ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ازىرلەگەن قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىنىڭ جوباسىندا لاتىن الىپبيىنە نەگىزدەلگەن قازاق جازۋىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمى رەتىندە فونەماتيكالىق پرينتسيپ باسشىلىققا الىناتىندىعى ايتىلعان. سونىمەن قاتار قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قۇرامىنداعى كونە جانە كىرمە تىلدىك قاباتتاردىڭ كەيبىر تۇرلەرىنىڭ ەملەسىنە قاتىستى ءداستۇرلى جانە فونەتيكالىق پرينتسيپتەر قولدانىلاتىندىعى ەسكەرتىلگەن.  

كەيىنگى جىلدارى فونەماتيكالىق پرينتسيپ جايىندا ر.سىزدىقوۆانىڭ ەڭبەكتەرىندە كوپ ايتىلا باستادى. بۇل جايىندا عالىمنىڭ مىنا پىكىرىنە نازار اۋدارايىق: «فونەماتيكالىق پرينتسيپكە دىبىستاردىڭ ءبىر ءسوز ىشىندەگى نەمەسە ءسوز ارالىقتارىنداعى ءبىر-بىرىنە تيگىزەتىن اسەرلەرى ەسكەرىلمەي، نەگىزگى فونەمالىق ءتۇرى ء(مانى) ساقتالىپ جازىلۋى جاتادى»-دەيدى عالىم. عالىمنىڭ ايتۋىنشا قازاق تىلىندەگى سوزدەر مەن ءسوز بولشەكتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ مىسالى، جۇمىس، ءىس، اش دەگەن تۇبىرلەرگە -شى، -شەڭ، -سا قوسىمشالارى جالعانعاندا، ولاردىڭ ەستىلۋى (ايتىلۋى) جۇمۇششى، ىششەڭ، اششا بولعانىنا قاراماستان تۇپكى تۇلعاسى ساقتالىپ جازىلاتىندىعى سونداي-اق قاشانعى، تۇنگى، كۇنگە دەگەن سوزدەردىڭ ەستىلۋى قاشاڭعى، تۇڭگۇ، كۇڭگوبولىپ ەستىلگەنىنە قاراماستان تۇپكى تۇلعاسى ساقتالىپ جازىلاتىندىعى وسى جازۋدىڭ فونەماتيكالىق ۇستانىمىمەن بايلانىستىرا كەلە عالىم قازاق جازۋىنداعى  فونەماتيكالىق ۇستانىمدى بىلاي تۇسىندىرەدى: «بىراق بۇلاردىڭ ايتىلۋىنداعى (ەستىلۋىندەگى) فونەمالاردىڭ (دىبىستاردىڭ) قوسالقى رەڭكى ەسەپكە الىنباي، ءسوز بولشەكتەرىنىڭ تۇپكى تۇلعالارى ساقتالىپ، فونەمالاردىڭ نەگىزگى رەڭكى تاڭبالانادى دا، قاشانعى، تۇنگى، كۇنگە بولىپ جازىلادى. بۇل ەرەجە ەملەنىڭ فونەماتيكالىق ءپرينتسيپىنىڭ قولدانىلۋىن تانىتادى» - دەپ كورسەتەدى عالىم [1].

دەگەنمەن، وسى جازۋداعى فونەماتيكالىق پرينتسيپ دەگەن ماسەلەنىڭ ءوزىنىڭ باسىن اشىپ الۋىمىز كەرەك بوپ وتىر. ورىس جازۋىندا باستى پرينتسيپ بولىپ ەسەپتەلەتىن بۇل ءپرينتسيپتىڭ اينالاسىندا ورىس ءتىل ءبىلىمىنىڭ وزىندە دە باسى اشىلماعان جايلار بار سەكىلدى. سەبەبى، ورىس ءتىل ءبىلىمىنىڭ وزىندە وسى فونەماتيكالىق ءپرينتسيپتى ولار كەيدە مورفولوگيالىق پرينتسيپپەن تەڭەستىرەدى. ونىڭ وزىندىك سىرى بار. قازاق ءتىلىنىڭ فونەمالىق زاڭدىلىعى مەن ورىس ءتىلىنىڭ فونەمالىق زاڭدىلىعى مۇلدە ءبىر ەمەس. ءبىز بۇل تۇستا فونەما ۇعىمىن قولدانۋعا بايىپپەن قاراۋىمىز ءتيىس. 

ورىس ءتىلى فونەمالارعا وتە باي ءتىل. فلەكسيا قۇبىلىسىنا بەيىمدەلگەن بۇل تىلدە ءسوز اراسىنداعى دىبىستاردىڭ، اسىرەسە  داۋىستىلاردىڭ فونەمالىق قۇبىلىسى سان ءتۇرلى. مىسالى ورىس تىلىندە كەيبىر دىبىستار بار، ولار ءوزىنىڭ ارىپتىك تاڭباسى جوق.  ايتالىق، ورىس تىلىندەگى مىنا سوزدەردىڭ ىشىندەگى و دىبىسىنىڭ ايتىلۋىنا نازار اۋدارىپ كورەيىك:

• ۆودا

• ۆودنىە

• ۆوديانوي

• رۋسسكوە

• رۋسسكوگو

• كراسيۆو

• پرەكراسنو

• چەلوۆەك

• چەلوۆەچەستۆو

• وبششەستۆو

• ۋگول

• ۋگولوك

وسى كەلتىرىلگەن سوزدەردەگى و دىبىسى 12 جەردە قايتالانعانىمەن، ولار دىبىستالعاندا  ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى. الايدا، ولاردىڭ ارقايسىسىنا جەكە جەكە تاڭبا بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ورىس تىلىندە داۋىستىلاردىڭ داۋىسسىزداردىڭ بيلىگىندە بولۋى ولاردىڭ تىلىندە داۋىستىلاردىڭ ماعىنا ايىرعىشتىق (فونەمالىق) قاسيەتىن كەڭەيتە تۇسكەن. مىنە سوندىقتان، ورىس تىلىندە فونەماتيكالىق پرينتسيپ  باستى ورفوگرافيالىق باعدارعا الىنعان. مىنە، سوندىقتان دا ولار دىبىستىڭ فونەمالىق سيپاتىنا نازار اۋدارماي، ءتۇبىرىن ساقتاپ جازۋعا ءماجبۇر. سەبەبى، فونەمالاردىڭ تىم كوپتىگى ولارعا تاڭبا بەرۋگە قيىندىق كەلتىرەدى. كىرىگۋ قۇبىلىسى فلەكتيۆتى تىلدەردەگى داۋىستىلاردىڭ اللوفوندىق قۇبىلىسىن سان قيلى وزگەرىسكە تۇسىرگەن. ءبىر و  دىبىسىنىڭ ءوزى ورىس تىلىندە تۇرلىشە قۇبىلادى. وگورود، وكنو، وبرازنو دەگەن سوزدەردەگى  و ءار باسقا ەستىلىپ تۇر. ونىڭ ءبارىن تاڭبالاپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ورىس ءتىلى سياقتى فلەكتيۆتى تىلدەردىڭ بارىندە دە بۇل پروبلەما بار. جازۋ تەورياسى ەرتەدەن قالىپتاسقان بۇل ءتىلدى زەرتتەۋشى گرامماتولوگ عالىمدار دىبىسقا قاراعاندا ءارىپ از بولۋ كەرەك دەگەندى سول ءوز تىلدەرىنىڭ زاڭدىلىعىنان شىعارىپ ايتىپ وتىرعاندىعى انىق. سوندىقتان دا ورىس، اعىلشىن سياقتى فلەكتيۆتى تىلدەردە جاقسى ءالىپبي ىقشامدالعان ءالىپبي دەگەن تۇجىرىم جاسالعان.

ارينە، ءبىزدىڭ تىلىمىزدە دە دىبىس پەن ءارىپ تاڭباسىن بىردەي دەي المايمىز. دەگەنمەن،  بىزدە ءار دىبىستى ەستىلۋىنە بارىنشا جاقىن تاڭبالاۋعا مۇمكىندىگىمىز بار ەكەندىگىن ا.بايتۇرسىنوۆ اشىپ ايتىپ كەتكەنىن ءتىلشى عالىمدار جاقسى بىلەدى. ءبىزدىڭ قازاق جازۋىنىڭ تەورياسىن جاساعان احمەت بايتۇرسىنوۆ كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ تىلىمىزدە جاقسى ءالىپبي ءتىل دىبىستارىن بەينەلەۋگە تولىق جەتكىلىكتى بولۋى كەرەكتىگىن باسا ايتىپ وتىرعان.  سەبەبى، قازاق تىلىندە داۋىستىلاردىڭ ءدال وسى ورىس تىلىندەگىدەي تاڭبالانباي قالاتىن فونەمالىق قىزمەتى جوق. ءبىزدىڭ تىلىمىزدە داۋىسسىزداردى داۋىستىلار يگەرەتىن بولعاندىقتان، داۋىسسىزداردىڭ ماعىنا ايىرعىشتىق (فونەمالىق) قاسيەتى باسىم. مىسالى، كىلەم-قالام، شاش-شەشە سوزدەرىندە ل،م،ش دىبىستارىنىڭ بىردە جۋان، بىردە جىڭىشكە دىبىستالۋى ونىڭ فونەمالىق قاسيەتىن كورسەتكەنىمەن، ونىڭ تاڭبالانۋى ءبىر عانا ارىپكە بايلانعان. سوعان قاراماستان، بۇل جاعدايلار ورفوگرافيالىق ەرەجە تۇزۋدە ەشبىر داۋ تۋعىزعان ەمەس.  ال جازۋدىڭ پرينتسيپتەرى ءدال وسى داۋلى تۇستاردى ايقىنداپ الۋ ءۇشىن عانا قاجەت. ءبىزدىڭ لاتىن جازۋىنا كوشۋىمىزگە بايلانىستى تۇزىلگەلى وتىرعان جاڭا ەملەمىزدە داۋ تۋعىزىپ جۇرگەن فونەماتيكالىق قىزمەتى تۇرلىشە ۇشىراساتىن (اشسا، ۇشسا، قاشسا) سياقتى ءتۇبىر مەن قوسىمشانىڭ اراسىندا ۇشىراساتىن قيىندىقتار جايلى ەمەس. بۇل قيىندىقتار كيريلل جازۋى ەملەسىندە-اق دۇرىس شەشىمىن تاپقان. ءبىزدىڭ جازۋىمىزدا داۋلى بولىپ وتىرعان  ۋ دىبىسى مەن ي دىبىسىنىڭ الدىندا كەيدە انىق، كەيدە جارتىلاي ەستىلىپ قالاتىن ۇ،ى،ءى دىبىستارىنىڭ ەملەدە قامتىلۋى بولىپ تۇر. قازىرگى ۇسىنىلىپ وتىرعان كەيبىر عالىمدارىمىزدىڭ تۇجىرىمداماسىندا وسى زاڭدىلىق ەسكەرىلمەي كەتىپ وتىرعان سياقتى. ارينە، بۇل ماسەلە ءبىزدىڭ ۇلتتىق جازۋىمىز تۇزىلگەن كەزدەردەن باستاپ-اق، داۋلى بولىپ كەلە جاتقانى ءمالىم. بۇگىندە عالىمدارىمىز ىقشامداپ جازۋ ماسەلەسىن ا.بايتۇرسىنوۆ، ق.جۇبانوۆ، ت.ساۋرانباەۆ سەكىلدى عالىمدارىمىزدىڭ  قولداعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. بۇل تۇستا ايتارىمىز ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ قولدانعان ەملەسى اراب جازۋىنىڭ نەگىزىندە ۇسىنىلعانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك سياقتى. اراب جازۋىندا داۋىستىلار داۋىسسىزداردىڭ كولەڭكەسىندە جۇرەتىنى ول كەزەڭدە زاڭدى كورىنەتىن. بايتۇرسىنوۆ وسى زاڭدىلىقتى قازاق ءتىلىنىڭ تاجىريبەسىندە قالىپتاسىپ قالعان ۇلگىسىن ساقتاۋدى عانا ۇسىنعانىن اڭعارامىز. ال، ق.جۇبانوۆ پەن ت.ساۋرانباەۆتاردىڭ ىقشامداپ جازۋدى ۇسىنۋى سول كەزەڭدە ءتىل بىلىمىندە يا.مارردىڭ ءتىلدىڭ ساتىلاي دامۋ تەورياسىمەن، ياعني، ءبىزدىڭ تۇركى تىلدەرى جالعامالى سيپاتىن جويىپ، فلەكتيۆتى ساتىعا كوشىپ بارا جاتىر دەگەن قاعيداتپەن  ۇشتاساتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. 

بۇل تۇستا، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ تاريحىندا ى،ءى، ۇ دىبىستارىنان قاشقاقتاۋدىڭ تاريحي تۇستارىن ەسكە الساق بولادى. مىسالى،  1930 جىلدارى «ى»، «ءى» ارىپتەرى بىتەۋ بۋىندا جازىلماسىن دەگەن ۇسىنىس بولدى. سول بويىنشا «قىس» ورنىنا «قس»، «مىلتىق » ورنىنا «ملتق»، «مىسىق» ورنىنا «مىسق» دەپ جازۋ ارقىلى ءبىرتالاي ارتىق ارىپتەردەن قۇتىلىپ، وقۋدى جەڭىلدەتۋگە بولادى دەگەن ۇسىنىس باعىمىزعا قاراي قابىلدانباي قالدى. وكىنىشكە وراي،  «ى»، «ءى» ارىپتەرىن تۇيىق بۋىندا جازباسا دا بولادى. سوندا، «سكىلات»، «ستانسا»، «ستالين»، «رعىز» دەپ جازاتىن بولامىز دەگەن ەرەجە قابىلدانىپ، ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا وراسان نۇقسان كەلتىرگەنىن كورىپ وتىرمىز. «شەتەلدىك سوزدەردە «ى» مەن «ءى» ءسوزدىڭ دىبىستالۋىن بۇزىپ، جالپىعا بىردەي بولىپ جازىلاتىن ينتەرناتسيونالدىق سوزدەردى ءوز جازىلۋىنان الىستاتىپ جىبەرەدى. سوندا «مەتر»، «ماركس»، «گرام»، «پروگرام»، «ترەس» دەپ جازاتىن بولامىز. بۇل سوزدەردىڭ ورىسشاسىنا ۇيرەنىپ قالعان ادامدارعا وڭاي بولادى»  دەگەن جەلەۋمەن ەملە ەرەجەمىزگە ەستىلىپ تۇرعان داۋىستىلاردى ءتول سوزدەردىڭ وزىندە ىقشامداپ جازۋدى ەنگىزىپ جىبەردىك. ناتيجەدە، ءتىلىمىزدىڭ اۋەزدىلىگى السىرەپ، شەتتىلدىك سوزدەردى يگەرۋدەگى الەۋەتىمىز جوققا اينالدى.

ەندىگى جەردە ءبىز وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋىمىز قاجەت. ىقشامداپ جازۋعا قۇمارلىق بىزگە ءوز زاردابىن تيگىزدى. ەندى، ىقشامداۋعا قۇمارلىقتى توقتاتىپ، وسى دىبىستاردىڭ زاڭدى ورنىن قالپىنا كەلتىرەيىك. قيىن ەمەس، قىيىن; كيىن ەمەس، كىيىن; جيىن ەمەس، جىيىن; مي ەمەس مىي ت.ب.ءوز زاڭدىلىعىمىز وزىمىزگە جات كورىنىپ قالعان بۇگىنگى تاڭدا بۇل ۇسىنىس ەرسى كورىنگەنمەن،  جاڭا ەملە ەرەجەمىزگە قايتا ەنگىزسەك، سويلەۋ ءتىلىمىزدىڭ اۋەزدىلىگى بىرتىندەپ ءوز ورنىنا كەلەرى انىق. 

كەيىنگى فلەكتيۆتىلىك ءتىل دامۋىنىڭ جوعارعى ساتىسى دەگەن ۇعىممەن «فلەكتيۆتى  تىلدەردىڭ سوڭىنان جۇگىرۋ» ساياساتى بۇگىندە ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان عالىمداردىڭ كەزىندە وسىنداي  وراشولاق تۇجىرىمدار جاساۋعا ماجبۇرلەگەنىن ۇمىتپايىق. الىپبيدەگى ءارىپ-تاڭبالاردىڭ سانىن قىسقارتۋ تۋرالى ۇسىنىستار اكادەميك ن.ت.ساۋرانباەۆتا دا بار[2. 20]  . ول ءا-ءو-ۋ-ءۇ- ارىپتەرىنىڭ ورنىنا يا،يۋ،ۋ،ە تاڭبالارىن ء(سىرا – ءسىريا، ءدان-ديان، ءجۇن-جەن، كۇن-كيۋن), ھ ءارپىنىڭ ورنىنا ا جانە ح ارىپتەرىن (جاھان-جاان، ۋھ-ۋح) قولدانىپ، الىپبيدەگى 41 ءارىپتى ازايتىپ، 36 ارىپكە ءتۇسىرۋدى ۇسىنادى. بۇل تەكتەس ۇسىنىس س.امانجولوۆتىڭ جاڭا ءالىپبي جوباسىندا دا ورىن العان[3. 34].  

ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا ايتارىمىز،  ءبىز قازاق حالقى كونەتۇركىلىك جازۋدى ەسەپتەمەگەندە، جاس جازۋلى ەلمىز. ءبىزدىڭ الدىمىزدا جازۋ ەرەجەلەرى سان عاسىرلار بويى ابدەن قالىپتاسقان، كەمەلدەنگەن باي تاجىريبەلى اعىلشىن، ورىس سەكىلدى تىلدەر بار. جازۋ ەملەلەرىن قالىپتاستىرعان «پراكتيكالىق» كەزەڭىمىزدە  ارينە ءبىز بۇل تىلدەردىڭ شىلاۋىنا ءىلىنىپ كەتتىك. ول تىلدەردىڭ جازۋ تەورياسى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن زاڭدى تۇردە قالىپتاستى. مىسالى، الپاۋىت اعىلشىن ءتىلىنىڭ جازۋ ەملەسى تاريحتا ءبىر-اق رەت وزگەرگەن ەكەن. ونىڭ ءوزى سوناۋ 12-عاسىردا جاسالعان ەكەن. سودان بەرى سول ەرەجەگە باعىنعان اعىلشىن ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسى الدەنەشە عاسىرلىق وزگەرىسكە ۇشىراسا دا، جازۋدا سول 12-عاسىرداعى ەرەجەنى باسشىلىققا الىپ، جازۋدىڭ تاريحي ءپرينتسيپىن نەگىزگە الا وتىرىپ،   بىرنەشە ميلليونعا جەتكەن حالىقتىڭ تىلدىك بىرلىگىن ۇيىستىرىپ، ديالەكتىلەرىن جازۋسىز قالدىرىپ وتىرعاندىعىمەن ۇتىپ وتىر. جازۋ مەن ايتۋدىڭ ايىرماشىلىعى ولاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىنا اينالىپ كەتكەندەي. ءبىز دە وسىنداي ەلدەردەن ۇلگى الىپ، ءوز قۇندىلىقتارىمىزعا كەنەدەي جابىساتىن ۋاقىت كەلىپ جەتتى. ەندەشە، بۇل جولى ءبىز ەشكىمگە جالتاقتاماي، تەك وزىمىزگە عانا قولايلى ۇلتتىق جازۋ ەملەمىزدى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىز. سوندا عانا ءبىز لاتىن جازۋىنا كوشۋ ارقىلى ۇلتتىق سانامىزدى جاڭعىرتا الساق كەرەك. 

قالامقاس سەيدۋللاقىزى قالىباەۆا 

اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق  پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz