تامىرىنا تاريحتىڭ تالايعى تاڭباسى سىڭگەن- قازاق ەلىنىڭ قاسيەتتى قۇرساعى نەبىر تاۋ تۇلعالاردى تۇلەتىپ ۇشىرسا دا، قۇشاعىندا تەربەي الماي تاسباۋىر تولقىنداردىڭ وتىنە ۇزاتىپ جاتتى. پاتشاداي ۇلداردىڭ پارقىن كەش تانۋدى پەشەنەمىزدىڭ وزەگىندە وشپەيتىن وكىنىشتەي قىپ عاسىرلار داستانىنا بەتتەۋمەن كەلەمىز. دەگەنمەن، وتكەنگە سالاۋات ايتۋدا قازاقتاي قامكوڭىل دە جوق دەرسىڭ…
قىلىشى قىنىنان قان كوپىرتكەن كەشەگى ءداۋىر، كەلمەسكە كەرۋەن تارتقان كەڭەستىڭ ەلەسى، جىلانقۇيرىق كورىنىسى «سارى بەلدەن» اسقان زاماندا، ەڭسەمىزدى كوتەرىپ ەرلەرىمىزدى تۇگەندەۋدەمىز. ۇلتىنا ءمارت، حالقىنا ادال قايىسپاس قارا نارداي تۇلعالاردىڭ تىزبەگىن الىستان تاپتىق، الىستان تارتتىق. بۇگىندە سولاردىڭ قاتارىنان بولە قاراپ، ويىمىزعا وزەك ەتپەك بوپ وتىرعان كورنەكتى مەمىلەكەت جانە مادەنيەت قايراتكەرى، ەتنوگرف-عالىم، ۇلت جاناشىرى بولعان ەرەن تۇلعا - وزبەكالى جانىبەكوۆ. جاسىنان قوعامدا بولىپ جاتقان ۇردىستەر مەن وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىنا ارالاسىپ، عاني مۇراتباەۆتار تاعان تارتىپ كەتكەن كومسومول جاستارى باسى-قاسىندا شيراعان وزبەكالىنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ، جۇرتىنىڭ الدىنداعى الابوتەن ەڭبەك جولى سول كەزدەن - اق باستاۋ العان ەدى.  قازاقستان جاستارىنىڭ مادەني الۋمەتتىك ماسەلەلەرىنىڭ نەبىر تۇيتكىلدەرىنىڭ شەشىلۋىنە وزەك بولا ءجۇرىپ، ۇلت ادەبيەتىنىڭ كەلەسى جاس بۋىنىنىڭ قاناتتانۋىنا دا تىكەلەي نەگىز بولعان دەسەك ارتىق كەتكەندىك ەمەس. بۇل ورايدا وزبەكالىگە تالىمگەردەي بوپ، ماقسات مۇددەسىن ايقىنداۋدا ۇستازداي بولعان قازاقتىڭ دارا پەرزەنتى - ءىلياس وماروۆتىڭ  ورنىن ايتپاسقا بولمايدى. ءسوزىمىز قۇرعاق بولماس ءۇشىن وزاعاڭنىڭ «تاعدىر تاعىلىمى» كىتابىنداعى، «…جالپى ىلەكەڭمەن ءبىر كەزدەسكەن ادام ونىڭ پاراساتتىلىعىن، يمانجۇزدىلىگىن، وزگەنىڭ ويىن ىشتەي ۇعىنىپ، جۇرەكپەن تۇسىنەتىن ازاماتتىعىن ماڭگى باقي ەسىندە ساقتايتىن…» دەگەن سياقتى اسقاق تۇتقان پىكىرلەرىنەن اڭعارۋعا بولادى. بۇگىندە قازاق مادەنيەتى، ادەبيەتىنىڭ الىپتارىنا اينالعان  ولجاس سۇلەيمەنوۆ، تۇمانباي مولدعاليەۆ، ساكەن ءجۇنىسوۆ، قادىر مىرزاليەۆ، ءشامشى قالدياقوۆتار وسىنداي ىزگى اعالاردىڭ قاناتىنان دەمەۋ كورگەندىگىن بىلە بەرەمىز بە ەكەن؟! «سۇڭقارىنا جاعداي جاساماعان ەل، مايدالاردىڭ مازاعىنا قالادى» دەگەندى تەرەڭ ءتۇيسىنۋ وسى بولار، ءسىرا. قازاقتىڭ «تەمىر كوميسسارى» اتانعان تەمىربەك جۇرگەنوۆ، كەڭقولتىق، اق جارقىن ءىلياس وماروۆتاردىڭ سارا جولىمەن كەلە جاتقان مادەنيەت مينسترلىگىن ءوز كەزەگىندە وزاعاڭدا ابىرويمەن اتقاردى. بۇل تۇستا دا ۇلت بولاشاعى ءۇشىن توككەن تەرى دە ءبىر كىسىدەي. ءيا، وزبەكالىنى ەسكە الاتىن كەز كەلگەن ادام ەرەكشە ءبىر اسەرلى ەستەلىكتەردى قيماستىقپەن، بويىنا تۇنعان پاراساتتىلىق پەن ادامگەرشىلىگى، كەسەكتىگىنە تامسانادى. ەل ەرتەڭىن الىپ كەلەتىن جاستارعا قامقورلىقتىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇيسىنگەن تۇلعانىڭ ءومىر جولى دا ەشكىمگە ۇقسامايتىن قىمبات، ەڭبەككە، كۇرەسكە، ونەگەگە تولى. قاي سالا، قانداي قىزمەتتىڭ قۇلاعىندا بولماسىن ۇلت ەل مۇددەسىنىڭ جانىنا ساۋعا بولعان وزاعاڭنىڭ نەندەي سالادا ءىزى جوق دەسەڭشى! تەك، ءوزى: «…مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ءوزى وسىنداي ابزالى مول ىزدەنىستەردەن تۇرادى. وكىنىشتىسى - ءبىز سياقتى قىزمەتتەستەردىڭ (فۋنكتسيونەرلەردىڭ) تىكەلەي ارالاسقان، ءتىپتى ءوزى ۇقساتقان شارۋاسىنا قولتاڭباسىن قالدىرا بەرمەيتىنىن پايدالانىپ، بىتكەن ءىستىڭ ناتيجەسىن الدەكىمدەردىڭ وزىنە تەلىپ الاتىنى…» دەگەندەي دايىن اسقا تىك قاسىقشىلار دا تابىلماي قالماپتى. قازاقتىڭ ءتول مادەنيەتى، مۋزىكاسى، تەاترى، كونە جادىگەرلەرىنە قامقورلىق، ولاردى جيناۋ، توپتاستىرۋ، مۇراجاي جاساقتاۋدا، ۇلتىمىزدىڭ وتكەنىن ولتىرمەۋ، ونى قۇرمەتتەۋدە وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ەڭبەگى ەرەن. ماسەلەن، قۇرامىنا ارحەولوگ، تاريحشى، فوتوگرافى بار بىرنەشە توپپەن كونە جادىگەرلەردى ىزدەپ، حالىقپەن كەزدەسكەن. ول - ماڭعىستاۋ مەن ۇستىرتتەگى، وتىرار قالاسىنىڭ، ۇلىتاۋ ماڭىنداعى، تالاس-شۋ وزەنى جاعالاۋلارىنداعى، جەتىسۋ مەن ەرتىس بويىنداعى مازارلار مەن كونە ەسكەرتكىشتەردى، حالىق مۇرالارىن تۇگەندەپ، تىزىمگە الدىرادى. سونىڭ ناتيجەسىندە قاراقان، ايشا-ءبيبى، اقىرتاس، قوزى-كورپەش، بايان سۇلۋ، ارىستانباب، جوشى حان، الاشا حان سياقتى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى شاعىن زەرتتەۋلەرىندە عانا كورسەتىلگەن وتىز مىڭعا جۋىق مازار مەن ەسكەرتكىشتى قۇجات تۇرىندە راسىمدەپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قورعالۋىنا قول جەتكىزەدى. ياعني، بۇگىنگى ۇرپاققا جوعارىدا اتالعان تاريحي ەسكەرتكىشتەردى تىكەلەي اتسالىسۋىمەن اماناتتاپ، سول كەزدە تۋريستىك يندۋسترياعا اينالدىرۋدى كوزدەگەندىگى - وزاعانىڭ كورەگەندىگىنىڭ ءبىر عانا دالەلى ىسپەتتەس. «شەرتەر»، «ادىرنا»، «سازگەن» سەكىلدى فولكلورلىق انسامبلدەرىن قۇرىپ، قازاقتا ءتول بي ونەرى جوق دەگەن قاراڭ پىكىردىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرعان «التىناي» بي ءانسامبىلىن دۇنيەگە اكەلدى. ۇلتتىق ءبيىمىز جايىندا قۇندى ەڭدەكتەر جازىپ، تۇپتەپ زەرتتەگەن. قازاق الپاۋىتتارى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ ەسىمدەرىنىڭ حالقىنا قايتا ورالۋىنا بەلسەنە اتسالىسىپ، قازاق ءتىلىن دامىتۋ باعدارلاماسىنىڭ مەملەكەتتىك تۇجىرىمداماسىن جاساۋعا قاتىسادى. 1970-75 جىلدارى تورعايدا وبكوم حاتشىسى قىزمەتىندە جۇرگەندەگى ءوزى بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ جاساقتاعان ارقالىق مۇراجايى. ودان ارى قاراي تىزبەلەي بەرۋگە بولاتىن وراسان زور ەڭبەكتەرى بۇگىنگى ۇرپاققا جەمىسىن بەرۋدە. ءوز سوزىندە قوعام قايراتكەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ: «1988-90 جىلدارى ءو.جانىبەكوۆ ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، مەن يدەولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ بىرگە قىزمەت ىستەگەن كەزدەرىم ءالى جادىمدا. وزاعا، ازاماتتىق ويدىڭ قالىپتاسۋى، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ قايتا ءتىرىلۋى، قازاق تەاترىنىڭ داۋىرلەۋى، بەينەلەۋ، ساۋلەت ونەرىنىڭ ورلەۋى، شەبەرلەر اۋىلى ءبارى-ءبارى وزاعاڭنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. ول شىن مانىندە قازاق مادەنيەتىنىڭ الىپ تۇلعاسى، بىلگىرى، جاناشىرى ەدى. كەلبەتىندە حالقىمىزدىڭ ايبارى بار ەدى، ادىلدىكتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ جىعىلمايتىن اق تۋى ەدى» - دەپ سول ءبىر كۇندەردى ەسكە السا، ە.ع.د.، پروفەسسور ەرلان مۇحتارۇلى «قازاقتانۋ عىلىمىنىڭ قارا نارى» ، - دەپ قۇرمەت تۇتاتىندىعىنان كوپ نارسەنى بايىپتاۋعا بولادى.
كوزى تىرىسىندە «دۇنيەدە مەن ەكى قۇدىرەتتەن-ميليتسيا مەن جانىبەكوۆتەن قورقامىن»- دەپ ازىلدەيتىن ءشامشى كومپوزيتورعا وزاعاڭ جەرلەستىگىن ەسكەرە، «وسى سەن، ءشامشى ءبىزدىڭ ەلدىڭ جالعىز توپجارعانى ەكەنسىڭ، كوك سۋعا قۇشتارلىعىڭدى قاشان قوياسىڭ؟»- دەگەنىندە، «ە، مەن نەگە جالعىزبىن، ال، ءسىز شە؟»-دەپ قارسى سۇراق قويسا كەرەك. تامىرىنان تانىمىن ءۇزىپ قالعان تۇتاس ۇلتتىق تاريحىمىزعا ناۋرىز مەرەكەسى، ايتىس ونەرىنىڭ كيەسىن الىپ كەلۋگە تىكەلەي مۇرىندىق بولعان، قازاق ماقتانىشى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىن قالپىنا كەلتىرگەن، رۋحاني استاۋىمىزداي تايقازاننىڭ تۇركى جۇرتىنا قاۋىشتىرعان جانكەشتى ۇلدى تانۋ، يا، تايقازاندى لەنينگرادتا وتكەن كورمەگە ۋاقىتشا سۇراپ العانى تۋرالى مالىمەتتى تاۋىپ، ەلگە قايتا اكەلۋ جونىندە ماسەلە دە كوتەرگەن قاھارمان وزبەكالى جانىبەكوۆتى تانۋ وسى بولسا كەرەك. ەلباسىمىزدان باستاپ، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان كوپتەگەن اعالارىمىز وسى وزاعاڭنان تىكەلەي ءتالىم الىپ، ازاماتتىق بولمىستارىن بەكىتكەندىگىن دە باسا ايتپاسقا بولماس. ولاي دەيتىنىمىز قاشان دا قاراپايىم، كەۋدەسىنە قارلىعاش ۇيالاعان قامقور اعامىزدىڭ بويىنداعى پاراسات پەن كەسەكتىك كەسكىنىنەن سۋسىنداعانداردىڭ ەستەلىكتەرى ەرەن. ۇلى مۇراتتار جولىندا كەز-كەلگەن ىسكە بەل شەشە كىرىسىپ، ءتور مەن بوساعانىڭ اراسىندا بىردەي قىزمەت ەتە بەرەتىن ءمارت كوڭىلدىگىن بۇگىنگى ەستەلىكتەر ساعىناتىنداي. اقتىق ساپارعا  ەل اعالارى قىرىمبەك كوشىرباەۆ، ەرلان ارىندار باس كوز بولىپ شىعارىپ سالعان وزاعاڭا توپىراق ارىستانباب جانىنان بۇيىرىپتى. ۇلتىن قورلاتپاي، ۇجدانىن كىرلەتپەي وتكەن ەرەن تۇلعا «كوزى سوقىردان، كوڭىلى سوقىر - جامان» دەگەن ءسوزدى ءجيى ايتسا كەرەك. قازاقتىعىمىز قالعىعان تۇستاعى قاعىلەز ازاماتتىق ءۇن.
ۇلكەن وزەن اققان جەردە ۇلكەن ارنا بولادى. وزاعاڭ ارناسى عاسىرلار تۇمشالاعان تاريحپەن ساباقتاس، سوندىقتان دا ول ەشقاشان قاڭسىماق ەمەس. ەستى ۇرپاققا ۇلگى، ەڭسەلى ەلگە ماقتان.

«ءبىزدىڭ ەلدىڭ جىگىتتەرى جىگىتتەردىڭ تورەسى،
ولار جايلى، اۋ، اعايىن نە بىلەسىڭ سەن وسى؟...»  

جارقىنبەك  امانتايۇلى
«بىلىك» گازەتى، № 05 (102) 22 ءساۋىر