قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ
پرەمەر-ءمينيسترى
اسقار ءماميننىڭ نازارىنا

كەشە ماجىلىستە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋى جانە كوش-قون ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ جوباسى تالقىلاۋعا ارنالعان جۇمىس توبىنىڭ 20-وتىرىسى ءوتتى.

ەڭ قۋانىشتىسى، ءۇش بىردەي ۇسىنىسىمىز تالقىعا ءتۇسىپ، ءبىراز قاۋقىلداسىپ قايتتىق.

ەندى سول تۋرالى ءبىر-بىرلەپ ايتا كەتەيىن.

ءبىرىنشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «بوسقىندار تۋرالى» زاڭىنىڭ «بوسقىن مارتەبەسىن بەرۋ» دەگەن 11-بابىنىڭ 2-بولىگىنە «وسى زاڭنىڭ 1-بابىنىڭ 1) تارماقشاسىندا كوزدەلگەن ءمان-جايلار بولعان جاعدايدا، ەگەر پانا ىزدەگەن ادامنىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ بىرەۋى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولسا، بوسقىن دەپ تانىلۋى مۇمكىن» دەگەن جاڭا نورما ەنگىزۋ تۋرالى.

اتالعان ۇسىنىستى دەپۋتات كارىباي مۇسىرمان ءوز اتىنان ۇسىندى.

بۇل نورماعا ءبىرىنشى بولىپ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلى كامالبەك ماناربەكوۆ قارسى شىقتى. ونىڭ ايتۋىنشا، اتالعان نورماداعى جاعدايلار  «بوسقىنداردىڭ جاعدايى تۋرالى» 1951 جىلى 28 شىلدەدە قابىلدانعان جەنەۆا كونۆەنتسياسىمەن رەتتەلەدى ەكەن. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلىنىڭ بۇل پىكىرىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنەن كەلگەن جىگىت تە قولداپ، ءوز پىكىرىن ايتتى.

ارينە، جەنەۆا كونۆەنتسياسىن ءبىز دە جاقسى بىلەمىز. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بوسقىنداردىڭ مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسياعا جانە بوسقىنداردىڭ مارتەبەسىنە قاتىستى حاتتاماعا قوسىلۋى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1998 جىلعى 15 جەلتوقسانداعى №317-I زاڭى دا بار.

ەگەر، قازاقستاندا تۋىنداعان ءدال وسىنداي ماسەلەلەر كونۆەنتسيامەن رەتتەلىپ وتىرسا، وندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتىنە زاڭ قابىلداۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ سول كونۆەنتسياعا سۇيەنىپ شەشىم قابىلداپ،  وتىرا بەرمەيمىز بە؟

ەكىنشىدەن، اتالعان ەكى مەكەمە جەنەۆا كونۆەنتسياسىن باسشىلىققا السا، كۇيەۋى مەن ەكى بالاسى قازاقستان ازاماتى بولا تۇرا، سايراگۇل ساۋىتبايدى نەگە وتباسىمەن شەتەل اسىردىق؟! ەلىنەن پانا ىزدەپ كەلگەن قاستەر مەن مۇراگەردى نەگە تەمىر تورعا توعىتتىق؟!! تاعىسىن-تاعىلار...

ۇشىنشىدەن، قىتايدان شەكارا بۇزىپ قاشىپ كەلگەن مۇراگەر ءالىمۇلى مەن قاستەر مۇساقاننىڭ ىسىنە بايلانىستى، قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، شەكارا قىزمەتىنىڭ ديرەكتورى دارحان ءدىلمانوۆتىڭ «سوت جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ شارالارى تۇگەلدەي اياقتالعاننان كەيىن ءبىز بۇل ازاماتتاردى مەيلى قىتاي بولسىن، مەيلى باسقا مەملەكەت بولسىن، كەلگەن ەلىنە قايتارامىز. ناقتى بۇل جاعدايدا ءبىز قىتاي رەسپۋبليكاسىنا شەكارالىق وكىلدىك قىزمەتى ارقىلى تاپسىرامىز. ءارى قاراي كورشى مەملەكەت ماسەلەمەن ءوزى اينالىسادى» دەگەن اتىشۋلى مالىمدەمەسى مەن ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ، باقىتبەك سماعۇل باستاعان ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ پىكىرىنەن كەيىن قازاقستان حالقى ورنىنان ورە تۇرەگەلدى. جەر شارىنىڭ ارعى بەتى اقش-تا جۇرگەن قازاقتار كوشەگە شىعىپ، ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سۋرەتىن دار-دار ايىرىپ، جىرتتى. ەكى جىگىتتىڭ سوت وتىرىسىنا بارعان ەل سوت ءۇيىنىڭ ەسىگىن شاعىپ كىردى...

ءسويتىپ، د. ءدىلمانوۆ مالىمدەمەسى مەن دەپۋتاتتاردىڭ ساۋتسىز پىكىرى قازاقستاندى جالپاق الەمنىڭ الدىندا ۇياتقا قالدىردى. ۇيات بىلاي تۇرسىن، حالىق ءدۇر سىلكىنىپ ەرەۋىلگە شىعىپ كەتە جازدادى. 

ەگەر، ماناعى دەپۋتات كارىباي يمانجانۇلى ۇسىنعان نورما زاڭعا ەنسە، بۇل ورەسكەل جاعدايدىڭ بىرەۋى دە بولماس ەدى! 

ءبىز كونۆەنتسيالاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ءوز زاڭنامالارىمىزدى ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭعىرتۋىمىز، ناقتىلاي ءتۇسۋىمىز كەرەك. مەملەكەتتەر  اراسىنداعى كەلىسىمدەردى جەلەۋ ەتىپ، ادام تاعدىرىن ساياساتتىڭ قۇرباندىعىنا شالۋ – ادامگەرشىلىككە جاتپايدى! 

دەمەك، «بوسقىنداردىڭ جاعدايى تۋرالى» زاڭعا جوعارىداعى نورمانى ەنگىزۋ – ەڭ الدىمەن ىشكى ىستەر ورگانى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ جۇگىن جەڭىلدەتەدى دەپ ويلايمىن!

سونىمەن، جۇمىس توبى بۇل ۇسىنىستى كەلەسى وتىرىستا قارايتىن بولىپ، پىسىقتاۋعا قالدىردى.

ەكىنشى ۇسىنىسىمىز – «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 13-بابىنا 3-1)  ەتىپ، «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ شەتەلدەردە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ اراسىنان جاستاردى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ءبىلىم الۋ  ماقساتىندا وقۋعا شاقىرۋ ءۇشىن شاقىرۋلارىن حالىقتىڭ كوشى-قونى ماسەلەلەرى جونىندەگى ۋاكىلەتتى ورگان ايقىندايتىن تارتىپپەن قارايدى جانە كۋالاندىرادى;» دەگەن جاڭا تارماق قوسۋ بولاتىن.

بۇل ۇسىنىستى دەپۋتات باقىتگۇل حامەنوۆا ورتاعا سالدى.

«حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 3-بابىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنا كەلۋ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا بولۋ ماقساتىنا قاراي كوشىپ كەلۋدىڭ مىناداي نەگىزگى بەس ءتۇرى جازىلعان:

1) تاريحي وتانىنا ورالۋ ماقساتىندا;
2) وتباسىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا;
3) ءبىلىم الۋ ماقساتىندا;
4) ەڭبەك قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا;
5) گۋمانيتارلىق جانە ساياسي ۋاجدەر بويىنشا.

وتباسىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا كوشىپ كەلەتىندەر ءۇشىن شاقىرۋ 2015 جىلى زاڭداستىرىلعان بولاتىن. قازىر جۇرت ونىڭ يگىلىگىن كورە باستادى. بىراق، ونىڭ ەكى كەمشىلىگى بار. ول تۋرالى ءسال كەيىرەك.

ال، اتالعان زاڭدا ءبىلىم الۋ ماقساتىندا كەلەتىندەر ءۇشىن شاقىرۋ تەتىگى قاراستىرىلماعان. اتىمەن جوق!

دەپۋتات باقىتگۇل قايىرجانقىزى بۇل ۇسىنىستى كوپ ۇستادى. بەكەر وبالى كانە، وتكەن ايدىڭ اياعىندا ءبىلىم جانە عىلىم، ىشكى ىستەر، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قوعاۋ مينيسترلىكتەرىنىڭ وكىلدەرى مەن ماماندارىن ماجىلىسكە شاقىرىپ، وسى ماسەلەنى جان-جاقتىلى تالقىلادى. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان اتالعان نورمانىڭ ماڭىزى مەن پايدالى جاعىن بارىنشا تۇسىندىرۋگە تىرىستىق. اسىرەسە، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ وكىلىنە!

سەبەبى، «ءبىلىم تۋرالى» زاڭنىڭ 66-بابى تۇكەلىمەن شەت ەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ ءبىلىم الۋ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ تۋرالى. 

وندا، «1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى بولىپ تابىلمايتىن ۇلتى قازاق ادامداردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءبىلىم الۋعا قۇقىعى بار. 2. مەملەكەت شەت ەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ ءبىلىم الۋ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا جاردەمدەسەدى. 3. شەت ەلدەگى قازاق دياسپوراسى ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىن قۇرۋ جانە وعان قارجىلىق-ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋ حالىقارالىق شارتتاردا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن جۇزەگە اسىرىلادى»-دەپ جازىلعان. 

سونداي-اق، «تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك، ورتا بىلىمنەن كەيىنگى جانە جوعارى ءبىلىمنىڭ ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن ىسكە اسىراتىن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنا وقۋعا ءتۇسۋ كەزىندە قابىلداۋ كۆوتاسىنىڭ مولشەرىن بەكىتۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2012 جىلعى 28 اقپانداعى №264 قاۋلىسىنا ساي، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى بولىپ تابىلمايتىن ۇلتى قازاق ادامدار ءۇشىن – 4 پايىز جەڭىلدىك تاعى بار.

وسى مۇمكىندىكتەردىڭ اياسىندا، قۇدايعا تاۋبە، شەتتەگى قازاق جاستارى وتانىنا ورالىپ، ءبىلىم الۋدا. بىراق، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ءتارتىبى بويىنشا، شەتەلگە شىعىۋعا ءوتىنىش بەرگەن ازاماتقا مىندەتتى تۇردە ءوزى بارعىسى كەلەتىن مەملەكەتتەن شاقىرۋ كەلۋى كەرەك! ول ازامات سول شاقىرۋدىڭ نەگىزىندە تولقۇجات راسىمدەي الادى. جايشىلىقتا قىتاي ازاماتتارىنىڭ قولىندا تولقۇجات (زاگرانپاسپورت) بولمايدى. سول سەبەپتى، قىتايدان ەلىمىزگە كەلەتىن قازاق جاستارىنىڭ سانى جىل سايىن ازايىپ بارادى. ءبىز، بىرىنشىدەن زاڭدى تولىقتىرۋدى، ەكىنشىدەن سول جاستارعا جول اشۋدى باستى ماقسات تۇتتىق...

بۇل – ءبىر وقىلىمدا-اق ءوتىپ كەتۋگە ءتيىستى نورما ەدى، جۇمىس توبى ۇكىمەتتىڭ كەلىسىمىن الۋعا جىبەرۋ كەرەك دەپ شەشىم قابىلدادى.

ءۇشىنشى ۇسىنىسىمىز – «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 15-بابىنىڭ 13-1) تارماعىنداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ شەتەلدەردە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ اراسىنان تۋىستارىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا وتباسىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا قونىستاندىرۋ ءۇشىن شاقىرۋلارىن حالىقتىڭ كوشى-قونى ماسەلەلەرى جونىندەگى ۋاكىلەتتى ورگان ايقىندايتىن تارتىپپەن قارايدى جانە كۋالاندىرادى;» دەگەن نورماداعى  «ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ اراسىنان تۋىستارىن» دەگەن ءسوزدى «ەتنيكالىق قازاقتاردى» دەگەن سوزبەن اۋىستىرۋ تۋرالى ەدى.

ۇسىنىس دەپۋتات نۇرلان دۋلاتبەكوۆ اعامىزدىڭ قولىمەن ۇسىنىلدى.

بۇل نورمادا ەكى مەمشىلىك بار دەدىك.

ونىڭ ءبىرۋى – ازاماتتار اتالعان شاقىرۋدى الۋ ءۇشىن وبلىس ورتالىقتارىنا باراتىن. دەپۋتات نۇرجان التاەۆتىڭ ۇسىنىسمەن ەندى اتالعان شاقىرۋدى اۋدان ورتالىقتارىن-اق الۋعا بولاتىن ەتىپ، زاڭناماعا وزگەرىس ەنگىزىلدى. 

ەكىنشىدەن، تاجىريبە كورسەتكەندەي، ازاماتتاردىڭ شاقىرۋ راسىمدەۋ كەزىندە قولدانىستاعى نورماداعى وسى «تۋىستارىن» دەگەن ءسوز قاتتى قيىندىق تۋدىرىپ وتىر.

مىسالى، دەپۋتات جانات وماربەكوۆانى الايىق. كەڭەس وداعىنان قالعان ءتارتىپ بويىنشا، جانات انۋاربەكوۆنانىڭ اعالارى مەن ىنىلەرىنىڭ، اپكەلەرى مەن سىڭىلدەرىنىڭ (ەگەر، كۇيەۋىنىڭ تەگىنە ءوتىپ كەتپەسە), ءتىپتى بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ تەگى تۇلەلىمەن «وماربەكوۆا» بولۋى مۇمكىن. ال، اۋىت مۇقيبەكتىكى ولاي ەمەس. مەنىڭ اعالارىمنىڭ بالالارى قۇجاتىنا ءوز اكەسىنىڭ اتىن عانا جازدىرعان. «تۋىستارىن» دەگەن نورمامەن شاقىرتۋ راسىمدەۋ ءۇشىن سەنىڭ شاقىراتىن تۋىسىڭمەن تەگىڭ بىردەي بولۋ كەرەك! تەك، جاقىن تۋىستارىڭدى عانا شاقىرا الاسىڭ دا، بىلايعى تۋىستارىڭدى شاعىرۋعا مۇمكىندىگىڭ جوق!

سوندىقتان، وسىنداي قادامعا جاساۋعا تۋرا كەلدى.

بۇل دا ءبىر وقىلىمدا ءوتىپ كەتەتىن نورما ەدى، دەپۋتات باقىتگۇل حامەنوۆانىڭ ۇسىنىسىمەن جۇمىس توبى ۇكىمەتتىڭ قورتىندىسىن الۋعا جىبەرىلەتىن بولىپ شەشتى.

جاسىراتىنى جوق، جۇمىس توبىنىڭ مۇشەلەرى زاڭنامالارداعى ورىسشا مەن قازاقشانى سايكەستەندىرۋگە، قالىپتاسىپ قالعان قازاقى اتاۋلاردى حالىقارالىق تەرميندەرگە وزگەرتۋگە... كەلگەندە بارىنشا جومارت، ەرەكشە شەبەر.

ال، جوعارىداعى ءبىز ۇسىنعان سەكىلدى جاڭا نورمالارعا كەلگەندە باستارى سالبىراپ، تىلدەرىن جۇتىپ قويادى. ءبىر ءتۇرلى جاتىرقاپ، ۇركە قارايدى...

ايتپەسە، سوڭعى ەكى نورما ۇكىمەت قورتىندىسىنا جىبەرەتىندەي، سونشالىقتى كۇردەلى نارسە ەمەس.

ءبىر قۋانعانىم – نۇرلان ورىنباسارۇلى مەن باقىتگۇل قايىرجانقىزى دەپۋتات بەيبىت مامىراەۆ قۇساپ، ۇسىنىستارىن قايتارىپ العان جوق!

كەيدە، مەن «وسى دەپۋتتار ءوز بىلىكتەرى مەن باتىلدىقتارى جەتپەگەن سوڭ، ۇكىمەتكە جىبەرىپ قۇتىلا سالعىسى كەلە مە؟» دەپ تە ويلاپ قالام.

مىسالى، «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» زاڭىنا ساي،  «ورالمان» مارتەبىن العان اعايىندار حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان ءالسىز توپتارى ساناتىمەن تۇرعىنجايعا مۇقتاج ادامدار قاتارىندا زاڭ بويىنشا باسپانا كەزەگىنە تۇرۋعا قۇقىعى بار دەگەن ءسوز.

ال، «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىندا «ورالمان مارتەبەسىن العان كۇننەن باستاپ ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن توقتاتىلادى»-دەپ جازىلعاندىقتان، ءبىر مەكەنجايدا ءۇش جىل «ورالمان» بولىپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس جانە ول ازامات قازاقستان رەسپۋليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العان سوڭ، «ورالمان» مارتەبەسى جويىلىپ، تۇرعىن ءۇي كەزەگىنەن شىعارىلىپ تاستالادى.

وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن بەرگەن ۇسىنىسىمىزدى جۇمىس توبى ۇكىمەتتىڭ قورتىندىسىنا جىبەرىپ، ۇكىمەت باسى اسقار ءماميننىڭ قولى قويىلعان «قازاقستان ازاماتتارى مارتەبەسىن العان جانە تۇرعىن ۇيگە مۇقتاج ورالماندار جالپى نەگىزدە ءبىزدىڭ باسقا ازاماتتارىىزبەن بىردەي مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي قورىنان تۇرعىن ءۇي الۋعا ۇمىتكەر بولا الادى. وسىعان بايلانىستى ورالماندار ءۇشىن كەزەكتى ساقتاۋ ماسەلەسىن ورىنسىز دەپ سانايمىز» دەگەن جاۋاپ (№7-10-1282) العانىن جازعان بولاتىنبىز.

ءسويتىپ، ەكى زاڭ مەن ۇكىمەتتىڭ قورتىندىسى ۇشەۋى - ءۇش جاققا تارتقان كۇيى قالىپ بارادى. اتالعان زاڭنامالار مەن ۇكىمەت قورتىندىسىنىڭ ءبىر-بىرىمەن مۇلدە قابىسپاي تۇرعانىن بىلە تۇرىپ، جىلى جاۋىپ، قويا سالدى. بەتى بۇلك ەتكەن دەپۋتاتتى كورگەم جوق!

ەندى مىنا ەكى تۇزەتۋ دە سونىڭ اياعىن قۇشا ما دەپ، الاڭداپ وتىرعان جايىم بار.

قۇرمەتتى اسقار ۇزاقبايۇلى!

ەگەر، ەلباسى مەن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ باستاعان رەفورمالار ءوز دەڭگەيىندە جۇزەگە اسپاي جاتسا، ول – بىلىكسىز دەپۋتتاتتار قابىلداعان وسىنداي شيكى، ساپاسىز زاڭداردىڭ كەسىرىنەن ەكەنى بەلگىلى.

سوندىقتان، بۇل ماسەلەنى ءوز نازارىڭىزعا الىپ، وڭ قورتىندى شىعارۋىڭىزدى ءۇمىت ەتەم!

قۇرمەتپەن،

اۋىت مۇقيبەك،

قر پرەزيدەنتى جانىنداعى
ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz