وسىدان ونشاقتى كۇن بۇرىن «نوۆايا گازەتا» دەيتىن ءورىستىلدى گازەت پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان ۇقسك-ءنىڭ ەكىنشى وتىرىسى تۋرالى جازىپتى (25.12.2019.) جازعاندا دا سول كەڭەسكە توراعالىق ەتۋشى پرەزيدەنت توقاەۆ ۇسىنعان رەفورمالار پاكەتىنىڭ تيىمدىلىگى توڭىرەگىندەگى كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ وي-تالاسىن تاپ ءبىر تابانداسقان تاراپتاردىڭ تالاسى باستالعانىنداي سيپاتتاپتى. پەتر سارۋحانوۆ دەيتىن جازارمان ءوز ماتەريالىندا ەلدەگى بيلىك ءترانزيتى تۋرالى اقىلى جەتكەنشە از-كەم ايتا كەلىپ، ءسوز ءتۇيىنىن ەلدەگى كلاندىق تارتىسقا تىرەپ بارىپ توقتاپتى. «Uzyn-Qulaq» دەيتىن Telegram كانالعا سىلتەمە بەرگەن بولىپ، ول بىلاي دەيدى:

«ۇقسك-ءنىڭ ەكىنشى وتىرىسىندا قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ «قوعامدىق ويلار مەن پىكىرلەرگە دەن قوياتىن مەملەكەت» كونتسەپتسياسىنان اينىمايتىنىن جانە ءوزى باستاماشىلىق ەتكەن رەفورمالاردى ءارى قاراي دا جالعاستىرا بەرەتىنىن ۇقتىردى. الايدا، توقاەۆقا ليبەراليزاتسيا جاساۋ وڭايشىلىققا سوقپايدى جانە كوبىنە-كوپ دەكوراتيۆتى سيپات الادى»، - دەپ جازادى. بۇل پەتر سارۋحانوۆ دەيتىن شولۋشىنىڭ بولجام-پىكىرى. پىكىر ايتۋعا، ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جايتاردى سارالاۋعا اركىم قۇقىلى. ماقۇل دەدىك.

دەسە دە، جاڭاعى ورىس گازەتى ۇزىن-قۇلاقتان ەستىگەنىن ءىلىپ الىپ، «رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ اكىمشىلىگى قازاقستانداعى ەڭ ىقپالدى «شاپىراشتى كلانىن» زەرتتەپ جاتىر» دەگەندى ايتادى. «كتو ي كاك ۆلياەت نا ەكونوميكۋ ي پوليتيكۋ كازاحستانا» دەيتىن تاقىرىپشادا «نوۆايا گازەتانىڭ» اۆتورى الەۋمەتتىك جەلىدە ايدىك اڭگىمەلەنىپ جۇرگەن الگى ايعىر جالدى توپقا جاتاتىندار تۋرالى: «شاپىراشتى توبىنا» مىنا ادامدار جاتادى. ولار: توپ باسشىسى – ن.نازارباەۆ پەن سەنات ءتورايىمى د.نازارباەۆا. ونان ءارى، «سامرۇق قازىنا» تىزگىنشىسى احمەتجان ەسىموۆ, قالمۇحامبەت قاسىموۆ, باس پروكۋرور عيزات نۇرداۋلەتوۆ, باس پوليتسەي ەرلان تۇرعىمباەۆ, ادىلەت ءمينيسترى مارات بەكەتاەۆ, سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى اليك شپەكباەۆ, باسىم پارتيانىڭ كىشى باستىعى باۋىرجان بايبەك, سىرتقى بارلاۋ قىزمەتىنىڭ باسشىسى عابيت بايجانوۆ, ساۋدا ءمينيسترى باقىت سۇلتانوۆ, «قازمۇنايگاز» توراعاسى اليك ايدارباەۆ.  سونداي-اق، «Uzyn-Qulaq» Telegram كانالى ەلباسى جاقتاستارىنىڭ قاتارىنا كونستيتۋتسيالىق كەڭەس توراعاسى قايرات ءماميدى, ۇقك ەكس توراعاسى نۇرتاي ابىقاەۆتى, بۇرىنعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قانات ساۋداباەۆتى, ارنايى جاساق قولباسشىسى مۇحتار ايۋباەۆتى جانە سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى شاحرات نۇرىشەۆتى جاتقىزادى.

ەگەر كرەمل ساراپشىلارىنىڭ اقپاراتى راس بولسا ء(بىزدىڭ كوپ ساراپشى بۇل اقپاراتتى راستايدى), وندا بۇل باسقا وڭىرلەردەن شىققانداردىڭ ىزاسىن تۋعىزۋى جانە ىشكى قايشىلىقتى وياتۋى مۇمكىن دەي كەلە، رەسەيلىك ساراپشىلار قازاقستانداعى وسى ءبىر ەرەكشە جاعدايدى مۇقيات باقىلاپ وتىر دەپ تۇيىندەيدى Uzyn Qulaqqa سىلتەمە جاساي وتىرىپ».

WhatsApp, Facebook سەكىلدى الەۋمەتتىك جەلىلەردە جەلدەي ەسىپ جۇرگەن اقپاراتتاردا بۇل ايدىك توپقا جاتاتىندار مەن جاتقىسى كەلىپ، جاقىن جۇرگەندەردىڭ ءتىزىمى ەداۋىر تولىقتىرىلىپ كورسەتىلگەن. مىسالى WhatsApp جەلىسى ارقىلى تاراپ جۇرگەن مىنا ءبىر اقپاراتتا ارىستانبەك مۇحامەديۇلى، نۇرلان نىعماتۋلين، بەيبىت اتامقۇلوۆ، قايرات شارىپباەۆ، سامات ابىشتەردىڭ اتتارى دا اتالادى.

ال «The Insider» دەيتىن تاعى ءبىر ورىس سايتىندا الەكساندر حريپۋنوۆ دەيتىن ساراپشى قازاقتاعى بيلىك ءترانزيتىنىڭ رۋلىق ءھام جەرلىك ەرەكشەلىگى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپتى. «پوليتيچەسكايا نەوپرەدەلەننوست ۆ كازاحستانە موجەت پەرەراستي ۆ ۆوينۋ كلانوۆ» دەيتىن ماقالاسىندا: «قازاقستاندا ارمەنيا نەمەسە ۋكراينا ستسەناريى بويىنشا رەۆوليۋتسيا جاساۋ نەعايبىل. الايدا، تۇراقسىزدىقتىڭ كاتاليزاتورى - كلاندار بولۋى ابدەن مۇمكىن» دەپتى. دەپتى دە، قازاقستانداعى ەلىشىلىك كلاندى ءۇش توپقا، سولتۇستىك، باتىس جانە وڭتۇستىك توپقا بولە قاراستىرىپتى.

راس، قازىر بىزدەگى جۇيەدە رۋلاستىق، جەرلەستىك دەرتى اسقىنىپ تۇر. «ترايباليزم، رۋشىلدىق – قوعامدىق جىككە بولىنۋشىلىكتى تۋدىراتىن ەتنوس ىشىندەگى رۋ-تايپالار مەن جەكە ادامدار بويىنداعى تايپالىق، رۋلىق سەزىم، قۇبىلىس.

ترايباليزم نەگىزىنەن بيلىككە تالاسۋشىلىقتى، سەپەراتيزمدى قوزدىراتىن قۇبىلىس رەتىندە ساياسي مادەنيەتى تومەن، دەموكراتيالىق ينستيتۋتتارى ناشار دامىعان ەلدەرگە (ازيا، افريكا ەلدەرى، ت.ب.) ءتان»، دەيدى «ۋيكيپەديا». وكىنىشكە وراي، ەلدەگى رۋشىلدىق بۇگىندە جاڭاعى الىپ كلانداردىڭ مانيپۋلياتسيالىق قارۋىنا اينالعان.

كەزىندە ەل اراسىندا ءماسىموۆ ۇكىمەتىنىڭ قابىلەتسىزدىگىنەن گورى ونىڭ ەتنيكالىق تەگى كوپ ءسوز بولاتىن. «پرەمەرلىك تاقتا تەك قازاق وتىرۋى كەرەك» دەدىك... 2012 جىلدىڭ كىركۇيەگىندە بۇل قىزمەت سەرىك احمەتوۆكە بۇيىرا قالدى. سول-اق ەكەن، كەشە عانا باعا جەتپەس لاۋازىم سانالعان پرەمەرلىكتەن ءمان كەتتى. ەشكىم ەلەپ-ەسكەرمەيتىن قاراپايىم قىزمەت ساناتىنا قوسىلىپ، احمەتوۆ اتقارۋشى بيلىكتىڭ باسىندا بار ەكەندىگىن ارەدىك كورسەتىپ قانا ءجۇردى. امال نە، بۇل پرەمەرىمىز 2014 جىلى تەمىر توردىڭ ار جاعىنان ءبىر-اق شىعىپ، كارىم ءماسىموۆ ەسكى كرەسلوسىنا قايتا قونجيدى. باياعى اڭگىمە قايتا باستالدى. كەيىن ول ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالدى دا، ۇكىمەت باسىنا بۇرىنعى-سوڭعى قىزمەتىندە ىسكەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن ازاماتتار كەلدى. ەلدىڭ كوز قۇرتىنا اينالعان ۇكىمەت «باسىلىق» مىندەت باقىتجان ساعىنتاەۆقا جۇكتەلىپ، جەر كوميسسياسىندا ەلدىڭ ءسوزىن سويلەي بىلگەن ىسكەر ازاماتتىڭ ەكى جاعىنا يمانعالي تاسماعانبەتوۆ پەن اسقار مىرزاحمەتوۆ سەكىلدى اۋىر سالماقتاعىلار جايعاستى. مىنە، تاپ وسى كەزدە بەلگىسىز ءبىر كۇشتەر رۋارالىق ارازدىقتى تۋعىزاتىن اڭگىمەلەردى «گۋلەتە» باستادى.

«بيلىكتە نايمانداردىڭ كۇشى السىرەپ كەتتى». «كىشى جۇزگە تىزگىن بەرىلمەدى». «ارعىنداردىڭ مىسىن باسىپ جاتىر». «دۋلاتتار كۇيرەپ بارادى»، ت.س.س.

بۇرىن ۇكىمەتباسىنىڭ ەتنيكالىق تەگىن قازبالايتىندار، ەندى ۇكىمەت تىزگىنىن ۇستاعان ازاماتتاردىڭ رۋىن تۇگەندەپ الەككە ءتۇسىپ كەتتى. ماقۇل، رۋارالىق ءسوزدى قوزدىراتىنداردىڭ ايتقاندارىندا اقيقات بار شىعار، الايدا بۇل - ارانداتۋشى كۇشتەردىڭ ويلاپ تاپقان ايلاسى بولۋى ابدەن مۇمكىن.

ءسويتىپ، الەۋمەتتىك جەلىدەگى الگى اقپاراتتارعا سەنسەك، «شاپىراشتى رۋىنان» شىققاندار مەن وعان قانداي دا ءبىر جاقىنداعى بار لاۋازىمدى قىزمەت باسشىلارى، وسىلار. الىپ كلان. بيلىكتەگى باسىمدىققا يە كلان. شەتتەرىنەن داۋلەر. شەتتەرىنەن دوكەيلەر. تەك، بۇلار تۋرالى كوبىنە-كوپ ورىس اقپاراتى، ءورىستىلدى اقپارات جازعىش-اق! «كلانارالىق تارتىس»، «رۋارالىق تالاس»، «تەرريتوريالىق بولىنۋشىلىك»، «پالەن رۋدىڭ وكىلى قىزمەتكە كەلدى»، «تۇگلەن جەردىڭ ادامىن تاعايىندادى» ت.س.س.

قازاقتىڭ بىرلىگىنە سىنا قاققىسى كەلەتىندەر ۇلتىمىزدىڭ نامىسىنا تيۋ ءۇشىن رۋشىلدىقتى قوزدىرىپ، قازاقتىڭ ءالسىز جەرىنە جارماسقىسى كەلەتىنى باياعىدان بار ەدى. وسى ترايباليزم تاقىرىبى اسىرەسە سويى بوتەن، ويى بولەك ورىس اقپاراتى ءۇشىن تاپتىرماس ءتاسىل بولعان. ورىس تىلىندە تاراپ جاتقان جوعارىداعى جايت تا سونداي سۇرقيا تىرلىكتىڭ ءبىر ءتۇرى بولۋى ىقتيمال.

جاڭاعى «نوۆايا گازەتا»: «روسسيسكيە ەكسپەرتى ۆنيماتەلنو اناليزيرۋيۋت ەتۋ سپەتسيفيچەسكۋيۋ ستورونۋ سيتۋاتسي ۆ كازاحستانە» دەپ جازادى. بۇل راس بولسا، ءبىزدىڭ كوكەيىمىزدەگى كۇپتى سۇراق مىناۋ – رەسەيلىك ەكسپەرتتەر قازاق رۋلارىن قايدان بىلەدى؟ جوعارىدا اتتارى اتالعان، اتالماعان شەندى-شەكپەندىلەردىڭ «ۋيكيپەدياداعى» ءومىر-دەرەكتەرىندە ولاردىڭ شىققان تەگى، رۋى تۋرالى ايتىلماعان بولسا-كەرەك. ءتىپتى، قازاق شەنەۋنىكتەرىنىڭ رۋى تۋرالى اقپارات اشىق دەگەن كۇننىڭ وزىندە، ەل ءىشىن الاتايداي بۇلىككە ايداپ سالار مۇنداي اقپاراتقا توسقاۋىل جوق پا؟ بىزدىكى - قاۋىپتىڭ ءسوزى.

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz