.... قازاق دالاسى - العاشقى ادامدار پايدا بولىپ، مەكەندەگەن جەر بەتىندەگى ساناۋلى كىندىكتەردىڭ ءبىرى، - دەيدى گەولوگيا مينەرالوگيا عىلىمىنىڭ دوقتورى ءادىلحان بايباتشا ءوزىنىڭ "قازاق دالاسىنىڭ ەجەلگى تاريحى" ماقالاسىندا. (قاراڭىز: "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنىڭ 1997 جىلعى قازان ايىنىڭ 10-ىنداعى كەزەكتى سانى). بۇعان دالەل ۇلانعايىر جەرىمىزدىڭ قاي پۇشپاعىنان بولماسىن ءار كەزەڭدەرى تابىلعان ارحەولوگيالىق قازبالار مەن مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ءتۇپ تاريحى تىم ەجەلگى داۋىرلەردەن سىر سۋىرتپاقتايتىندىعىندا. ارعى اتا-بابالارىمىزدىڭ ساۋساعى ءتيىپ، كوزىن كورگەن مول مۇراعاتتاردىڭ  بۇگىنگى قولدا بار جيىنتىق قورى الەمدە جەر كولەمى جاعىنان (2,7 ملن. شارشى شاقىرىم) توعىزىنشى ورىندى يەلەنەتىن قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قادىم زامانداردا ادامزاتتىڭ التىن بەسىكتەرىنىڭ بىرىگەيى بولعاندىعى جونىندەگى جورامالدىڭ اقيقاتتىعىن ايعاقتايدى. تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ شىن ازاتتىعىن اڭساعان ماعجان اقىن:  "كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراسقاندا، قازاقتا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا؟"-دەگەن ەدى عوي. كەزىندە كوشپەلەلەردىڭ ات دۇبىرىنە بولەنگەن ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ءدال كىندىگىنە ورنالاسقان جەرىمىز بايتاقتىعى بويىنشا دا وسى الىپ ايماقتاعى قوس كورشىمىز قىتاي مەن رەسەيدەن كەيىنگى ءۇشىنشى قاتاردا تۇر.

.... قازاق دالاسى - العاشقى ادامدار پايدا بولىپ، مەكەندەگەن جەر بەتىندەگى ساناۋلى كىندىكتەردىڭ ءبىرى، - دەيدى گەولوگيا مينەرالوگيا عىلىمىنىڭ دوقتورى ءادىلحان بايباتشا ءوزىنىڭ "قازاق دالاسىنىڭ ەجەلگى تاريحى" ماقالاسىندا. (قاراڭىز: "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنىڭ 1997 جىلعى قازان ايىنىڭ 10-ىنداعى كەزەكتى سانى). بۇعان دالەل ۇلانعايىر جەرىمىزدىڭ قاي پۇشپاعىنان بولماسىن ءار كەزەڭدەرى تابىلعان ارحەولوگيالىق قازبالار مەن مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ءتۇپ تاريحى تىم ەجەلگى داۋىرلەردەن سىر سۋىرتپاقتايتىندىعىندا. ارعى اتا-بابالارىمىزدىڭ ساۋساعى ءتيىپ، كوزىن كورگەن مول مۇراعاتتاردىڭ  بۇگىنگى قولدا بار جيىنتىق قورى الەمدە جەر كولەمى جاعىنان (2,7 ملن. شارشى شاقىرىم) توعىزىنشى ورىندى يەلەنەتىن قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قادىم زامانداردا ادامزاتتىڭ التىن بەسىكتەرىنىڭ بىرىگەيى بولعاندىعى جونىندەگى جورامالدىڭ اقيقاتتىعىن ايعاقتايدى. تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ شىن ازاتتىعىن اڭساعان ماعجان اقىن:  "كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراسقاندا، قازاقتا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا؟"-دەگەن ەدى عوي. كەزىندە كوشپەلەلەردىڭ ات دۇبىرىنە بولەنگەن ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ءدال كىندىگىنە ورنالاسقان جەرىمىز بايتاقتىعى بويىنشا دا وسى الىپ ايماقتاعى قوس كورشىمىز قىتاي مەن رەسەيدەن كەيىنگى ءۇشىنشى قاتاردا تۇر.

ال، ۇلانعايىر ەلىمىزدىڭ كارتاسىنا قاراساڭ تۇركى قاۋىمداستىعى ورنىقتىرعان وركەنيەتتىلىكتىڭ بولىنبەس ءبىر بولشەگىندەي بولىپ سىر وزەنىن ەمىرەنە ەمگەن قىزىلوردا وبلىسى قاراتاۋدىڭ باتىس پۇشپاعىنان باستاپ سولتۇستىگىندە اقتوبە وڭىرىمەن ارالىقتاعى 225,5 مىڭ شاقىرىمدىق اۋماقتى ەن جايلاپ جاتىر. كەنىشكە باي، كۇرىشى مول، تۇلىككە تولى بۇل ءوڭىردىڭ قويناۋىنا دا تاريح تۇنىپ، شەجىرە ۇيا سالعان. ءبىر كەزدەگى ۇزىندىعى 2137 شاقىرىمعا سوزىلعان ارناسى كەڭ سىرداريا ءوزىنىڭ قاناسىنا سيماعان مول سۋىن ورتايتۋ ءۇشىن ياكسارت (كەيىننەن قامىس قالا، اقمەشىت، پەروۆسك جانە قازىرگى قىزىلوردا) شاھارىنىڭ تۇسىنان جاڭاداريا مەن قۋاڭداريا جانە قاراوزەك سىندى ءۇش سالاعا ءبولىنىپ، يىركول، توراڭعىلساي، قۇروزەك، قۇتىرعانساي اتالعان بىرنەشە وزەكتەردى قامتىعان كورىنەدى. قىزىلقۇم مەن قاراقۇم ۇستىرتتەرىنىڭ ءشول دالاسىن سۋلاندىرۋعا تامىر تارتقان بۇل تابيعي جۇيەلەر ەڭ الدىمەن ارقىراي اققان اساۋ وزەن كەزىندە كولەمى جاعىنان دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ءتورتىنشى ورىندى يەلەنگەن ايدىندى ارال تەڭىزىن شالقىتتى. ناتيجەسىندە وسى ايماقتى مەكەندەگەن جۇرتشىلىق جاپپاي بالىق اۋلاۋدى كاسىپ ەتىپ، كەيىن ەگىنشىلىكپەن اينالىسسا ودان سوڭ ءتورت تۇلىك مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا دا قول جەتكىزگەنى ءمالىم. تىلسىم تابيعات انا نەتكەن شەبەر دەسەڭىزشى؟! ساي-سالامەن جايىلىپ شىعانعا شىققان سىرلى وزەننىڭ سۋىنان قىزىلقۇمنىڭ جۇپار ءيىستى جۋسانى مەن قىزۋى مول سەكسەۋىلى ءنار العان. ولكەگە قۇت پەن بەرەكە دارىتقان اتامەكەننىڭ دارحاندىق ءنارى  سوناۋ جاۋگەرشىلىك زاماندا قيان كەسكى قىرعىنداردىڭ الاپات سۇرگىنىنە ۇشىراسا، كەڭەستىك جىلدارداعى قولدان جاسالعان قياناتتاردىڭ كەسىرىنەن تاعى تۇساۋلاندى. دەسەك-تە ون جىلدان استام ۋاقىت بويى ەكولوگيالىق اپاتتى داعدارىسىمەن دۇنيە ءجۇزىن دۇرلىكتىرگەن سول ۇلكەن قازاندىقتىڭ تۇزدى تابانىنا سوڭعى جىلدارى مول سۋ قورى جىبەرىلىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرلانا تۇسكەن تۇسىنداعى ەل ەكونوميكاسىنىڭ  دامۋ قارقىنى بۇل ايماقتى اتا كاسىبىمەن  قايتا تۇلەتۋدە.

وتكەل بەرمەي اساۋ مىنەزى تانىتقان بۇل وزەنگە كەزىندە اتاقتى ءنىل وزەنىنەن تابىلماعان عاجايىپتار وسى سىردىڭ ونە بويىنان بايقالادى دەگەن جوعارى باعا بەرىلۋى دە بەكەر بولماسا كەرەك. سونداي-اق سىرداريانىڭ باستاۋىنان قۇيار ساعاسىنا دەيىن ۇشقان بۇلبۇل قۇستىڭ تەك جايقالا وسكەن گۇلگە قونىپ جەتەدى دەگەن ەل اۋزىنداعى سيپاتتامانى اڭىز دەسەك تە اقيقاتى باسىم. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا سىر مەن ءامۋ وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى جازيرالى جازىقتا جۇزگە جۋىق مادەني مەكەندەردىڭ قۇم مەن توپىراققا كومىلىپ قالعانى انىقتالعان ەكەن. ۇدايى جۇرگىزىلگەن شاپقىنشىلىق ارەكەتتەر مەن باسقا دا جاعدايلاردان قيراپ بۇلىنگەن قالالار مەن قورعان-قامالداردىڭ جەرمەن-جەكسەن بولۋى تاريح جاراسىنىڭ تىرتىعى دەرسىڭ. ەسكى شىعىس تانۋ عالىمدارىنىڭ كوبى دالا كوشپەندىلەرىندە قالا مادەنيەتى بولماعان دەيتىن بىرجاقتى سىڭارەزۋ پىكىر ۇستانعان. ال، ۆ.ۆ.بارتولد، س.پ.تولستوۆ پەن ءا.ديۆاەۆ جانە قازاقتىڭ كورنەكتى عالىمدارى ءا.مارعۇلان  مەن ءا.قوڭىراتباەۆ ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ارقىلى سىر القابىنىڭ وزىندە وعىز-قىپشاق ۇلىستارىنىڭ وتىرار، تۇركىستان، ساۋران، سۋناق، سۇتكەنت، ۇزكەنت، جانكەنت، جاڭاقالا، بارشىن كەنت جانە جەتىاسار سىندى ءىرىلى-ۇساقتى مادەني-شارۋاشىلىق، ساۋدا-ساتتىق ورتالىقتارى بولعانىن ناقتى دالەلدەپ بەردى. سونىمەن قاتار قاڭقا بابا، سارمان اتا، وقشى بابا، قورقىت اۋليە، قارماقشى اتا، قايىپ اتا جانە ارسىلانداي باسقا دا ساۋلەتتى كەشەندىك مۇنارالاردى ىزدەستىرە تاۋىپ، تاسپەن جازىلعان سيمفونيا دەرلىك عاجايىپ قۇرىلىستاردىڭ ورنىن حاتقا ءتۇسىرىپ كەتكەن.

1982 جىلى وبلىستىڭ اۋماعىندا 220 ەسكەرتكىش (114 ارحەولوگيالىق، 50 ارحيتەكتۋرا، 41 مونۋمەنتالدىق جانە 14 تاريحي) ەسەپكە الىنسا، سوڭعى كەزدەگى رەسمي دەرەكتەر بويىنشا 145 ارحەولوگيالىق، 298 ارحيتەكتۋرا، 49 مونۋمەنتالدىق، 16 تاريحي تۋريستىك ماندەگى نىسانداردى قوسقاندا بارلىعى 508 ەسكەرتكىشتىڭ بار ەكەندىگى بەلگىلى بولدى. سوندا سوڭعى جيىرما جىلدان استام  ۋاقىتتىڭ ارالىعىنداعى ايىرما - ەكى ءجۇز سەكسەن سەگىز. وسىدان-اق ىزدەۋشىسى بار ۇلتتىق رۋحاني بايلىعىمىزدىڭ قانشاما قىرۋار دۇنيەلەرمەن تولىققانىن تاپ باسىپ تانۋعا بولادى ەمەس پە؟

بايىرعى تۇركى قوعامىنىڭ قۇرىلىمى مەن الەۋمەتتىك ەرەكشەلىگى جانە ادەت-عۇرپىنا ساي سالت-داستۇرلەرىن دە بايانداۋعا نەگىزدەلگەن ايگىلى "قورقىت بابا كىتابى" داستانىن قيىننان قيىستىرىپ شەبەر قۇراستىرا بىلگەن ءازيز ابىز ءوزىنىڭ سازگەرلىك قۇرالىمەن "تارعىل تانا", ء"اۋىپپاي", "ۇشاردىڭ ۇلۋى", "جەلمايا" مەن "باشپاي" سىندى باسقا دا ونداعان اۋەندەردى ورىنداپ ەلگە تاراتقان ەكەن. قازىر بۇلاردىڭ ءبارى حالىق شىعارماسى رەتىندە ەل اراسىندا كەڭىنەن ورىندالىپ ءجۇر. كەزىندە ۇمىتىلا باستاعانىمەن كەيىنگى كەزدە قايتا كورىنىس تاپقان ىسپالى جانە ۇرمەلى (نار قوبىز، جەز قوبىز، ادىرنا، جەتىگەن، اسا تاياق، شىڭكىلدەك، دابىل، داڭعىرا، ساز سىرناي سياقتى ) ساز اسپاپتارىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان ەڭ كونە قىل قوبىزدىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەۋشىلەر توبىنىڭ قورقىت بابانىڭ شىعارماشىلىعىمەن بايلانىستىرعان پايىمداۋى وسىلايشا ءوز زاڭدىلىعىن تاپقان سىڭايلى. بۇل از دەسەڭىز مىنانداي دەرەك تاعى بار. قورقىتتىڭ جاستىق شاعىندا تۇسىنە ءبىر پەرىشتە ەنىپ: ۇيەڭكىنىڭ تۇبىنەن ءۇيىرىپ العان اسپابىڭ التى جاسار اتاننىڭ جىلىگىندەي ەكەن، وعان ەندى نار تۇيەنىڭ تەرىسىنەن شاناق پەن ور تەكەنىڭ مۇيىزىنەن ويىلعان تيەك جانە بەستى ايعىردىڭ قۇيرىق قىلىنان ەسىلگەن ىشەك جەتپەي تۇر,-دەپتى. وسى ايتىلعانداردى ورىنداپ، قولىنداعى  قوبىزعا ءتىل بىتىرگەن بابامىز ەلدىڭ ەركىندىگى مەن حالىقتاردىڭ  ىنتىماعى جانە بولاشاق ۇرپاقتىڭ باياندى باقىتى ءۇشىن  جەلدەن دە جۇيرىك جەلماياسىنا ءمىنىپ ماڭگىلىك مەكەنگە لايىقتى جەرۇيىقتى ىزدەپ شىعادى. تالاي جول ءجۇرىپ تۇتاستىعىن ساقتاي الماعان جۇرتىنىڭ بەرەكەسىزدىگىن كورىپ، جان تۇرشىگەرلىك عالامي سۇمدىقتارعا شىداماعان ابىز قارت قارتايعان شاعىندا وزەكتى جانعا ءبىر ءولىمنىڭ بارىن ءبىلىپ، اجالدىڭ تىرناعىنان قاشادى. قايدا بارسا دا قورقىتقا كور قازىپ جاتىرمىز دەگەن شوشىنارلىق سۋىق سوزدەن تۇڭىلگەن ول شارشاعان ساتىندە ءسال مىزعىپ الماق بولىپ كىرپىك ىلگەن بويدا كوك ءتاڭىرى بىلاي دەپ ايان بەرگەن دەيدى: ء"اي، ءپارۋانا پەندەم دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تەگىس كەزىپ تۇراقتاي المادىڭ عوي. جەردىڭ ورتاسى - سىردىڭ جاعاسى. ەندى ءوزىڭنىڭ تۋعان ەلىڭە بارىپ ماڭگىلىككە دامىل تاباسىڭ" . وسى ەسكەرتۋدەن سەلت ەتىپ ويانعان قورقىت بابامىز شىنىندا دا سۋدا كور قازۋشى بولمايدى عوي، وزەنگە بارىپ جان ساقتارمىن دەيدى ىشتەي. ءسويتىپ سىرداريانىڭ ورتاسىنا تەر سىڭگەن تەرى جابۋدى جايىپ جىبەرىپ، كۇڭىرەنگەن كۇيلەرى ارقىلى ۇرپاعىنا ءوزىنىڭ ناقىل سوزدەرىن ۇلىقتاۋعا كىرىسەدى. سەبەبى جاھانداعى جاراتىلىس اتاۋلىنىڭ ءۇنىن سويلەتكەن ونەر يەسىنىڭ قىل قوبىزى كۇڭىرەنىپ تۇرعاندا ازىرەيىلدىڭ ءوزى  دارمەنسىز ەكەن. وسىلايشا ول ءجۇز جىل بويى سۇم اجالدى ءوز ماڭىنا جۋىتپاعان كورىنەدى. توقتاۋسىز سارناعان اششى زاردىڭ الىسقا جەتكەنى سونشالىقتى وسى سىرلى اۋەنگە ەلىتكەن اڭ-قۇستار قيمىلداي الماعان كورىنەدى. قىر استىنان ەستىلگەندەي سىرلى سازدىڭ سىرىن بىلمەك نيەتپەن الىستاعى ارقا جەرىنەن ۇزاپ شىققان قىرىق قىز جۇرە-جۇرە بەتباقدالانىڭ شولىنە جولىعىپ ابدەن شارشايدى دا ءارى قاراي ىلگەرىلەۋگە الدەرى كەلمەيدى. اياعى اۋىرعانىنا قاراماستان كەۋدەسىندەگى قۇر سۇلدەسىن سۇيرەتىپ جالعىز ءوزى جىلجىعان  تالدىرماش بويجەتكەن سىردىڭ جاعاسىنا جاقىنداعاندا ءال جيناۋ ءۇشىن ءسال قالعىپ كەتكەن ءازيز بابانى جان العىش كەيىپتەگى قارا قۇرت شاعىپ ولتىرەدى. وسىلايشا ەكەۋى ءبىر-ءبىرى كورۋگە ۇلگىرمەي قالعان. قىل قوبىزى قوسا كومىلگەن ارداقتى اۋليە ساعاناسىنان كۇنى كەشەگە دەيىن "قورقىت-قورقىت" دەپ ارۋاقتى بابانى جوقتاعانداي مۇڭدى سارىن ۇدايى سارناپ تۇرسا كەرەك. ال، مازاردىڭ جانىنا جاقىن ماڭايدان قىزىل قىشتان قالانعان اقساق قىز مولاسىنىڭ دا تابىلۋى وسى اڭىزداردىڭ ۇشىعى شىندىققا جاناساتىنىن ايعاقتاپ تۇرعانداي.

بۇلا بويى قاسيەت پەن كيەگە تۇنعان قورقىت بابا سىردىڭ ارال تەڭىزىنە قۇياتىن ساعاسىندا ۇزاق جىلدار بويى وعىز مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان جانكەنت شاھارىندا (قازىرگى قازالى اۋدانىنىڭ ورتالىعى ايتەكە بي كەنتىنەن وڭتۇستىك باتىسقا قاراي 20 شاقىرىم) دۇنيەگە كەلگەنى بەلگىلى. شامامەن 295 جىلداي عۇمىر كەشكەن ابىز اقساقالدىڭ مۇردەسى وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنە تاياۋ قارماقشى توپىراعىنان تابىلدى. سودان بەرى جولى تۇسكەن مۇسىلمان قاۋىمى  "كيەلى قورقىت بابانىڭ كۇمبەزى" رەتىندە وسى تۇسقا باسىن ءيىپ، ءمىناجات جاساۋدى داستۇرگە اينالدىرعان بولاتىن. ەرتە كەزدە جارقاباققا ساز كەسەكتەن قالانعان شاعىن قورىمدى بۇرىن تابيعات توزدىرسا، كەيىن تاسىعان سۋ ءمۇجىپ قۇلاتىپتى. سوتسياليزم سالتانات قۇرىپ تۇرسا دا ۇلتجاندى جاناشىر ازاماتتاردىڭ جوعارىعا دەيىن تالاپ قويا بىلۋىنەن جۇقاناسى عانا قالعان مازار مەملەكەتتىك قورعاۋعا الىنىپ، قابىردىڭ قالعان بولىگى جاقىن ماڭعا قايتا قويىلىپتى. قورقىتتى قادىرلەۋدىڭ سىرداريا جاعاسىندا مىڭ جىلدىق تاريحى بارىن بىلەتىن سول كەزدەگى قارماقشى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى مارقۇم ەلەۋ (ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ قازىرگى اكىمى قىرىمبەك كوشەرباەۆتىڭ اكەسى) كوشەرباەۆ  بابانىڭ ەسىمىن ماڭگىلىك ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا ەڭسەسى بيىك ەسكەرتكىش ورناتۋعا بارىن سالىپتى. اردا ازاماتتىڭ بۇل باتىل باستاماسىن سىر ەلى كەڭىنەن قولداعان بولاتىن دەيدى وسى باعىتتا جۇرگىزىلگەن جاسىرىن جۇمىستاردىڭ جاي-جاپسارىن جاقسى بىلەتىندەر. اسىرەسە تانىمال قورقىتتانۋشى تۇركولوگ عالىم اۋەلبەك قوڭىراتبايۇلىنىڭ اقىل-كەڭەسىنە ءجيى جۇگىنسە كەرەك.  ال، كورە الماۋشىلىقتىڭ قىرسىعىنا ۇشىراعان كەيبىر قانداستارىمىز ءوز قىساستىقتارىنان قايتپاي جوعارعى جاققا ارىز بوراتۋمەن بولادى. شاعىم قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى مادەنيەت ءبولىمىنىڭ ورىنباسارى  ا.ۋستينوۆتىڭ قۇلاعىنا تيگەن سوڭ جەرگىلىكتى وڭىردە ورىن العان ولقىلىقتاردى تەكسەرۋ ءۇشىن ورتالىقتان ارنايى جۇمىس توبى جىبەرىلىپتى. نەگىزگى ماقساتتارى ۇلى قازان توڭكەرىسى كۇنىنىڭ قارساڭىندا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كۇن كوسەمىنە تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىشتى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋگە بولىنگەن قوماقتى قارجىنىڭ قايداعى ءبىر اۋليە شالدى دارىپتەيتىن استا-توك داستارحان مەن اقىندارعا بەرىلەتىن قىمبات جۇلدەلەرگە جۇمسالعانىن انىقتاۋ بولاتىن. بىراق جوعارعى جاقتان جانۇشىرا جەدەل جەتكەندەر بۇل اقپاراتتاردىڭ شىندىققا جاناسپايتىنىن بايقاپ، مالىمەتتەردىڭ جالعاندىعى جايىنداعى قورىتىندىعا كەلەدى. سەبەبى قۇرىلىس جۇمىستارى حالىقتىڭ ءوزى جيناعان قوماقتى قاراجات ارقىلى بايقوڭىرداعى اسكەري قۇرىلىسشىلاردىڭ كومەگىمەن ەڭسە كوتەرگەن ەكەن.الايدا ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى الىپ-قاشپا اڭگىمە وسىمەن عانا شەكتەلمەي رەسپۋبليكانىڭ سول كەزدەگى باسشىسى د.قوناەۆقا دەيىن جەتەدى. وسىعان وراي قالتاي مۇحامەدجانوۆ، ءابىلدا تاجىباەۆ سىندى زيالى ازاماتتارمەن سويلەسكەن سوڭ دىنمۇحامەد احمەتۇلىنىڭ: "ول ەسكەرتكىش ماسكەۋ مەن پەكين قالالارىنىڭ اراسىن جالعايتىن ۇلكەن تاس جولدىڭ ايالداماسىنا سالىنعان. بۇل تاريحي ورىن شەت ەلدىك تۋريستەرگە كورسەتەتىن مول مادەني مۇراعا يە. مەن ءوزىم ول جەرگە قۇرىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزە باستاعان كەزدە ادەيىلەپ بارىپ قايتقانمىن"- دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى تارپاڭدىق تانىتقان تالايلارعا توسقاۋىل بولىپتى.

ءسويتىپ سىرباز ساۋلەتشى بەك ىبىراەۆ پەن تانىمال-فيزيك سوۆەت يساتاەۆتىڭ بىرلەسكەن جوباسىمەن اۋدان ورتالىعى جوسالى قىستاعىنىڭ ماڭايىنداعى قورقىت بابا اتىنداعى تەمىر جول بەكەتىنەن بەس شاقىرىم قاشىقتاعى ماسكەۋ-تاشكەنت تەمىر جولى مەن سامارا-شىمكەنت ورتالىق تاس جولدىڭ ارالىعىنداعى  بيىك توبەنىڭ باسىندا ءزاۋلىم بەلگى بوي كوتەردى. جاڭا ۇلگىنى جوبالاۋشىلار دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا ءار قىرىنان قاراتىلعان قوبىزدىڭ سيمۆوليكالىق تۇرقىن وزىندىك ۇيلەسىممەن شەبەر بەينەلەۋگە بارىن سالادى. ءتىپتى تاس تۇعىرعا جان بىتىرۋگە باعىتتالعان تالپىنىستارىنىڭ تەحنيكالىق تۇرعىدان تاماشا ۇندەستىك تاپقانى ءالى دە تالايلاردى تاڭىرقاتۋدا. سەبەبى اينالاسى جازىق ايتاقىردى ۇيىرە سوققان اڭىزاق جەلدىڭ باعىتىنا بايلانىستى جوعارعى جاققا ارنايى ورناتىلعان ورتاسى تەسىك ۇزىندى-قىسقالى تەمىر وزەكشەلەردىڭ ءۇنى ءار الۋان سىرلى سازعا ۇلاسۋىمەن  ۇيعارىلعان. دىبىستىڭ بۇل تاڭعاجايىپ قۇبىلىسىن كاسىبي باعىتتا بايىپتى باعامداي بىلەتىن كانىگى مامانداردىڭ ايتۋىنشا  اۆتورلاردىڭ تاماشا ءتولتۋماسى العاشقى كەزدەرى كەلۋشىلەرگە كەرەمەت اسەر بەرگەن. ال سوڭعى جىلدارى كۇيدىڭ كۇمبىرى كومەسكى تارتا باستاعانعا ۇقسايدى. تىڭداعان قۇلاققا قازىرگى كەزدە ايتەۋىر ءبىر شۋلى ىزىڭداردىڭ ەستەلەتىنى انىق. مۇمكىن العاشقى كەزدەگى ساپاسى شىنىندا دا جوعارى دەڭگەيدە بولعان شىعار. بىراق كەيىننەن الدەنەشە مارتە بارعان بىزدەر ءۇشىن كوڭىلدى دەمەيتىن كورىنىس الگىندەگىدەي ءالسىز.

1997 جىلى وبلىس ورتالىعى قىزىلوردا قالاسىندا ەلىمىزدىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تۇركيانىڭ ءازىربايجان مەن تۇرىكمەنستاننىڭ قورقىتتانۋشى عالىمدارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا بارىسىندا داناعوي ابىز ماڭگىلىك دامىل تاپقان تۇسقا الەمدىك  تالاپتارعا ساي مۇراجاي سالۋ كەلىسىلەدى. وسى يگى باستاماعا وراي جانە  بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ وقۋ مەن عىلىم جانە مادەنيەت جونىندەگى مامانداندىرىلعان مەكەمەسى يۋنەسكو بىرلەستىگىنىڭ شەڭبەرىندە 1999 جىلى "قورقىت اتا كىتابىنىڭ - 1300 جىلدىعىن" دۇنيە جۇزىلىك دەڭگەيدە وتكىزۋ ءىس-شاراسى بارىسىندا ەلباسىنىڭ تاپسىرۋىمەن قازاقستان ۇكىمەتى بايتەرەكتەي دارا تۇرعان  ەسكەرتكىشتىڭ ماڭايىنا شاعىن مادەني نىساندارى بار كەشەن تۇرعىزىپ، قاسيەتتى ورىنعا كەلبەتتى كورىك بەردى. بارعان ادام كىرەر قاقپانىڭ قوس قاپتالىنداعى قوبىز سۇلباسىنشا بەينەلەنگەن شاعىن بولمەلەردى ءبىرىنشى بايقايدى. جادىگەرلىك مۇراعاتتاردىڭ ءبىر شوعىرى وسى ۇياداي تار جەرگە ورنالاستىرىلعان. قىزىقتاۋشىلاردىڭ سانى ون ادامنان  اسسا اينالىپ شىعۋىڭنىڭ ءوزى مۇڭ. دەسەك-تە بۇل ورىن ۇلى جولدىڭ بويىمەن جولاۋشىلاپ وتەتىن جالپاق جۇرتتىڭ ات باسىن تىرەپ ءتاۋ ەتەرلىك كيەلى قۇت مەكەنگە اينالدى. شىنى كەرەك كوركەم قۇرىلىستىڭ بىرتىندەپ توزا باستاعانىن دا بىلايعى جۇرت بىردەن بايقايدى. جاڭاشا زاماننىڭ تالابى مەن جۇرتشىلىقتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىراتىن  سوڭعى ۇلگىدەگى جايلى قوناق ءۇي مەن كەلۋشىلەر تاماقتاناتىن ءدامحانا  جانە باسقا دا قوسىمشا نىساندار ارقىلى ءالى دە ارلەندىرە ءتۇسۋ قاجەتتىلىگى جۇتاڭدىعىنان-اق كورىنىپ تۇر.

جانكەنت شاھارىندا ومىرگە كەلىپ، ءابسوليۋتتى وركەنيەتتىڭ ناق ءتورى سانالاتىن جەر كىندىگى تۇسىندا ماڭگىلىككە دامىل تاپقان قورقىت بابانىڭ كەسەنەسى - الەمگە ايگىلى بايقوڭىر قالاسىنان نەبارى الپىس شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسسا، جەتىسار مادەنيەتى اتانعان ەسكى جۇرتتىڭ سىلەمىنەن سەكسەن شاقىرىم جىراقتا جاتىر. بارىمىزدى بايىپتاي بىلگەن جانعا وسىناۋ بىرەگەي بايلانىستاردىڭ اراسىندا ءوزارا ۇندەستىك بارى انىق.

... ەجەلگى مادەني مەكەندەردىڭ ءبىرى جەتىاسار ايماعىندا ەسكى ءداۋىردىڭ ىرگەلى وركەنيەتىن قالىپتاستىرۋشىلاردى باسقا ەتنيكالىق قۇرىلىمدارمەن سالىستىرۋ ازىرگە قيىن,-دەپ باستالادى قازاق كەڭەستىك ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ (الماتى، 1980 ج) انىقتامالىق كىتابىنداعى تاريحي دەرەكتەر توپتاماسىنىڭ جەتىاسارعا بايلانىستى (152-153 بەتتەر) بولىگىندە. ودان ءارى: - جەتىاسار ەسكەرتكىشتەرى ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى 3-7 عاسىرلاردا  وركەندەگەن حۋني مادەنيەتىنىڭ اسەرىمەن تىرلىك كەشكەن توحار تايپالارىنان قالعان دەيتىن بولجام بار. سەبەبى جەتىاسار مادەنيەتى ەسكى جۇرتتار كولەمىنىڭ كەڭدىگىمەن، ورنالاسۋىنىڭ ايرىقشالىعىمەن جانە ماتەريالدىق مۇلىكتەردىڭ ەرەكشەلىگىمەن وزىندىك قايتالانباس قۇبىلىسقا يە,-دەپ جازىلعان. جەتىاسار مادەنيەتى وتكەن VI-V عاسىردا كونە قۋاڭداريا وزەنىنىڭ تابانىندا ىرگەسىن قالاپ، قۇم اراسىنداعى قىزعالداقتاي قاۋىز جارعان وزىندىك قۇپياسى مەن سىرى مول  قاستەرلى مەكەن. بىراق اتاۋى كوپتەگەن زەرتتەۋلەردە سيرەك كەزدەسەتىن بۇل وڭىرگە تاريحشى عالىمدار مەن ارحەولوگيا ماماندارى ۇزاق جىلدار بويى جەتكىلىكتى نازار اۋدارماي كەلگەن.  جەردىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسىندە گۇلدەنگەن وركەنيەتتىڭ كۋاسىندەي بۇل وڭىردە كۇيىك اسار، جول اسار، تىك اسار، مونشاقتى اسار، قارا اسار، قورالى اسار (اسار - تۇركىشە بيىك دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن) سىندى قوسىمشا ونداعان ەسكى قونىستار مەن كەلىنشەك جالىنداي كوپتەگەن قۇمتوبەلەر تاريحي جادىگەرلەر جۇرتىن جاسىرىپ ەداۋىر القاپتا تىزبەكتەلىپ جاتىر. بيدايىق اسار مەن تومپاق اسار جانە ۇڭگىرلى اسارداعى بەيىتتەر مەن وبالاردىڭ وتكەن عاسىردىڭ 70-80 جىلدارى ارالىعىندا كەزدەيسوق تابىلعانى دا ايتىلىپ  ءجۇر.

سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى ەجەلگى جۇرتتاردىڭ ءبىرى سانالاتىن - التىن اسار تۋرالى قكر ەنتسيكلوپەدياسىن اقتارىپ وتىرىپ تومەندەگى ماعۇلماتتى تاۋىپ الدىم. وندا: التىن اسار - قارماقشى اۋدانىنىڭ ورتالىعى جوسالى قىستاعىنىڭ وڭتۇستىك باتىسىندا ەلۋ شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. ونىڭ سىرتقى ءپىشىنى (تراپەتسياعا) ۇقسايدى. بۇل ءوڭىردى 1946 جىلى حورەزم ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى  (س.پ.تولستوۆ) زەرتتەپ، 1948-50 جىلدار ارالىعىندا ارنايى قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. وسى شارالاردىڭ ناتيجەسىندە كولەمى 16 گەكتاردان استام قالا تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ جاقسى ساقتالعان جۇرناقتارى تابىلادى. وسى كونە شاھار جۇرتىنىڭ ىشىندەگى ءتورت عيمارات زەرتتەۋشىلەردىڭ ەرەكشە ىقىلاسىن اۋدارعاندىقتان، العاشقىسى - ۇلكەن ءۇي (قولەمى 180 x 150 م، بيىكتىگى 12-15 م); ەكىنشىسى - كىشى ءۇي ولىكتەردى جەرلەۋگە ارنالعان; ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى قۇرىلىستار - ءبىرى دوڭگەلەك، ءبىرى تىك بۇرىشتى دۋال قورشاۋلار. ولاردىڭ نەگە ارنالعانى بەلگىسىز. ءبىرىنشى ءۇيدى قازۋ بارىسىندا ەكى قۇرىلىس قاباتىنىڭ (گوريزونت) بولعانى انىقتالدى. تاريحشى عالىم س.تولستوۆ كەزىندە ولاردى تومەننەن جوعارى قاراي ءدان ۇگىتكىش بولىگى جانە قول ديىرمەن  قاباتى دەپ جىكتەگەن.

ۇزىن ءتور ۇيلەردىڭ قوس قاتار ءتۇزىلۋى - تومەنگى بولىگىنە ءتان بولسا، جوعارعى قاباتتاعى ۇيلەردىڭ ورتاسىندا اشىق وشاق پەن ونىڭ اينالاسىندا الاسا ساكىنىڭ ورنالاسۋى سول كۇيىندە قالدىرىلعان. ءۇي ءىشى قابىرعاعا جاپسارلاسا سالىنعان وشاق وتىمەن جىلىتىلعان دەگەن بولجام بار. ءتىپتى ۇيلەردىڭ بىرىنەن كۇيدىرىلگەن قىش كىرپىش تە تابىلعان. تومەنگى قاباتتاعى زالداردىڭ ءبىرىنىڭ قابىرعالارى اق بوياۋدىڭ ۇستىنە قىزىل بوياۋمەن تۇسىرىلگەن دوڭگەلەكتەر مەن شوق گۇلدەر تۇرىندەگى سۋرەتپەن بەزەندىرىلگەن. قۇرىلىستار مولشەرى 38 x 28 x 9 سم-دەن، 50 x 30 x 10 سم-گە دەيىنگى ءتورت بۇرىشتى شيكى كىرپىشپەن. كەيدە پاسحا بلوكتارمەن ارالاستىرىلا وتىرىپ سالىنعان.

ال، كىشى ءۇي - دوڭگەلەك پىشىندە بولعان. قابىرعاسىنىڭ بيىكتىگى 10 م شاماسىندا، ال ديامەترى 30 مەتر جانە ءۇي التى مەترلىك بيىكتىككە كەلگەن كەزدە دالىزبەن قورشالعان. قازبا جۇمىس التىن اساردىڭ 1-4 عاسىرلارعا جاتاتىن تومەنگى جانە 4-7 عاسىرلاردى قامتيتىن مادەني قاباتتارعا بولىنەتىنىن كورسەتتى. حالقى مال، ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان بۇل قالادا پاتريارحتىق-قۇل يەلەنۋشىلىك قاتىناستا بولعان، - دەپ جازىلىپتى. بۇل بايىپتى بولجامدى تاريحشى عالىم ءارى وتاندىق ارحەولوگيا عىلىمىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن جەرلەسىمىز اۋەلبەك قوڭىراتباەۆىڭ  تانىمدىق تۇرعىداعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنەن دە ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ماسەلەن ول ءوزىنىڭ "ەسكى قامالدار قورعالسىن" اتتى ماقالاسىندا: ... قازاق، ۆەنگەر ورتا ازيا حالىقتارى قۇرامىن جاساۋدا ەسكى سانانىڭ V-II عاسىرلاردا سارىارقا مەن سىرعا كەلگەن بىرقاتارى ەۋروپاعا ءوتىپ ۆەنگەرلەر اتانعان گۋن تايپالارىنىڭ قيمىلى ايرىقشا ءماندى. سىر بويىنداعى التى اسار مەن جەتىاسار جانە قوساسار قامالدارى سول گۋن (كەردەرى) تايپالارى زامانىنان قالعان، - دەي كەلە ودان ءارى: - جاقىندا عانا قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكسپەديتسياسى (جەتەكشىسى ع.مۇساباەۆ) ءبىزدىڭ وبلىسقا كەلىپ كەتتى. ولار وزكەنت پەن سۋناق (جاڭاقورعان) جانە جەتىماسار مەن قىش قالانى كوردى. بۇل سىرداريا اۋدانىندا. قىش قالادان ءبىز التىن تەڭگە مەن حان سارايىنىڭ ناقىشتارىن تاپتىق. ول ناقىش ەجەلگى قاڭلى-حورەزم جازۋىمەن "شاۋشافار" دەپ اتالعان. قاڭلى جازۋلارىنان ورحون جازۋلارى شىققان بولدى. شاۋشافار-ەرتەدەگى قاڭلى-حورەزم ديناستياسىنىڭ ءبىرى. گۋن تايپالارى سالعان جەتىاسار مەن قوساسار 712 جىلى كۇيرەپ، وعىز-قىپشاق قالالارى جەنت پەن جانكەنت جانە سۋناقققا قوسا وتىرار قالاسى 1219 جىلى ورتەلگەن. بۇل قيراۋ شىڭعىس حاننىڭ شابۋىلى كەزىمەن تۇسپا-تۇس كەلەتىنىن ايتادى. (قاراڭىز: قىزىلوردا وبلىستىق "لەنين جولى" (قازىرگى "سىر بويى") گازەتىنىڭ  1970 جىلعى كەزەكتى ساندارىنىڭ بىرىنەن).

قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى ءارى ولكەتانۋشى، ارحەولوگ تاڭىربەرگەن ماميەۆ رەسپۋبليكالىق "جاس الاش" باسىلىمىنىڭ 1997 جىلعى تامىز ايىنىڭ 19-ىنداعى №98 سانىندا جاريالانعان "سىر بويىنداعى ەرتەدەگى قالا مادەنيەتى" ماقالاسىندا: - قاڭلىلىقتاردىڭ تايپالىق بىرلەستىكتەرىنىڭ ءبىرى سىردىڭ تومەنگى جاعىن مەكەندەگەن توحارلار بىزدەرگە جەتىاسار مادەنيەتى مەن كوپتەگەن اسارلار ەسكەرتكىشىن قالدىرعان. بۇل توحارلار، ياعني پومپەي تروگ ەسكە الاتىن ءتورتنان تايپالارىنىڭ ءۇشىنشىسى، سودان كەيىن ولار باكتريانى جاۋلاپ، ءامۋداريانىڭ جوعارعى ايماعى ءبىر كەزدەرى توحارستان اتانعان. قازاق تىلىندە جەتىاسار (جەتى قالا) دەگەندى بىلدىرەدى. نەگىزىندە ولاردىڭ سانى جيىرماعا جەتەدى. بۇل تاريحي كەشەننىڭ ءىرى ەسكەرتكىشى - التىن اسار ەرتەدەگى قالا ورنى - ناقتى ەمەس تراپەتسيا بەينەلى قۇرىلىستى بولىپ 16 گەكتار الاڭدى الىپ جاتىر. اسارلاردى زەرتتەۋ مەن بارلاۋدى عالىم-ارحەولوگ س.تولستوۆتىڭ باسقارۋىمەن حورەزم ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسياسى 1946 جىلى باستادى. جەتىاسار ماڭايىنداعى قازبا جۇمىستارى سونان كەيىن 1948-1949 جانە 16-951-1966  جىلدارى دا جۇرگىزىلدى. ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى تومپاق اساردا ل.لەۆينانىڭ باسشىلىعىمەن قازبا جۇمىستارى اتقارىلعان بولاتىن. قالا قام كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان. ەكى قابات قۇرىلىس قورعانىس ماقساتىندا سالىنىپتى. بيىك دۋالدارىندا ساڭىراۋشىلار بار، ەكى قاتارلى شاعىن بولمەلەردى كىرەبەرىستەرمەن جالعاستىرادى. جاۋىنگەرلەر دەمالاتىن بولمەدە جاتاتىن ساكى-سۋفا مەن اشىق وشاق بولعان. قازبا بارىسىندا كەراميكادان جاسالعان بۇيىمدار، اۋىزدىقتار، ساداق ۇشى، ديىرمەندەر جانە باسقا دا اسكەري قۇرال-جابدىقتار مەن ءۇي تۇرمىسىنىڭ زاتتارى تابىلعان. جەرلەۋ (بەيىتتەر) ەرتەدەگى قالا ورنىنان ءجۇز مەتر باتىسقا وراي ورنالاسقان. ولار اينالا ارىقتالىپ قازىلعان. بەيىتتەردىڭ بەتىن اشۋ كەزىندە عالىمدار بىرقاتار مالىمەتتەرگە قانىعىپ، كوپتەگەن عىلىمي سۇراقتارىنا جاۋاپ الۋىنا مۇمكىندىك تۋدى، - دەيدى.

قورشاۋعا الىنىپ، ارنايى كۇزەتتەر قويىلعان اسكەري قۇپيا نىساننىڭ ماڭايىنداعى مادەني وشاقتاردىڭ ەرەكشە قۇندىلىعىن بىردەن بايقاعان ماسكەۋلىك عالىمدار بايىرعى وبالار مەن كونە قورعانداردان تابىلعان ءبىرتالاي تاريحي دۇنيەلەردى ءتيىستى ورىنداردىڭ رۇقساتىمەن ىلەزدە-اق ورتالىققا جەتكىزىپ العان كورىنەدى. بۇل جۇمىستاردى ۇيىمداستىرعان ليۋدميلا ميحايلوۆنا لەۆينا (ارحەولوگ، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى)  وسى ءوڭىردى ارنايى زەرتتەپ تالاي قۇپيا سىرىن اشقان تانىمال تاريحشى س.تولستوۆتىڭ ءتول شاكىرتى ەكەن. بىراق قولىنداعى قىمبات باعالى مۇراعاتتارعا ەشكىمنىڭ تالاس تۋدىرماۋى ءۇشىن  بۇل ەسكى دۇنيەلەردىڭ قازاق حالقىنىڭ ارعى تەگىنە تۇك قاتىسى جوق دەيتىن تەرىس تۇسىنىك تاراتقان. جانە وسى قۇندى قازىنالاردى فوتوعا ءتۇسىرىپ، سۋرەتتەر مەن جەكە سلايدىن شىعارادى. ونىڭ ءار قايسىسىن سول كەزدەگى كەڭەستىك اقشامەن ەكى مىڭ سومنان ساتاتىنىن جاسىرماسا كەرەك. تاعى ءبىر قىزىعى،  ول  1989-1992 جىلدارى بايقوڭىر عارىش ايلاعىنىڭ باسشىسى قىزمەتىن اتقارعان قازاقستاننىڭ حالىق دەپۋتاتى، گەنەرال-مايور ا.كرىجكونىڭ جۇبايى بولىپ شىعادى.

جوعارى ءبىلىمدى پەداگوگ ەلەنورا حانىم يۆانوۆنا ءوزى جەتەكشىلىك جاساعان №12 ليتسەي-مەكتەپتەن (1990 جىلدان باستاپ حالىقارىلىق عارىشكەرلەر مەكتەبى، ايگىلى قۇراستىرۋشى عالىم ۆلاديمير نيكولاەۆيچ چەلومەيدىڭ اتىندا) ولكەتانۋ مۇراجايىن اشىپ، جەرگىلىكتى ءوڭىردىڭ تاريحي ورىندارىنا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. ءوز وتانىنا قونىس اۋدارار كەزدە جيناقتالعان ءبىراز دۇنيەلەردى وزىمەن بىرگە الىپ كەتكەن شىعار، قازىرگى تاڭدا عارىشناما عىلىمىنا اسا قاجەتتى مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى ءتيىستى پاندەردى تەرەڭدەتە وقىتاتىن بۇل ءبىلىم ورداسىندا ەجەلگى تاريحىمىزدان سىر شەرتەتىن جادىگەرلىك زاتتار جوق.

بەلگىلى كوسەمسوزشى بەيبىت ساپارالىنىڭ 1989 جىلى جولى ءتۇسىپ بايقوڭىر قالاسىنا كەلگەن ساتىندە وسى ورايدا ەسىتىپ-بىلگەندەرى مەن كوڭىلگە تۇيگەن ويلارىن الماتى قالاسىنداعى "ونەر" باسپاسىنان 1992 شىققان "ادالباقان" كىتابىنىڭ 173-180 بەتتەرىندە بايىپپەن باياندايدى. ەڭ ماڭىزدى تۇسى اڭگىمەسىنىڭ قورىتىندىسىندا اۆتور تاۋەلسىز قازاقستان ۇكىمەتى مەن مۇددەلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ باسشىلارىنا بەس بىردەي تالاپ تىلەگى بارىن تامپىشتەيدى. جالدىق سيپاتتاعى ەرەكشە مارتەبەسى بار بايقوڭىر عارىش كەشەنىنىڭ قازىرگى جاعدايىن جاقسى بىلەتىن جەرگىلىكتى جۋرناليست رەتىندە ءوز تاراپىمنان سول ۇيعارىمداردىڭ ەڭ  وزەكتى سانالاتىن ەكى باعىتىن بۇگىنگى كۇن تالابىنىڭ تۇرعىسىندا قايتا تولىقتىرىپ قاراۋدى  ۇسىنامىن. ياعني، ۇشىنشىدەن، - دەيدى اۆتور: - جەرگىلىكتى حالىقپەن كەلىسپەي، قازاق ەلىنىڭ رۇقساتىنسىز، ەشقانداي تولەماقى تولەنبەي عاسىرلار بويىنا ۇرلانىپ كەلگەن باعا جەتپەس كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ ءتول ونەر تۋىندىلارىن كەرى قايتارۋ جايى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراتسياسى اراسىنداعى تەڭ دارەجەلى ىنتىماقتاستىق پەن ماڭگىلىك دوستىق جانە مادەني بايلانىستار باعىتىنداعى ەكى جاقتى مەملەكەت ارالىق كەلىسىم قۇجاتتاردا كورىنىس تاۋىپ، مۇلتىكسىز ورىندالۋى قاجەت. بۇل الاڭجارلى پىكىر ءاربىر ۇلتجاندى ازاماتتىڭ رۋحىنا دەم بەرەدى.

تورتىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت پالاتالارى جانىنان وسىناۋ ساۋالدارعا ءتيىستى جاۋاپ ىزدەيتىن ارناۋلى توپ قۇرىلىپ، بايقوڭىر اۋماعىنداعى تاريحي جانە ارحەولوگيالىق ماڭىزى بار ورىندار مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنا الىنۋى ءتيىس. جانە كەزىندە زاڭسىز تاسىپ اكەتىلگەن جادىلىق جاۋھار جادىگەرلەر جيىنتىعىن رەسەيدەن كەرى قايتارا وتىرىپ، كەلتىرىلگەن زيان ءۇشىن قاجەتتى مولشەردەگى ايىپ پۇل اقىسى تالاپ ەتىلگەنى ءجون.

كەڭەستىك كەزەڭدە وسىلايشا توناۋعا تۇسكەن تاريحي تابارىكتەردى كەرى قايتارۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ مادەنيەت پەن تۋريزم سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورىندارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراتسياسى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كوميسسياعا ۇسىنىسپەنگ شىعىپ، ارنايى قۇجاتتارعا قول قويعانى ءجون دەر ەدىك.

بايقوڭىر قالاسى.