قازاق حالقىنىڭ رۋحاني احۋالىنىڭ مۇنشالىقتى قۇلدىراپ، رۋحاني بولمىسىنان اجىراعانىن ءدال بۇگىنگىدەي سەزىنبەگەن ەدىم. ونى سەزىندىرگەن دە، مەنى شوشىتقان دا قازاقتىڭ اقيىق اقىنى مۇحتار شاحانوۆتىڭ تۇركىستان قالاسىندا 23.12.2019 كۇنى وتكەن شىعارماشىلىق ءان-جىر كەشى بولدى.

بۇرىن دا قازاق حالقىنىڭ ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىنان اجىراپ، ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا عانا باس ۇرىپ، ازعىندىققا ۇشىراپ جاتقانىن كورىپ تە، سەزىپ تە جۇرگەن بولاتىنمىن. بىراق، قازاق قوعامى ءدال مىناداي دەڭگەيگە دەيىن ءتۇستى دەگەن ويىما كەلمەپتى. بۇرىندارى رۋحانيات ماسەلەسىن تەك ءدىني ۇدەرىستەر شەڭبەرىندە عانا قاراستىرىپ جۇرگەندىكتەن، جالپى قازاق قوعامىنىڭ بەلگىلى بولىگى ساۋ بولار دەگەن ۇمىتتە ەدىم. ولاي ەمەس ەكەن. ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان دەيدەولوگيزاتسيا ۇدەرىسى جەڭىسكە جەتىپ، قازاق حالقىن رۋحاني وزەگى جوق توبىرعا اينالدىرىپتى.

قازاق وسىنداي رۋحسىزدىق دەڭگەيىنە دەيىن تۇسپەسە، الدارىنا كەلىپ تۇرعان مۇحتارداي اقىنىن توبەسىنە كوتەرەر ەدى گوي. ولاي بولمادى. سەلسوقتىق، نەمكەتتىلىك تانىتتى. اكىمشىلىك تاراپىنان دا وسىنداي سەلسوقتىق بايقالدى. حالقى اناداي بولعان سوڭ، ولاردان نە سۇرارسىڭ؟ اكىمدەر دە سول حالىققا ىلايىق بولادى عوي. ەگەردە تۇركىستان حالقىنىڭ رۋحاني دەڭگەيى جوعارى بولسا، قالا اكىمى قالالىق اكىمشىلىككە ەتنوگرافيالىق مۋزەيدى تارتىپ الار ما ەدى؟ وسىعان قاراپ-اق، ءبىزدىڭ تۇركىستان قالاسىنىڭ حالقىنىڭ دا، ول حالىقتى باسقارىپ وتىرعان اكىمدەردىڭ رۋحانياتتان جۇرداي، ءناسىنىڭ جەتەگىندەگى جۇرگەندىگىن كورۋگە بولادى. تۇركى دۇنيەسىنىڭ قاراشاڭىراعى، تۇركىنىڭ ءتورت مىڭجىلدىق تاريحىندا تەمىرقازىق بولعان جادىگەر قالا وسىلاي ءوزىنىڭ رۋحاني قۋاتىنان اجىراپ، شوگىپ بارادى.

قالاي شوكپەسىن، ءدىندارلارى سوڭعى مىڭ جىل بويى بار تۇرىك بالاسىنىڭ رۋحاني تىرەگى بولعان قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ رۋحاني مۇراسى مەن ونىڭ باسىنا ءامىر تەمىر سالدىرعان كەسەنەسىنە بارۋدىڭ ءوزىن «اللانىڭ الدىنداعى كەشىرىلمەس كۇنا» دەپ حالىقتى ۇركىتىپ جاتسا، ول جەرگە قايتىپ بارىپ باس يمەك، ارۋاقتارىن ەسكە الماق. كەشەگى قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قۇربان ايت سايىن تۇركى دۇنيەسىنىڭ ءتورت بۇرىشىنان مىڭداعان ادام زياراتقا كەلىپ، رۋحاني قۋات الاتىن. ال، تۇركىستاننىڭ ءوز حالقى بولسا، ايت نامازىنا بارعان جانداردىڭ 99 پايىزى اۋليەنىڭ باسىنا بارىپ، قۇران وقيتىن. قازىرگى كۇنى مەشىتتەردىڭ «بەلسەندى ارەكەتىنىڭ» ارقاسىندا نامازدان شىققان 100, ارى كەتسە 200 كىسى اۋليەگە بارىپ، قۇران باعىشتايدى. قالعاندارى بارايىن دەسە قۇدايدان قورقادى. سەبەبى، اللاعا سەرىك قوسىپ قويادى.

قوجا احمەت ياساۋيدەي اۋليەسىنە بارىپ، قۇران وقىپ، ارۋاقتاردى ەسكە الۋدىڭ ءوزى حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرىپ تۇرعان رۋحاني وزەك، رۋحاني-مادەني بولمىسىنىڭ قاينار كوزى بولاتىن. قازىرگى قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنداعى بارلىق قۇندىلىق وسى ياساۋي مادەنيەتى نەگىزىندە جاسالعان بولاتىن. قوجا احمەت ياساۋي يسلامنان بەس پارىزدى عانا الىپ، تۇركىنىڭ ءتاڭىر دىنىنەن قالعان بار سالت-ءداستۇرىن قايتارىپ بەرىپ ەدى. سول ياساۋي جولىنان شەگىنگەن ءاربىر قادام التىن وردادان باستاپ، قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋىنا دەيىنگى تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ كۇيرەۋىنە باستى سەبەبى بولدى. قازىرگى كۇنى ءدىندارلار سول وزەكتى ءۇزىپ، جەڭىستەرىن تويلاپ جاتقان جايى بار.

بۇگىنگى مۇحتار اعامىزعا قۇرمەت كورسەتىلمەۋىنىڭ استارىندا وسىنداي قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ كۇيرەۋى جاتىر. بۇل ءبىر تۇركىستاندىقتار ءۇشىن ەمەس، بار قازاققا قاتىستى ەكەنىدىگىن ايتىپ وتۋگە ءتيىسپىن. ەگەردە قازاق رۋحى مىقتى بولاتىن بولسا، انا سەرىكجان ءبىلاش سياقتىلارعا مۇحتارداي اسىلىنا ءتىل تيگىزدىرەر مە ەدى؟ مۇحتار اعامىز تۇگىل ەلىمىزدىڭ كيەلى سيمۆولى، تۋىمىزدى كوك دامبالعا تەڭەسە دە سەرىكجان ءبىلاش دەسە جانىن بەرەتىن جاندار بار. بۇل دا سول قازاقتىڭ رۋحانياتىنىڭ كۇيرەگەندىگىنىڭ كورسەتكىشى. مۇنداي دەرەكتەردى تىزە بەرسەڭ قازاق جەرىنىڭ بار وڭىرىنەن تابىلادى. جاقىندا عانا قازاقتىڭ تۋىن قورلاپ، اياققا تاپتاپ جاتقان ساقالدى جىگىتتى كورسەتتى. ول جىگىتتى ۇستاپ، جازاعا تارتقان جان بار ما؟ «نەگە تاپتايسىڭ؟» دەپ تۋعا ارا تۇسكەن جان بار ما ەكەن؟ جوق.

قازاق دەگەن اتىمىز بولعانمەن، زاتىمىز جوق. ويتكەنى، ءبىزدىڭ باسىمىزدى بىرىكتىرىپ تۇرعان رۋحاني قۋات جوق. رۋحاني قۋات جوق جەردە – قازاق رۋحىنىڭ تۇتاستىعى تۋرالى ءسوز ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. كەشەگى جەسىرىن جىلاتپاعان، جەتىمىن قاڭعىتپاعان حالىقتىڭ ۇرپاعى ازعىنداپ، بۇگىن كەلىپ توبىرعا اينالۋى نەگىزىندە سول اتا-بابالارىمىزدىڭ كيەلى رۋحىنان ايىرىلىپ جاتقانىن تۇسىنە الار ەمەسپىز.

كەشەگى «رۋحاني جاڭعىرۋ» جوباسى قابىلدانعاندا، قازاقتىڭ رۋحانياتى ەندى ويانار دەگەن ۇمىتتە بولدىق. قوجا احمەت ياساۋي مۇراسىن كەڭىنەن زەرتتەپ، حالىق ساناسىنا جەتكىزەتىن مۇمكىندىك تۋار دەپ ويلادىق. ياساۋي جولىن تۇسىنگەن جاننىڭ قازاق رۋحانياتىنا بەت بۇراتىنىنا سەنىمىمىز مول بولدى. دايىن تۇرعان زەرتتەۋ جۇمىستارى ناتيجەلەرىن جاريالارمىز، ولار قازاقتىڭ ساناسىندا سىلىكىنىس تۋعىزار دەپ ۇمىتتەندىك. وكىنىشكە وراي، ولاي بولمادى. كەرىسىنشە، قازاق رۋحانياتىنا قارسى كۇرەس ودان ارى ۇدەي ءتۇستى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنىن قىزعىشتاي قورعاپ جۇرگەن ءدىن ىستەرى كوميتەتى جانىنداعى «ساراپتاما جانە تالداۋ» ورتالىعى جابىلىپ، ول ورتالىقتىڭ باسشىسى قۋعىنعا ءتۇستى. قازاق رۋحانياتىنا ءىش تارتاتىن مامانداردىڭ بارلىعى دەرلىك ءدىن ىستەرى سالاسىنان شەتتەتىلدى. قازاق دىنىنە قاتىستى زەرتتەۋدىڭ بارلىعى اراب داستۇرشىلدىگىنىڭ ورتالىعى بولىپ وتىرعان «نۇر-مۇبارەك» ۋنيۆەرسيتەتىنە بەرىلدى. ولاردىڭ قاي باعىتتى قورعايتىنىنا، قازاق رۋحانياتىن تالقانداۋدىڭ نەبىر قيتۇرقى جوسپارلارىن جاسايتىنىنا كۇمانىم جوق. «ارابتىڭ شاريعاتىن قابىل ەتپەسەڭ ءمۇسىلمان ەمەسسىڭ» دەپ قازاقتىڭ ساناسىن وسى كۇنگە دەيىن ۋلاپ كەلگەن ورتالىقتىڭ، بۇدان بىلاي قازاق رۋحانياتىنا قىزمەت ەتەدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ انىعىنا كەلگەندە ول جەردە ءبىرلى-جارىم بولماسا، قازاق رۋحانياتىنان حابارى بار مامان دا جوق. ال، كۇشتىك قۇرىلىمدار مەن ءدىن باسقارمالارىندا قىزمەت ىستەيتىن ساراپشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىت وكىلدەرى ەكەندىگىنە سوڭعى ءبىر جىل كولەمىندە تولىعىمەن كوزىمىز جەتتى.

ءدىن ءبىر جاعىنان، باتىستىڭ ادام رۋحىن ازعىنداتاتىن مۋزىكاسى مەن موداسى ت.ب. ادام رۋحىن ازدىراتىن ءتۇرلى ايلا-شارعىسىنا ەسىك ايقارا اشىلىپ، جاستاردىڭ رۋحىن ىلاستاۋدىڭ بار مۇمكىندىگى جاسالدى. عىلىم مەن ءبىلىمىڭ دە قازاق رۋحانياتىنان الشاقتاتىلىپ، ءىبىلىستىڭ جەتەگىندە كەتىپ، سوعان قىزمەت ەتىپ جاتىر. مۇنداي جاعدايدا قايمانا قازاقتىڭ رۋحاني ازعىندىققا تۇسپەگەندە نەسى قالدى؟ كەشەگى كۇنى مۇحتار اعامىزعا تۇركىستاندىقتاردىڭ كورسەتكەن «سىي-قۇرمەتى» سول قازاقتىڭ رۋحاني احۋالىنىڭ ازعىندىققا ۇشراعاندىعىنىڭ كورسەتكىشى دەسە بولادى. بولماسا، تۇركىستان حالقى مۇنداي ەمەس بولاتىن. اقىن مۇحتار دەسە تۇركىستان حالقى ورە تۇرەگەلىپ، قىزمەت ەتۋگە دايىن ەدى. 2007 جىلى مۇحتار اعامىز پارتيا قۇرامىن دەپ، الماتىدا قۇرىلتاي شاقىرعاندا تۇركىستاننان 4-5 اۆتوبۋس بولىپ بارىپ، سول جيىنعا قاتىسقانىمىز، قولداۋ كورسەتكەنىمىز ەسىمدە. سول جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا مۇحتار شاحانوۆتىڭ سايلاۋ الدى كەزدەسۋىندە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ مادەنيەت سارايىنا كەزدەسۋگە كەلگەن حالىقتىڭ سىيماي قالعانىنا كۋا بولعانبىز. سول حالىق بۇگىن جوق! قايدا! ولگەنى ءولدى، قالعانى سۇيرەتىلىپ ءالى ءجۇر. بىراق ول حالىقتىڭ رۋحانياتتى ىزدەيتىن، مۇحتارداي اقىنىن ىزدەيتىن شاماسى جوق. ءبىرى موينىنا تۇسكەن كرەديت سالماعىنان باسىن كوتەرە الماي جۇرسە، ەكىنشىسى اشكوزدەنىپ، «ءبىرىن ەكى، ەكىسىن ءۇش قىلسام» دەپ جانتالاسىپ، بايلىقتىڭ سوڭىندا كەتتى. باياعى زاماندا ياساۋي بابامىز ءوز حيكمەتىندە ايتاتىن:

ۇستاز، ءدىنسىز قۇلدار بولدى حاكىم،
مەنمەندىك دۇكەنىن اشىپ، بولدى زالىم.
حالىق ىشىندە قور بولدى ءدارۋىش عالىم،
كوپشىلىگى حالىقتىڭ كاپىر بولدى كورگىن.

ءدىنسىز ۇستازدارعا ەش قاۋىپ جوق،
دۇنيە مالىن جيىپ، ەش تويارى جوق.
ۇشىپ قونىپ، ولىمنەن ەش حابارى جوق.
ول جاننىڭ دۇنيە ءدىنى بولدى كورگىن! – دەگەن زامان ءبىزدىڭ باسىمىزعا تاعى ءتۇستى.

ولاي بولسا، بۇل جەردە «تۇركىستاندى تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني ورتالىعى ەتەمىز» دەگەن مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق جوسپارى نە بولماق؟ دەگەن سۇراقتىڭ تۋىندايتىنى زاڭدى. ەشتەڭە دە بولمايدى. قالانى قۇرلىسپەن قانشا كوركەيتكەنىمەن، رۋحانياتى بولماسا، ءياساۋيدىڭ ءىلىمىن ءتىرىلتىپ، قايتا جاڭعىرتپايتىن بولسا، وندا بۇل جاسالىپ جاتقان بار جۇمىستىڭ ناتيجەسى نولگە تەڭ بولادى. تۇركىستان ءوزىنىڭ رۋحانياتىمەن، ياساۋيىمەن تۇركىستان! ونسىز بۇل جادىگەر قالانىڭ ءمانى دە، قۇنى دا جوق! بىراق تۇركىستان رۋحانياتىن وياتاتىن مۇمكىندىك تە جوق. ويتكەنى، 2010 جىلى سوپىلىرعا قارسى اشىلعان سوعىس تەك، «زىكىرشىلەردى، يسماتۋللا قاريدى عانا ەمەس، بۇكىل قازاق رۋحانياتىن ياساۋيدەن باستاپ، اباي مەن شاكارىمگە دەيىن تۇرمەگە جابۋمەن اياقتالعان بولاتىن. ولاردىڭ قاتارىندا مۇحتار شاحانوۆ سياقتى قازىرگى قازاق رۋحانياتىنىڭ وزەگىن ۇستاپ وتىرعان اعالارىمىز دا بار. سودان بەرى قازاق رۋحانياتى تۇرمەدە وتىر. ءالى اقتالعان جوق. سوندىقتان مۇنداي جاعدايدا، «رۋحانياتتان جۇرداي بولىپسىڭ» دەپ حالىقتى سوگۋدىڭ دە، رەنجۋدىڭ دە رەتى جوق سياقتى.

سول زاۋالدان قۇتىلۋدىڭ جولى بار ما؟ بار. ول – حالىقتىڭ رۋحانياتقا قايتا ورالۋى. ءياساۋيدىڭ رۋحاني مۇراسىنا قايتا ورالۋى دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ويتكەنى، يمام ءمادى «ادامزات بالاسى ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىنا قايتا ورالىپ قانا اقىرزامان زاۋالىنان قۇتىلادى» دەپ جار سالۋدا. ال، يمام ءمادى ۇستانىمى مەن ءياساۋيدىڭ رۋحاني مۇراسى اراسىندا ايىرماشىلىق مۇلدە جوق دەسە بولادى. دەمەك، ءالى دە بولسا، قازاق حالقىنىڭ الدىندا ءتاڭىر تاعالانىڭ قاھارىنان قۇتىلۋدىڭ مۇمكىندىگى بار. ول – ءياساۋيدىڭ ىلىمىنە، تۇركىستان رۋحانياتىنا قايتا بەت بۇرۋ. باسقا جول جوق! قالعانىن پاتشا كوڭىلدەرىڭىز ءبىلسىن! تاڭداۋ قازاقتىڭ وزىندە.

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz