قازاقتا «التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى» دەگەن اتالى ءسوز بار. توبەدەگىنى الاتىن تورتەۋ قايسى؟

ەلدى ۇستاپ تۇراتىن پاتشا، عالىم، باي، تاقۋا. بۇل ءتورت توپ ءوز مىندەتىن جاقسى اتقارسا توبەدەگى كەلەدى.

ءال-فارابي بابامىز «قايىرىمدى قالا» ەڭبەگىندە: ادامدار تەك باقىتتى بولۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەدى، سوعان بەلگىلى كەزەڭدەردە جەتەدى. ول ءۇشىن كوپ بولىپ، باقىتقا ۇمتىلۋدى ورتاعا قويادى. ادامدار ءبىر-بىرىنە اسەر ەتەدى. ءومىر سۇرەتىن ورتا جانعا جايلى بولعاندا، اقىلدى ورتا، اقىلدى ادام، اقىلدى ۇرپاق، اقىلدى تۇرعىن، اقىلدى قالا قالىپتاسادى، سوندا عانا باقىتتى ءومىر باستالادى دەيدى. مەملەكەتتىڭ رۋحىن- ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق، ادىلەتتىلىك، شىنايىلىق، تۇراقتىلىق، ىزگىلىك كوتەرەدى. رۋحاني قۇندىلىقتار عانا ءبىر ەلدى ساقتاي الادى. قوعامنىڭ بەرىكتىگى، تۇراقتىلىعى، كۇشتىلىگى يماندىلىقتان كەلەدى. سوندا عانا قايىرىمدى دا اقىلدى قالا قۇرۋعا بولاتىنىن ايتادى ويشىل.

ەل باسشىسى دەنى ساۋ، پاراساتتى، سابىرلى، ەسكە ساقتاۋ قابىلەتى جوعارى، اقىلدى، قىراعى، باتىل، مەيىرىمدى، ءادىل، جان-جاقتىلى ءبىلىمدى بولۋ كەرەك. جان تازالىعى، ار تازالىعى، بۇكىل ادامعا، ءوز حالقىنا دەگەن تازا ماحابباتى، دىنىنە، سالت-داستۇرىنە، عىلىم مەن بىلىمگە دەگەن قۇرمەتى بولۋى كەرەك.

ءامىر يەلەرىنە پاتشادان تارتىپ، ەكى ادامدى باسقاراتىن كىشكەنە مانساپتىعا دەيىن جاتادى. وسى توپ ءبىر ەلدىڭ باقىتتى-باقىتسىز بولۋىنا تىكەلەي ىقپال جاسايدى. ولار ەلدىڭ باقتاشىسى، شىن جاناشىرى. حالىقپەن ەتەنە بايلانىستا بولۋى شارت. اللادان قورقاتىن باسشى باقىتتى جاراتادى. باسشى بولۋ دەگەن مامىق كرەسلوعا جايعاسۋ، بايلىققا بەلشەدەن باتۋ ەمەس، كەرىسىنشە ەل جۇگىن، حالىق اماناتىن، ۇلت تاعدىرىن موينىنا الۋ دەگەن ءسوز. ءامىر يەلەرى ءادىل دە مەيىرىمدى بولىپ، ار-ۇيات، وبال-ساۋاپ دەگەندى ءبىلىپ، كىسى اقىسىن جەمەسە، قوعام تىنىش، ەل مۇڭسىز بولادى.

ەكىنشى توپ ول - عالىم. عالىم كەمە كاپيتانى سياقتى، كەمە سونىڭ باعدار بەرۋىمەن جۇرەدى، باستىق ادام دۇرىس عالىمدى تىڭداسا قاتەلەسپەيدى. عالىم بارلىق عىلىمنىڭ يەسى. تاريحي، فيلوسوفيا، ادەبيەت وسى توپتىڭ قولىمەن جازىلادى. وسىنىڭ ىشىندەگى ساياسي تاريح باستى ورىندا تۇرادى. بۇرىندا بۇل توپقا عالىم، بي-شەشەندەر جاتسا، بۇگىندە عالىم، جازۋشى، اقىن، مۇعالىم، زاڭگەر، پەسيحولوگ، جۋرناليست جاتادى. بۇل توپ قاي زاماندا دا ادام جانىن ەمدەگەن. بۇلار لايلانسا، وندا «ەت ساسىسا تۇز سەبەدى، تۇز ساسىسا نە سەبەدىنىڭ» ءوزى بولادى. بۇل توپتىڭ قولىندا قوعامنىڭ كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر جىڭىشكە ءجىبى بار. سوندىقتان ولارعا دۇنيەگە، سالتاناتقا، مانساپقا، اتاققا قۇمارلىق جاراسپايدى. ۇلتتىق مۇددە، حالىق يگىلىگى جولىندا جۇرگەن ادام كوكىرەگى وياۋ، مىنەزى دۇرىس، شىدامدى، قايراتتى، باتىل بولۋى قاجەت. ناعىز زيالى ادام ءوزىن ۇلتىنىڭ قىزمەتشىسى سانايدى.

«زيالى ادام ءوز زامانىندا يماندىلىعى، ءدىني ءبىلىمى، قابىلەتى، تاربيەسى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى ارقىلى ادامزاتقا، ۇلتىنا، ءدىنى مەن دىلىنە دۇرىس قىزمەت ەتىپ، ۇرپاققا ىزگىلىگى مول ىستەرىن قالدىرا بىلسە، ادامزاتتىق كەڭىستىكتەگى تۇلعالىققا قول جەتكىزبەك»،- دەيدى ۇلت ويشىلى ءال-فارابي.

ءۇشىنشى توپ - بايلار. بايلار بولماسا بارلىق ءوندىرىس توقتايدى، الىپ زاۋىتتار، قاپتاعان ساۋدا دۇكەندەر، ءدامى ءتىل ۇيىرگەن تاماق جايلار، كوڭىل اشار كلۋبتار، اتتام جەردەگى جانار ماي بەكەتتەرى، جەپ-ىشكەن سان ءتۇرلى ازىق-تۇلىكتى كىم دايىندايدى، كەدەيلەرگە كىم جۇمىس بەرەدى، ارينە، كەدەي بولماسا دا بايدىڭ جۇمىسى جۇرمەيدى. شەبەر جاراتۋشى بايمەن كەدەيدى ءبىر-بىرىنە بولىنبەيتىن ەتىپ، قوعام تەپە-تەڭدىگىن ساقتايدى. كەز كەلگەن كەدەي بايدىڭ بەرگەن ەڭبەكاقىسىن تاعى كوبىرەك بەرسە ەكەن دەپ، ىشتەي بولسادا دامەتەدى، مىنە سوندىقتان يسلامدا باي زەكەت، ساداقا بەرۋ ارقىلى كەدەيدىڭ قالعان اقىسىن وتەيدى. قوعامدا باي مەن كەدەيدىڭ اراسىندا مەيىرىمدىلىك پايدا بولادى. باي جومارت جانە اقىلدى، قۇدايدان قورقاتىن، كىشپەيىل بولسا قوعام باقىتتى بولادى، بارلىق كۇنا تاكاپپار، اشكوز، قىزعانشاقتىقتان تۋىندايدى، باي وسىلاردان الىس بولسا قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالايدى، بولماسا كەرىسىنشە بولسا قوعام قارا تۇنەككە اينالادى (اللا ساقتاسىن). قازاق دالاسىندا بايلار بۇگىنگى  حولدينگتەر سياقتى اينالاسىناعى ادامدارعا جۇمىس بەرىپ، الەۋمەتتىك قاجەتىن شەشىپ وتىرعان. سوندىقتان دا قازاقتان ول كەزدە جەتىم-جەسىر، قايرشى شىقپاعان، تۇرمە بولماعان. سونىمەن بىرگە بايلار ەڭبەك اقىسىن تولىق بەرىپ، مولدا-قوجا ۇستاپ، اۋىلى باللارىن وقىتقان. دەمەك، ۇلتتىڭ اعارتۋشىلىق جۇمىسىدا سولاردىڭ موينىندا بولعان.

تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ ەلىمىزدە دەلدال (تاۋەلدى) بۋرجۋازيا، پارازيت(ماسىل) بۋرجۋازيا قالىپتاستى. سوڭعى جىلداردا ۇلتتىق بۋرجۋازيا پايدا بولدى، سولار عانا وتان ءۇشىن جۇمىس جاساۋدا، بىراق وتە از. دەلدال بۋرجۋازيا مەن ماسىل بۋرجۋازيا دا ۇلتتىق مۇددەگە جۇمىس جاساسا، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى نۇرلى بولىپ، كەلەشەك ۇرپاق ماڭگىلىك ەلدە ءومىر سۇرەر ەدى.

ءتورتىنشى توپ - تاقۋلار. قaسيەت­تى قۇرaننىڭ ا‘راف ءسۇ­رە­سى­نىڭ 96-aياتىندa: «ەگەر سول قaلaلaردىڭ (ەل­دى-مە­كەن­دەر­دىڭ) حaلقى يمaن كەل­تى­رىپ، تaقۋaلىق جaسaپ، اللaعa قaرسى كە­لۋ­دەن سaقتaنعaندa, ءاري­نە، ءبىز ولaر ءۇشىن جەر مەن كوك­تە­گى بە­رە­كەت قaقپaلaرىن aشىپ، مول­شى­لىقتa ءومىر ءسۇر­گى­زەر ەدىك». (7:96)

باقارا ءسۇ­رە­سى­نىڭ 194-aياتىندa: «اللaعa قaرسى كە­لۋ­دەن سaقتaنىپ، تaقۋa بو­لىڭدaر، اللa تaقۋaلaرمەن ءاردaيىم ءبىر­گە». (2:194)

حۋجۋ­رات ءسۇ­رە­سى­نىڭ 13-aياتىندa: «اللa ءبا­رىن كو­رىپ تۇر. اللa aلدىندa ەڭ aردaقتى بولعaندaرىڭ بۇل ءدۇ­نيەدە تaقۋa بولعaندaرىڭ. اللa شەك­سىز ءبىل­گىر، ءبا­رى­نەن حaبaردaر».(49:13)

ءالي-ي­ران ءسۇ­رە­سى­نىڭ 102-aياتىندa: «ەي مۇ­سىلمaندaر، اللa جو­لىندa ولە-ءول­گەن­شە شىنaيى تaقۋa بو­لىپ، يمaنمەن جaن تaپسى­رىڭدaر». (3:102)

ھۋد ءسۇ­رە­سى­نىڭ 49-aياتىندa: «سەن­دەر سaبىر قى­لىڭدaر. رaسىندa aقىر­عى ەسەپ­تە تaبىس تaقۋaلaردى­كى. ەڭ كە­رە­مەت جە­ڭىس اللaدaن شىنaيى قو­رىققaن تaقۋaلaردa». (11:49)

مىنە قۇراندا وسىلاي ماداقتالاتىن تاقۋالاردىڭ قۇرمەتىنە اللا تاعالا ەلگە تىنىشتىق، بەرەكە بەرەدى. ءبىر ەلدى مەكەندە اۋىر كۇنالار جاسالىپ، اللا تاعالا زاۋال جىبەرەيىن دەگەندە سول جەردەگى ءبىر كىشكەنە بالا قۇراندى وقي باستاعاندا جاراتۋشى تۇگەلدەي كەشىرەدى. ەل مەن جەر ءۇشىن تۇنگى ۇيقىسىن قيىپ، كوز جاسىن كولدەتىپ، دۇعا جاساپ وتىرعان تاقۋالار ەلىمىزدىڭ كوزگە كورىنبەيتىن ەڭ نەگىزگى تىرەگى. بارلىق نارسە اللا قالاسا عانا بولادى. تورتەۋدى رۋحاني تۇرعىدان تالداساق:  ءدىني جانە شاريعي ۇكىمدەردىڭ تاراعان نەگىزدەرى تورتەۋ:1. قۇران. 2. سۇننەت. 3. يجماعى ۇممەت(مۇجتاھيتتەردىڭ ءبىر ماسەلە بويىنشا ورتاق كەلىسىمى). 4.قياسى فۋقاحا. ء(بىر ماسەلەنىڭ ۇكىمى بولماسا، ونى ۇكىمى بار باسقا، وتە ۇقساس ماسەلەمەن سالىستىرۋ ارقىلى ۇكىم شىعارۋ).

                                                     ***

التاۋدى رۋحاني تۇرعىدان تالداساق: يماننىڭ 6 شارتى مەڭزەلگەن.

اللانىڭ جارتاقان كەز-كەلگەن، جاندى-جانسىز زاتتارىنان جاراتۋشىنى تانۋىمىز كەرەك. عالىم ءبىر شىمشىم تابيعي توپىراق جاساي الا ما؟ جاپوندار روبوت سيىر جاساپ، تەك ءشوپتىڭ ءسولىن سىعىپ المادى ما؟ كىم كىشكەنە قارا قۇمىرسقانىڭ بىرەۋىن قولدان جاساپ، جان سالا الادى، جانسىز جۇمىرتقادان جاندى بالاپاندى كىم شىعارا الادى.....  مىنە بۇل اللانى بارلىق كەزدە، بارلىق جەردە تاني الۋىمىز «تاۋحيت» بولىپ سانالادى. وسى كەزدە ادامنىڭ التاۋى الا بولماي بىرىگەدى، يماننىڭ التى شارتى پايدا بولادى. بارلىق الەمنىڭ جاراتۋشىسى ءبىر اللا تاعالا جانە پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافا(س.ا.ۋ) ونىڭ ەلشىسى ءارى قۇلى ەكەنىنە، پەرىشتەلەرگە، كىتاپتارعا، پايعامبارلارعا، ولىمنەن سوڭ ءتىرىلۋدىڭ حاق ەكەنىنە، اقىرەت كۇنىنە، تاعدىرعا جانە جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ اللا تاعالانىڭ جاراتۋىمەن بولاتىنىنا سەنىم قالىپتاسادى. وسى التى شارت ورىندالعاندا، يسلام وزدىگىنەن پايدا بولادى، ول شاھادات كاليما ايتۋ، ناماز وقۋ، ورازا ۇستاۋ، زەكەت بەرۋ، قاجىلىققا بارۋ.

يماندى قورعاۋ ءۇشىن مىڭ التى قورعان كەرەك: 1. پارىزدار.2. ۋاجىپتەر. 3.سۇننەتتەر. 4. ءمۇستاحاپتار. 5. ماندۇپتەر. 6. ناپىلدەر.

دۇنيە كوزىمەن التاۋدى تالداساق: ءبىر عاسىردا قاتار ءومىر سۇرەتىن اتا، اكە، بالا اتالمىش التاۋدىڭ ۇشەۋى، بۇلار تاتۋ بولسا وتباسى بەرەكەلى، قۇت قونعان، قىزىر دارىعان ساليح اۋلەتكە اينالادى. ەندىگى ۇشەۋى ءبىر اتادان تاراعان جەتى تۋىس، قۇدا (جەگجات), ناعاشى(جيەن) ىنتىماقتى بولسا اۋىلدىڭ سىرتىنان ات ۇركەتىن، كيە قونعان ەلگە اينالامىز. قازاقتىڭ تولە ءبيى 13 جاسىندا قاري بولعان. انەت بابا بۇحار بارىپ مەدرەسەدەن ون ءۇش ءپاندى ۇزدىك تامامداعان. وسىنداي قازاق «التاۋ مەن تورتەۋدى» ءجاي ايتپاسا كەرەكتى.

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz