە رەسەي اسكەري پوليگوندارىنىڭ زاردابى. سەمەي ايماعىنداعى ءسۋيتسيدتىڭ دەڭگەيى ەلدەگى ورتاشا ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەن 15-16 ەسە، رەسەي پوليگوندارى ايماعىندا 10-12 ەسە جوعارى. بايقوڭىردان 1963 جىلدان بەرى راديواكتيۆتى گەپتيلمەن ۇشىپ جاتقان راكەتالاردىڭ زاردابى دا سونداي;

- 2016 جىلى قازاقستان اليانسى باستاعان قوعامدىق ۇيىمدار ەلدەگى 6 وبلىستىڭ تەرريتورياسىنا 10 ملن گا جەردە ورنالاسقان رەسەي اسكەري پوليگوندارى، - ول اننەكسيانىڭ ءبىر ءتۇرى، ونى جابۋ كەرەك دەپ بۇۇ باستاعان بارلىق حالىقارالىق ۇيىمدارعا جازعانمەنەن، ونى ۇكىمەت پەن پارلامەنت قولدامادى ياعني ولار ۇلت بولاشاعىنا نەمقۇرايلى قاراۋدا;

- بۇل جەردەگى ماسەلەنىڭ كۇردەلىلىگى، - ول جوعارىداعى ەكولوگيالىق اپات ايماقتارىندا ەكى باستى بالانىڭ، دەبيليزمنىڭ ت.ب. ءجيى پايدا بولۋىمەن قاتار، رۋحاني تۇرعىدان «بوداننان قۇل تۋادى، قۇلدان جەتەسىز ۇل تۋاتىن» پوستكوممۋنيستىك كەزەڭدەگى بۇراتانا قوعامنىڭ ساناسىنان ارىلۋعا رەسمي نۇرسۇلتاننىڭ قۇلقى جوق نەمەسە قۇل-قۇتان بولعان سولاردىڭ وزدەرى، ۇلت پەن قوعامنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋدە;

- قازاقستاندىقتار بالالارىن قالاي تاربيەلەيتىنى تۋرالى يۋنيسەف-ءتىڭ ۇلتتىق ادام قۇقىعىن قورعاۋ ورتالىعىمەن بىرگە جۇرگىزگەن بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدىڭ جاعدايى تۋرالى زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىسىن كەلتىرەيىك:

ا. بالالارعا كۇش كورسەتۋ تاربيە كەزىندەگى قاجەتتىلىك، الەۋمەتتىك نورما دەپ سانايدى;

ءا. زەرتتەۋ قورىتىندىسى ۇلكەندەردىڭ 75% وتباسىندا بالانىڭ ءتارتىبىن باقىلاۋ ءۇشىن ۇرعاندى قولداسا، 67 پايىزى بالالاردى تاربيەلەۋدىڭ زورلىق ءادىسىن قولداناتىنى انىقتالدى;

ب. بالانى زورلاپ، كۇشپەن تاربيەلەۋ ءادىسىنىڭ تيىمدىلىگى جوقتىعىمەن قاتار، ول بالانىڭ دەنساۋلىعى مەن پسيحيكاسىنا زيان كەلتىرەدى. سوندىقتان تۇرعىندارمەن بالا تاربيەسى تۋرالى اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ارقىلى كوپ جىلدار قالىپتاسقان نورما، مودەل جانە شارتتاردى وزگەرتۋ قاجەت;

ۆ. ءبىر جاسقا دەيىنگى بالالاردىڭ 1/3 قاتال تاربيەنىڭ ءبىر ءتۇرىن، 2-4 جاستاعىلاردىڭ 50%، 5-9-داعىلاردىڭ 58% ۇشىراۋدا;

گ. ەرەسەكتەردىڭ 67% پسيحولوگيالىق جانە كۇشپەن جازالاۋدى قولدانعانىن ايتادى;

د. بالالاردىڭ 62%-دەن 79% دەيىنى وتباسىندا اتا-انا نەمەسە تاربيەشىدەن ءزابىر كورەدى. بالالىق كەزدە پسيحولوگيالىق، نە كۇش قولدانىلعان ۇرپاق، ەسەيگەسىن سول ادىستەردى ءوز بالالارىنا قولدانۋعا بەيىم ياعني بالانى زورلاپ تاربيەلەۋ ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلۋدە;

ە. 2018 جىلدان وبلىستاردا ەنگەن كوممۋنيكاتيۆتى ناۋقاننىڭ ماقساتى بالا تاربيەسىندە قالىپتاسقان الەۋمەتتىك تەرىس نورمالاردى وزگەرتىپ، ءپوزيتيۆتى اتا-انا تاقىرىبىن دامىتۋ. ەكسپەرتتەردىڭ ۇستانىمى بويىنشا ءتارتىپ دەگەن، ول جازالاۋ ەمەس. ناعىز ءتارتىپ كۇشكە سۇيەنبەيدى. ول ءتۇسىنىسۋ، ءوزارا سىيلاستىق، شىدامدىلىق جانە ەكىجاقتى ءتيىمدى قارىم-قاتىناسقا نەگىزدەلەدى. بالانى ۇرىپ تاربيەلەۋ، - ول تۋىنداعان ماسەلەلەر مەن قايشىلىقتاردى شەشۋدىڭ ءتيىمدى جولى ەمەس، كەرىسىنشە تەرىس ۇلگى بەرەدى;

ج. يۋنيسەف پەن ۇلتتىق ادام قۇقىعىن قورعاۋ ورتالىعى جۇرگىزگەن ساۋالناما 75%-كە جۋىق ەرەسەكتەر ءتارتىپ ساقتاۋ ماقساتىندا بالالارعا كۇش قولدانۋدى قولدايتىنى انىقتادى;

- تاربيەمىزدەگى جوعارىدا كەلتىرىلگەن كەمشىلىكتەردىڭ ورىن الۋىنا انا تىلىمىزدەگى «قاتىن» (حانىم، پرينتسەسسا) دەگەن سوزدەن باستاپ قازاقتىڭ 18 مىڭ ءسوزىنىڭ ماعىناسى بۇزىلعانى دا تىكەلەي اسەر ەتۋدە. انا ءتىل –ول ۇلتتىڭ كودى، ويلاۋ جانە دۇنيەتانىمدىق جۇيەسى. وسى جۇيەنىڭ بۇزىلۋى ۇلتتىق سانانىڭ قالىپتاسۋىن تەجەپ، ۇلتتىق تاربيە، مورال، رۋح، نامىس، مىنەز، ونەر... جالپى مادەنيەت، نە وركەنيەتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولۋدا. بۇل ماسەلەلەردى جۇيەلى شەشۋ ءۇشىن:

ا. حالقىمىزداعى ارۋاقتار، اتا-انا مەن ۇلكەندى سىيلاۋ، يماندىلىق، يناباتتىلىق، باۋىرمالدىق ت.ب. وتباسى، وقۋ ورىندارى جانە قوعامدا جان-جاقتى ۋاعىزداۋ;

ءا. قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسى مەن بولمىسى باتىرلار جىرلارى مەن ەپوستارى، كۇي مەن ايتىسىندا، بۇركىتشىلىگى مەن اساۋدى قۇرىقتاۋ ت.ب. بولعاندىقتان، وسى سالالار تاربيەنىڭ وزەگىنە اينالۋ كەرەك. ونسىز بەرىلگەن تاربيە جاھاندانۋ، كوسموپوليتيزم، ءدىني ەكسترەميزم ت.ب. ۇلتتىق سانانى ۋلايتىن قويىرتپاق. مىسالى، 1943 جىلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جاۋاپتى كەزىندە ەلدىڭ رۋحان كوتەرىپ جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن باتىرلار جىرلارىن مەكتەپتەر مەن جوو باعدارلامالارىنا كىرگىزىپ، ايتىستى جانداندىردى. سەبەبى، عاسىرلار بويى سانادا قالىپتاسىپ، ۇلتتى ورلىك، ەرلىك، نامىسشىلدىق، ارشىلدىق، اسقاق رۋحقا تاربيەلەيتىن اسىل قازىنادان ايىرىلعان ەل انا ءتىلى مەن جەرىنەن جانە قاسيەتىنەن ايىرىلىپ توبىرعا اينالادى. سونىمەن قاتار، وتارلاۋشىلار مەن كوممۋنيستەر ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ەنگىزگەن جاساندى دانىشپانداردىڭ ورنىنا قازاق يدەياسىن قالىپتاستىرىپ قازاق حاندىعىنىڭ يدەولوگيالىق نەگىزىن سالعان XVع. اسان قايعى، قازتۋعانداردان باستاپ... «زار زامان» اقىندارى، كەنەسارى، سىزدىق سۇلتان ت.ب. رۋحتارىن جانداندىرۋ تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ نەگىزگى يدەولوگياسىنا اينالۋ كەرەك;

ب. قىرىقتان استام ەلدەگى ءار قازاقتىڭ ۇيىنەن ۇلتىمىزدىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرۋ كەرەك. ءار قازاق جالعىزىم! قازاق «ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ» ۇرپاعى! «قازاقتا مەملەكەت پەن شەگارا بولعان جوق»، «قىتايداعى قازاقتىڭ ماسەلەسى، ول سول ەلدىڭ ىشكى ماسەلەسى» دەگەندەر، ول ەسالاڭ، ەل ىشىندە ۇلتان بولىپ جۇرۋگە جارامايتىن قۇلداردىڭ ءسوزى;

ۆ. وتباسى، وقۋ ورىندارى، قوعامدا «قازاقتىڭ مورالدىق دەڭگەيى ورىستىڭ مۇجىعىنان تومەن...» (پولياكتىڭ كلاسسيگى ا.يانۋشكەۆيچ كەرىسىنشە، «قازاقتىڭ ورتاشا تابىنىڭ مورالدىق دەڭگەيى پولياكتاردان جوعارى» دەيدى), «قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق...» ء(ار ەلدەن كەلگەن قازاق جىگىتتەرىنىڭ شەتەلدە كەزدەسكەندە ءوزارا بىرنەشە جەكپە-جەكتەن باس تارتۋى بارلىق قازاق ءبىر-ءبىرىن بىرتۋعان جالعىزى سانايتىنىن كورسەتەدى), «ءتىرى قازاقتىڭ سوزدەن امانى جوق، ولگەن قازاقتىڭ جامانى جوق...»، «قازاق ەڭبەك ەتۋدەن گورى ەل كەزىپ جۇرگەندى جاقسى كورەدى...» ت.ب. قاڭعىباس كەزبەلەردىڭ، كامونەستەر قازاقتى ازدىرۋ يدەولوگياسىنا اينالدىرعان سوزدەرىن قايتالاۋ، ول ۇلتقا قارسى جۇمىس جاساپ جاتقانىن تۇسىنبەيتىندەر مەن وسىنداي ناداندارعا دەس بەرگەن توبىرلار قوعامىنىڭ تىرلىگى. قاسيەتتى كىتاپتاردا، «حالىق دەگەن قۇدايدىڭ ءبىر اتى» دەيدى. ادام، ول اۋليە بول ما، دانىشپان بولا ما، - ول پەندە، قۇدايدىڭ قۇلى! ونىڭ ۇلتتى ياعني قۇدايدى جامانداۋعا ەشقانداي قۇقىعى جوق. ال، بۇل جەردە ونى جامانداتىپ قويعان بابۋيندار (بولشەۆيكتەر) جانە ونى، وسى كەزگە دەيىن قۇراننىڭ سۇرەسىندەي قايتالاتىپ وتىرعاندار، ول قازاقتىڭ ەل ەمەس، ەز بولعانىن ارماندايتىن جاۋلارىنىڭ تىرلىگى. وسى قارا سوزدەردىڭ قازاقشا ماعىناسىن تۇسىنبەگەندەر، ورىس مەكتەپتەرىنە بارىپ تىڭداعاندا، «دۇنيەدە قازاقتان اسقان جەكسۇرىن حالىق جوق ەكەن» دەپ ويلايدى. ابايدىڭ ومىردەن ءتۇڭىلىپ، قارتايعان كەزدە جازعان قارا سوزدەرىنەن وسى زامانعا ساي تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي، ۇلتتىق سانانى وياتاتىن پسيحولوگيالىق تۇجىرىمدار مەن قوعامدى رۋحاني جاڭعىرتاتىن تىڭ باعىتقا جاۋاپ ىزدەۋ، ول سوپىلىق ويدى ياعني قۇمدا سۋ ىزدەپ ساعىمدى قۋعان جولاۋشىنىڭ تىرلىگىنە ۇقسايدى. اباي كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى فيلوسوف بولماسا دا، ونى زامانداستارى شوپەنگاۋەر، نيتسشەلەردەن دە جوعارى قوياتىن اپەندىلەر تابىلۋدا. ابايدىڭ تابيعات جانە ماحاببات ليريكالارى، جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان «بەس نارسەدەن اسىق بول...» ت.ب. ولەڭدەرى ونى كلاسسيك اقىن ەتكەن قۇندى دۇنيەلەر. ال، ونىڭ 45-50 ولەڭى مەن 45 قارا ءسوز (بارلىعىنىڭ كولەمى ءبىر تومداي), 146 توم كلاسسيكالىق تۋىندى جازعان گەتەمەن قالاي سالىستىرۋعا بولادى؟! كەزىندە ەۋروپانىڭ سىنشى-ماماندارى گەتەنى شيللەر، گەينەلەرمەن سالىستىپ، ودان ەشتەڭە شىقپايتىنىن تۇسىنگەن. ال، 15-60 جىل اباي تۋىندىلارىن زەرتتەپ، ابايتانۋشى-عالىم اتانىپ جۇرگەندەر كىمدەر؟ ولار، ومىردە جانە عىلىمدا جولدارى بولماي جۇرگەندەر؟! ەگەر تۇيسىك بولماسا ابايدى نەمەسە جالپى پوەزيانى ءتۇسىنۋ جالپى مۇمكىن بولماس...

اباي اتامىزدان حالقىنا ارنالعان، «قايران ەلىم، قازاعىم قالىڭ جۇرتىم، ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى-اۋ مۇرتىڭ. وزدىگىڭنەن تۇزەلەر دەي المايمىن...» دەپ دارمەنسىزدىكتەن تۋعان قايعىلى شەر. مەن دە 40 جىل ىزدەپ ەلدىڭ رۋحىن كوتەرەتىن باسقالاي ەشتەڭە كەزدەستىرمەدىم.

قازاق ءۇشىن بۇگىنگى كۇنگى گاملەتتىڭ الدىندا تۇرعان ماسەلەسى، ول ەلدى قىتاي ەكسپانسياسىنان قورعاۋ؟! بۇل دا ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگىدەي ەلگە قاۋىپ تونگەن جاعداي. ءوز ەلىنىڭ 3 ملن ازاماتىن كونتسلاگەرلەرگە قاماپ جاتقان ايۋانداردان نە كۇتۋگە بولادى؟!

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بارلىق قازاق، تۇركىلەر تايلى تۇياعى قالماي ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ ەلدى قورعاۋعا شىعاتىن ۋاقىت كەلدى. كەشىكسەڭ، ءبىر تاڭدا بۇل قىتايدىڭ جەرىنە اينالاتىنى اقيقات! ءوز ازاماتتارىنىڭ ىشكى ورگاندارىن ساۋداعا سالىپ، كونتسلاگەرلەر ۇيىمداستىرعان بۇگىنگى قىتاي بيلىگى قازاقستاندى دا گۋلاگ-قا اينالدىرمامايتىنىنا كىم كەپىل؟! ەندىگى ۇيقى مەن مارعاۋلىق ولىممەن تەڭ!

ەلدىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن اتا-بابا مۇراسى ەپوس-داستاندار، ايتىس، كۇيلەردى، جاستاردىڭ نامىسىن وياتىپ، ولارعا رۋح بەرەتىن قازتۋعان، دوسمامبەت، شالكيىز، قوجابەرگەن («ەلىم-اي»), اقتامبەردى ، ماحامبەت، مۇرات موڭكەۇلى، ءا.كەردەرى، مىرجاقىپ، سۇلتانماحمۇت، قاسىم، جۇبان... جىرلارىن بارلىق وتباسى، وقۋ ورىندارى، الەۋمەتتىك جەلىلەر، تەلەارنا، گازەت-جورنال ت.ب. باق ارقىلى كەڭىنەن تاراتۋ كەرەك! سوندا بۇل ەلدەن كەلىمسەكتەر، قىرعىزدان كەتكەندەي قۋىلادى!  ەلدى قورعاۋ ءار قازاق، قازاقستاندىقتىڭ وتان، قۇداي جانە بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى بورىشى! بۇل ەلدىڭ تىنىشتىعىن بۇزۋ دەگەن ماسەلە ەمەس. كەرىسىنشە ەل تۇتاستىعىن، تىنىشتىعىن ساقتاپ، بولاشاعىمىزدىڭ جارقىن بولۋى ءۇشىن اتقارىلاتىن ىستەر! اللادان، قازاقستاندى بالە-جالادان ساقتاي گور دەپ تىلەيىك!

جانۇزاق اكىم مەڭدەشۇلى

Abai.kz