«حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار: قالايدا قازاقتىڭ ءبىر قىزمەتىنە جاراماي قويمايمىن!». قاراشانىڭ قامىن كۇيتتەپ، ۇلى مۇرات جولىندا شاھيت كەشكەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقانىنا بيىل - 145 جىل. 13 قىركۇيەك كۇنى استانادا «نۇر وتان» حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسى، «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قازاق رەداكتسياسى جانە ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش مۇراتى جانە تاۋەلسىز قازاقستان» تاقىرىبىندا حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسى وتكەنى جايلى ءبىراز ەل قۇلاعدار. كۇللى جۇر «ءبايىت ايتىپ، بايان قىلماسا دا» «بەتەگەلى سارى ارقانىڭ بويىندا» ەلىم دەگەن ەرگە تاعزىم جاسالدى. بۇعان دا شۇكىر.  وسى ورايدا الەكەڭ تۋرالى، ول كىسىنىڭ ادامي بولمىسى، كىسىلىك مىنەز-قۇلقى، تۇلعالىق قاسيەتتەرى توڭىرەگىندە از-كەم ءماسليحات قۇرعان ەدىك...

شوقان مەن ءاليحان

مامبەت قويگەلديەۆ

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور:

«حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار: قالايدا قازاقتىڭ ءبىر قىزمەتىنە جاراماي قويمايمىن!». قاراشانىڭ قامىن كۇيتتەپ، ۇلى مۇرات جولىندا شاھيت كەشكەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقانىنا بيىل - 145 جىل. 13 قىركۇيەك كۇنى استانادا «نۇر وتان» حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسى، «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قازاق رەداكتسياسى جانە ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش مۇراتى جانە تاۋەلسىز قازاقستان» تاقىرىبىندا حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسى وتكەنى جايلى ءبىراز ەل قۇلاعدار. كۇللى جۇر «ءبايىت ايتىپ، بايان قىلماسا دا» «بەتەگەلى سارى ارقانىڭ بويىندا» ەلىم دەگەن ەرگە تاعزىم جاسالدى. بۇعان دا شۇكىر.  وسى ورايدا الەكەڭ تۋرالى، ول كىسىنىڭ ادامي بولمىسى، كىسىلىك مىنەز-قۇلقى، تۇلعالىق قاسيەتتەرى توڭىرەگىندە از-كەم ءماسليحات قۇرعان ەدىك...

شوقان مەن ءاليحان

مامبەت قويگەلديەۆ

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور:

- تاعدىر ونىڭ ماڭدايىنا جاڭا ساپا جانە مازمۇنداعى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى بولۋ مىندەتىن جازعان ەكەن. وسى رەتتە مىناداي ءبىر جاعدايدى ەسكە الماسقا شارام جوق. ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆ 1866 جىلى بالقاشقا قۇياتىن توقىراۋىن وزەنىنىڭ بويىندا ومىرگە كەلدى. سونىڭ الدىندا عانا، ياعني، 1865 جىلدىڭ كوكتەمىندە بالقاشتىڭ وڭتۇستىك شىعىس ىرگەسىندە شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ ومىردەن وزدى. ونىڭ ەڭ سوڭعى جازعان عىلىمي ەڭبەگى «سوت رەفورماسى تۋرالى جازبالار» دەپ اتالادى. سىني ۇستانىم تۇرعىسىنان جازىلعان بۇل ەڭبەگىندە ول «حريستيان جانە وتىرىقشى ورىس تۇرعىندارى ءۇشىن دايارلانعان وزگەرىستىك شارالار» «مەنىڭ وتانىمدا» سول كۇيىندە ەنگىزىلەتىن بولسا، وندا ودان ەشقانداي دا جاعىمدى ناتيجە بولماق ەمەس» دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى. بۇل ۇلى عالىمنىڭ يمپەريا قۇرامىنداعى ەلىنىڭ ەندىگى جاعدايىنا اراشا ءتۇسۋى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سەزىكتەنە قاراۋى دا ەدى.

ومىرگە شوقاننىڭ ءىزىن الا كەلگەن ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى 1867-1868 جىلدارداعى ورىس اكىمشىلىگى ەنگىزگەن باسقارۋ جۇيەسى جاعدايىندا ەر جەتىپ، ەسەيدى دە سول عاسىردىڭ سوڭىندا رەسەيلىك رەفورمالىق شارالاردىڭ تۇبىندە قازاق ەلىن ءبىرجولا جويۋمەن اياقتالاتىنىن بايقاپ، جاڭا ساپا جانە مازمۇنداعى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن باستاۋ ءىسىن قولعا الدى. وقىعان، ءبىلىمدى ازاماتتارى ساۋساقپەن سانارلىق سول تۇستاعى قازاق قوعامى جاعدايىندا بۇل وتە اۋىر ءىس بولاتىن. ونىڭ بۇل باستاعان ءىسىن زامانداس سەرىگى اقاڭ كەزىندە:

قىراعى، قيا جازباس، سۇڭقارىم-اي!

قاجىماس قاشىق جولعا، تۇلپارىم-اي!

ۇيىلگەن ولەكسەنى ورگە سۇيرەپ،

شىعارماق قىر باسىنا، ىڭكارىم-اي!- دەگەن ولەڭ جولدارى ارقىلى باعالاعان ەدى.

وسى ارادا مىنانى ايتقان ءجون. شوقان شىڭعىسۇلى ءۇشىن دە، سول سياقتى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى ءۇشىن دە رەسەيلىك بيلىككە قاتىستى نەگىزگى ىرگەلى ماسەلە بۇل - بيلىكتىڭ قازاق قوعامىندا جۇرگىزگەن رەفورمالىق شارالارى مەن باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ىشكى مازمۇنى ەدى. تۇپتەپ كەلگەندە ۇلتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن وسى ەكى فاكتور-تىن. سوندىقتان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ كوزقاراستىق ۇستانىمى مەن ارەكەتى وزىنەن بۇرىنعى قازاق ويشىلدارى مەن ساياسي قايراتكەرلەرىنىڭ (ك. قاسىمۇلى، ي. تايمانۇلى ج.ب.) قىزمەتىنىڭ جاڭا تاريحي جاعدايداعى جالعاسى بولاتىن.

وسى رەتتە ءا. بوكەيحان مەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ كوزقاراس ۇستانىمىنداعى مىناداي ەرەكشەلىكتەردى ءبولىپ اتاعان ءجون. شوقاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى ورىس بيلىگىنىڭ قازاق قوعامىنا تەرەڭ بويلاپ ەنىپ كەلە جاتقان مەزگىلىنە تۇسپا-تۇس كەلسە، ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلىنىڭ كەمەلىنە كەلگەن شاعى - بيلىك جۇيەسىنىڭ داعدارىستىق كەزەڭگە ەنۋىمەن سيپاتتالادى. ەگەر شوقاننىڭ عۇمىرى ەرتە قيىلماماعاندا قازاق قوعامىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ءا. بوكەيحانوۆ جاساعان تۇجىرىمعا ول داعى كەلەتىن ەدى. شوقاننىڭ زامانداس جاقىن دوسى گ. ءپوتانينننىڭ الاش قوزعالىسىنىڭ باسشىلارىمەن پىكىرلەس قانا ەمەس، ۇلت ماسەلەسىندە ولارمەن ءبىر ۇستانىمدا بولۋى وسى پىكىرگە نەگىز بولا الادى.

ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءوزى دە، ول باستاعان توپ تا ومىرلىك وپتيميزمگە سۇيەندى، ال ولاردىڭ ءوپتيميزمىنىڭ نەگىزىندە قوعامدىق پروتسەستەردى عىلىمي تالداۋعا الۋ ءىسى جاتتى. اباي ءوز زامانىنداعى قازاق شىندىعىنا بايلانىستى «وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن، ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ءوز ىرقىڭ» دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى. ويتكەنى اباي جالعىز ەدى.

حح عاسىردىڭ باسىنداعى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى باستاعان توپ مۇلدەم باسقا ۇستانىمدا بولدى. ولار سان جاعىنان از بولعانىمەن، ۇلت بولاشاعى ءۇشىن قايرات-جىگەر تانىتا الاتىن الەۋمەتتىك كۇش ەدى. بىلىممەن قارۋلانعان زيالىلار توبى وزدەرىنىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتى ارقىلى حالىقتى سوڭىنا ەرتىپ، ونىڭ ءومىرىن وزگەرتە الاتىندىعىنا سەنىمدى بولدى. ۇلتقا ارناپ كىتاپ، گازەت، جۋرنال شىعاردى. سول ارقىلى قازاق ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىن جاڭا ساپا-ساتىعا كوتەردى. زيالىلار مەن ولار جازعان ءسوز قوعامدىق كۇشكە اينالدى.

بۇل ىرگەلى دە ماقساتتى ءىستىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن ونىڭ يدەيالاس سەرىكتەرى احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سياقتى تۇلعالار تۇردى. الەكەڭ مەن ونىڭ سەرىكتەرى باستاعان ءىس كوپ ۇزاماي-اق ءوز ناتيجەسىن بەرە باستادى. ۇلت بولاشاعى مەن ونىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءومىرىن ارناۋعا ءازىر جاڭا بۋىن، جاس ۇرپاق قالىپتاسىپ كەلە جاتتى.

تەك الاساپىران وزگەرىستەرگە تولى ەكى جىلدىڭ ىشىندە (1917-1918) سەكسەنگە جۋىق قازاق سەزدەرى بولىپ ءوتتى. ومىرگە ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن قازاق كوميتەتتەرى، الاش پارتياسى، ەڭ سوڭىندا ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋ ءىسىن قولعا العان الاشوردا ۇكىمەتى كەلدى. از عانا ۋاقىتتا بولىپ وتكەن وسىنشاما وزگەرىستەر الەمدىك تاريحتى سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس بولاتىن. بار بولعانى 10-15 جىلدىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەن وسى ۇلتتىق ءوسۋدىڭ باسىندا ساياسي ليدەر رەتىندە ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرى تۇردى.

الەكەڭنىڭ ەڭ ۇلكەن ارمانى ءوز حالقىن مەملەكەتتىك بيلىگى بار ەلدەر قاتارىنان كورۋ ەدى. ونىڭ بۇل ۇلى ماقسات جولىنداعى كۇرەسى جەڭىلگە تۇسكەن جوق. ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي بۋىن وسى جولدا ساياسي رەپرەسسيا قۇربانى بولدى. بۇلداعى الەمدىك تاريحتىڭ قايعىلى بەتتەرىنىڭ ءبىرى. ۇلى كۇرەسكەردىڭ ارمانى ەندى مىنە شىندىققا اينالا باستادى. قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەسىن نىعايتۋ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ەڭ قاسيەتتى بورىشى.

تۋراشىل تۇلعا

تۇرسىن جۇرتباي, جازۋشى، عالىم:

- ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءۇش ءتۇرلى مىنەزىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى ءارى ەڭ باستىسى - ول كىسىنىڭ تۋراشىلدىعى. پىكىرىن ايتۋدا ەشكىمنەن جاسقانىپ، تايسالمايتىن باتىلدىعى. مىسالى، تەرگەۋشىلەر الەكەڭدى جاۋاپقا تارتىپ: «ءسىز «الاشوردانى» بىلەسىز بە؟» - دەپ سۇراق قويعاندا: «ماعان «الاشوردانى» بىلەسىز بە، - دەپ سۇراق قويما. مەن -«الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» كەڭەسىنىڭ توراعاسىمىن، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ توراعاسىمىن. سوندىقتان دا ونىڭ ءىس-ارەكەتىنە تولىق جاۋاپ بەرەمىن. ال «الاشوردا» كەڭەس وكىمەتىن مويىنداپ، ونىڭ بۇرىنعى ءىس-ارەكەتى ءۇشىن ەشكىم دە، ەشقاشان دا جاۋاپقا تارتىلمايتىنى تۋرالى لەنين قول قويعان كەلىسىمنەن كەيىن ول ۇكىمەت تاريحتان كەتتى. ەگەر دە لەنيننىڭ قولى ونىڭ ءوزى ولگەن سوڭ جۇرمەي قالسا، وندا ءۇشىنشى ادام بولىپ ستالين قول قويعان. ول كەلىسىم كۇشىن جويعان جوق. جويسا، كەلىسىم بويىنشا، ماعان حابارلار ەدى. مەن ستاليننەن ونداي حات العام جوق. الدە سەندەر ونى مويىندامايسىڭدار ما؟ وندا ماعان جازباشا جازىپ بەرىڭدەر. ال جازباساڭدار، دەمەك، ول كەلىسىم كۇشىندە، ودان دا كەلەسى سۇراعىڭا كوش»، - دەگەن مازمۇندا جاۋاپ بەرگەن. قاي تەرگەۋشى «لەنيندى مويىندامايمىن» دەي السىن.

ەكىنشىسى، بوكەيحانوۆ بولمىسىنىڭ سالاۋاتتى، الدىنا كەلگەن جاننىڭ مىسىن باساتىن وزگەشە جاراتىلىس يەسى ەكەندىگى. بۇل جايلى الكەي مارعۇلان، قاليجان بەكحوجين، عالىم احمەدوۆ، ماريام مۇقانوۆا، ۆالەنتينا نيكولاەۆنا اۋەزوۆا ەستەلىكتەرىندە اشىق جازعان.ءتىپتى تۇتقىنداۋعا كەلگەن ماسكەۋدىڭ ۇلكەن لاۋازىمدى تەرگەۋشىلەرىنىڭ ءوزى تۇتقىندايتىن كەزدە ارتىق مىنەز كورسەتە الماعان. ليزا اليحانقىزى بوكەيحانوۆا بىلاي دەپ ەسكە الادى: «اكەمنىڭ مىسى كەز-كەلگەن ادامدى باسىپ تۇرۋشى ەدى. اكەم ءوزىن تۇتقىنداۋعا ساۋىلداپ كىرىپ كەلگەن تەرگەۋشىلەردى كورگەندە ساسپاستان: «ليزا، شاي قوي. قوناقتار كەلدى. بۇل مادەنيەتتى كىسىلەر، ءداستۇر اتتامايدى»، - دەدى. ولار ۇندەي الماي قالدى. سول پاۋزانى پايدالانىپ: «كەشىرىڭىزدەر، تەلەفون شالۋعا بولا ما؟» - دەدى. ولار رۇقسات بەردى. كورشىسى، اسا بەلگىلى كەڭەس عالىمى ترۋبكانى العاندا: «ۆاسيا! مەن ۇزاق كومانديروۆكاعا كەتىپ بارامىن. ليزانى ساعان تاپسىردىم. امانات!» - دەدى دە ماعان قاراپ: «ليزا! سەن اندا-مۇندا جۇگىرمە. ودان ەشتەڭە شىقپايدى. بۇل «بارسا-كەلمەستىڭ» كومانديروۆكاسى» - دەدى سابىرمەن. تەرگەۋشىلەر مۇنىڭ ءبارىن ءۇنسىز تىڭداپ تۇردى، ۇندەۋگە باتا المادى. مەن سوعان تاڭ قالدىم. اكەمنىڭ سالاۋاتى ولاردى ەش وعاش قىلىق كورسەتۋگە مۇكىندىك بەرمەدى». بۇل اڭگىمەنى ليزا كەڭەس تۇسىندا الاش تاريحىنان جابىق تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان تاريحشى جاقساليەۆكە ايتىپ بەرگەن. الەكەڭدى كورگەن ادامدار: «ءبىز بوكەيحانوۆپەن ەركىن سويلەسە المايمىز. ونىڭ مىسى باسىپ تۇرادى جانە استارلاپ سويلەيدى»، - دەيدى ەكەن. الەكەڭ ءوزىنىڭ سىرىن ساناۋلى عانا ادامدارعا ايتقان. «مەن تەك بايتۇرسىنوۆپەن، دۋلاتوۆپەن عانا ۇلت تۋرالى اشىق سويلەسە الامىن»، - دەيتىنى سول.

ءۇشىنشى قاسيەتىن ايتار بولساق، سونداي ۇلى تۇلعا نازىك جاندى، ادامدارعا باۋىرمال، جانى اشىعىش، سەزىمتال بولعان. ليزا بوكەيحانقىزى: «اكەم سماعۇل قايتىس بولعاندا قاتتى قايعىردى. ءوزى بارىپ، ونىڭ دەنەسىن كورقاپتان الىپ، ءمايىتىن مەديتسينالىق تەكسەرۋگە اپاردى. «وندىرىستىك ۋلانۋ» دەگەن دياگنوز قويىپتى. دەنەسىن كرەماتوريگە ورتەدى. بۇل ونىڭ جانىنا قاتتى باتتى»، - دەپ ەسكە الادى. مەنىڭ ويىمشا بوكەيحانوۆ سماعۇل سادۋاقاستىڭ قازاسىنا تەك كۇيەۋ بالاسى رەتىندە قابىرعاسى قايىسىپ وتىرعان جوق، ءوز يدەياسىن، الاش يدەياسىن العا اپاراتىن ءۇمىتتى شاكىرتىنەن ايىرىلعان اۋىر قايعىدان ەگىلدى. الاش يدەياسى ولگەن سياقتى كورىندى. مىنە، وسىنداي جانى نازىك ادام. كەز-كەلگەن جاعدايدا مىسقىلمەن، قالجىڭمەن قارسى الاتىن ءاليحان بوكەيحانوۆ وسى ءبىر الاش يدەياسىن اقساتپاي اتقارادى دەگەن ازاماتى جازىقسىز قازاعا ۇشىراعانى جانىنا باتتى. دەمەك، الاش يدەياسىنا كەلگەندە ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ ءومىرىن ارناۋعا، كۇرەسۋگە بار. ال يدەيانى جۇزەگە اسىراتىن تاسىلگە كەلگەندە سونداي نازىك ءارى ۋايىمشىل. وسى ءۇش مىنەز ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ كۇرەسكەرلىك تۇلعاسىنان بولەك، ادامي بولمىسىن تەرەڭىرەك تانىتادى.

«سەندەر قازاقپىن دەپ ماقتاناسىڭدار..»

ىقىلاس وجايۇلى، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى:

- ايگىلى تاريحشى ماناش قوزىباەۆ كوزى تىرىسىندە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا اليحانعا قاتىستى ءبۇي دەگەنى بار ەدى. «ءبىز ءالى ءاليحانتانۋدىڭ ەتەگىندە ءجۇرمىز». وسى ءسوز كۇنى بۇگىن وزەكتىلىگىن جويعان جوق. شىنىمەن دە ماكەڭ ايتقان ەتەكتەن ۇزاعان جوقپىز. سەبەبى، ءاليحان اناۋ-مىناۋعا الدىرتا قوياتىنداي جاي ادام ەمەس. ەپيكالىق تىنىسى ۇلكەن تۇلعا. مەنىڭ ويىمشا ءاليحاننىڭ ادامدىق، قايراتكەرلىك بولمىسىن بولسىن، بار قىرىنان اشىلۋىنا ناۋقاندىق شارالار عانا اسەر ەتپەۋى كەرەك. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، الاش زيالىلارىن، قوعام قايراتكەرلەرىن ايتەۋىر داتاعا شەڭبەرلەپ، بايلاپ تاستاعانبىز. سوندا عانا ايتامىز دا، باسقا ۋاقىتتا جۇمعان اۋزىمىزدى اشپايمىز. بالكىم تۇلعانىڭ كەش تانىلۋىنا، جالپى ونىڭ تولىق بولمىسىنىڭ اشىلماۋىنا وسى نەمقۇرايلىلىعىمىز اسەر ەتىپ وتىرعان شىعار. تاۋەلسىزدىك العان 20 جىلدان بەرى ناعىز ءاليحاننىڭ تولىق باعاسىن بەرە الماۋىمىز دا سودان. ءاليحان ءجۇز نەمەسە ءجۇز ەلۋ جىلدا داتالىق كورسەتكىشپەن عانا اتالىپ وتەتىن تۇلعا ەمەس. بىزدە قازىر ءاليحان الاشتانۋشىلارعا كەرەك، باسقامىزعا كەرەگى جوق سەكىلدى جامان ادەت قالىپتاسقان. ولاي بولمايدى. الەكەڭدى ءيىسى قازاق ءبىلۋى، قۇرمەتتەۋى شارت. ول كىسىنىڭ بۇكىل ەڭبەكتەرى ءار قازاقتىڭ كىتاپ سورەسىنەن ورىن تەۋىپ، ەسىمى ەل جادىندا ساقتالۋى ءتيىس.

ءاليحان بارلىق عىلىمنىڭ باسىندا تۇرعان، كەڭ تىنىستى قوعام قايراتكەرى. 1896 جىلدان 1901 جىلدارى ارالىعىندا ششەربينا ەكسپەديتسياسىنا مۇشە بولدى. وسى ارالىقتا الەكەڭ قازاقتىڭ ەل مەن جەر شەجىرەسىن كوكىرەگىنە توقىدى. قازاقتىڭ قوعامدىق، الەۋمەتتىك جاعدايىنا بەس ساۋساعىنداي قانىقتى دەسەك بولادى. ءتىپتى كىمنىڭ قوراسىنا قانشا ەشكى-لاعى بارلىعىنا دەيىن الەكەڭنىڭ كوكەيىندە سايراپ تۇردى. الەكەڭنىڭ ادامدىققا ءھام ار ىلىمىنە قاتىستى ءتورت ماسەلەسىنە توقتالا كەتەيىن. ويتكەنى ءاليحان سىندى ۇلكەن مۇحيت، شەكسىز كول-داريا، تەلەگەي تەڭىز ادامدى ايتىپ تاۋسۋ مۇمكىن ەمەس.

بىرىنشىدەن، اباي دەگەن الاپات جانار تاۋدىڭ شىرپىسىن تۇتاتقان، ونى مازداتقان ءاليحان بوكەيحانوۆ. قازىر ءبىز اتىنا اراشا ۇيمەلەپ جۇرگەن ابايدى ەڭ العاش تانىعان، ونىڭ قازاقتىڭ رۋحاني باعدارشامى ەكەنىن بىلگەن، ابايتانۋ دەگەن ۇلكەن اق پاراق بولسا، سوعان العاشقى نۇكتەسىن تۇسىرگەن ءاليحان. اباي قايتىس بولىسىمەن تۋىستارىنا حات جازىپ، ولەڭدەرىن جيناتتىرعان الەكەڭ، ابايدىڭ جىلدىعىندا ۇلكەن ماقالا جريالادى. اباي ولەڭدەرىنە تالداۋ جاساپ، بىلايشا ايتقاندا ابايتانۋدىڭ قازىعىن قاعىپ، ىرگەتاسىن قالادى. ءاليحان 1906 جىلى 9 قاڭتاردا اباي شىعارمالارىن جيناقتاپ، ونى كىتاپ ەتىپ شىعارماققا نيەتتەنىپ كەتىپ بارا جاتقان جولىندا كەرەكۋ جەرىندە تۇتقىندالادى. سول كەزدە كەرەكۋدەگى تۇرمە باستىعىنا حات جازىپ، قورجىنىندا بەس مىڭ سومعا تاتيتىن وتە قۇندى دۇنيە جاتقاندىعىن، ونى ساقتاۋدىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن ەسكەرتىپ شىر-پىر بولادى. ول - اباي ولەڭدەرى ەدى. اباي ولەڭدەرىنىڭ العاشقى ءتارجىماسى دا اليحان بوكەيحانوۆتىڭ قالامسابى ارقىلى ورىس وقىرماندارىنا جەتتى. ابايتانۋدىڭ ىرگەتاسىن قالاعان دەپ وتىرعانىمىز سول عوي.

ءاليحاننىڭ ەكىنشى ءبىر تۇلعالىق، ادامگەرشىلىك قاسيەتىن امىرە قاشاۋبايۇلىنا بايلانىستى ايتايىن. 1925 جىلى پاريجدە دۇنيە جۇزىلىك ەتنوگرافيالىق كونتسەرت بولادى. وعان امىرە باراتىن بولىپ بەكىتىلەدى. سوعان بايلانىستى الەكەڭ احمەت بايتۇرسىنۇلىنا رەنىشپەن حات جازادى. «امىرە قاشاۋبايۇلىن پاريجگە جىبەرمەكشى. ول ءبىر دە ءبىر ءان ءسوزىن تولىق بىلمەيدى. بولمايتىن نارسەنى ايتادى. مەن ونى انشىلەردىڭ ارناۋلى ۇيىنە اپارىپ، ءان سالدىردىم. ايتسە دە، امىرە ءان سالعان كەزدە قاتتى ۇيالدىم. ايتقان ءانىنىڭ سوزىندە ءپاتۋا بولساشى. ءبىر ءان ءسوزىن جاتتاتۋعا بولاتىن ەدى عوي. ءوزى ورىس مەششانى سياقتى كيىنەدى. ونى دۇرىستاپ كيىندىرۋ دە سونشالىق قيىن ءىس پە ەدى» - دەپ نازىن ايتادى. ءارى ءوزى باس بولىپ امىرەگە ءان ءسوزىن تۇگەل جاتتاتقىزىپ، ارنايى ستۋدياعا بارىپ، ءانىن جازدىرىپ، جاڭاشا كيىندىرىپ، اتتاندىرادى. ءاليحان بولماعاندا امىرەنىڭ التىن داۋىسى بىزگە جەتەر مە ەدى؟ ءبىر قۇداي ءبىلسىن. ماسكەۋگە بارىپ، ارى قاراي پاريج اسقان امىرەنىڭ ولىمىنە سول ساپاردان ورالعانداعى ءسوزى سەبەپكەر بولدى دەپ ايتىلادى. ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن مۇستافا شوقايدى جولىقتىرىپ، دامدەس بولىپ قايتقان سوڭ امىرە: «سەندەر مۇندا كەلىپ اپ قازاقپىن دەپ ماقتاناسىڭدار. ال مەن ناعىز قازاقتى ماسكەۋ مەن پاريجدەن كوردىم»، - دەيدى ەكەن. ول ءسوز «سالپاڭقۇلاقتاردىڭ» قۇلاعىنا جەتىپ، امىرەنىڭ عۇمىرىن  كوكتەي سولدىرعان.

ءۇشىنشى ءبىر ايتارىمىز - جوعاردا اتاپ قەتكەندەي، بۇگىندە وزەكتى تاقىرىپ بولىپ وتىرعان ار ىلىمىنە بايلانىستى دۇنيەلەر. الەكەڭ ايتادى: «وقۋ-ءبىلىم بولسا، ماقسات ءبارى تابىلادى دەگەندەي كورىنەدى. بۇلاي بولسا، ول اداسقاندىق. بىلىممەن ماقسات شىقپايدى. ءىبىلىس جۇماقتان بىلىمسىزدىگىنەن قۋىلعان جوق، يمانسىزدىعىنان قۋىلدى. ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت قىلۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن (وسى جەردەگى «مىنەزدەن» دەگەن ءسوزدى بەلگىلى الاشتانۋشى ديحان قامزابەكۇلى الەكەڭنىڭ مەڭزەگەنى «يمان»، «ادامگەرشىلىك» دەپ تۇسىندىرەدى), - دەيدى. ەندى قاراڭىز، بۇل نەنى ەسكە سالادى؟ «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى»، - دەگەن ءال فارابي بابامىزدىڭ دانالىق تاعىلىمىن ساناڭا ورالتادى. ولاي بولسا الەكەڭنىڭ ايتقىسى كەلگەنى بىردەن بەلگىلى. ياعني، ءبىلىم مەن يمان ەكى باسقا نارسە. ەكەۋى توقايلاسقاندا، ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرعاندا عانا كادەگە جاراپ، جۇرتتىڭ يگىلىگىنە جۇمسالادى.

تورتىنشىدەن، (بۇل دا ار ىلىمىنە بايلانىستى), ءاليحاننىڭ: «جاتتاپ بىلگەن ءبىلىم - ءبىلىم ەمەس. ناعىز ءبىلىم تاجىريبەدەن تۋادى»، - دەگەنى بار. بۇل كوزقاراس سوناۋ عاسىرلارداعى عىلىمنىڭ لايلانباعان كەزىندەگى عۇلامالاردىڭ ۇستانىمىمەن پارا-پار. ءاليحاننىڭ «بويعا قايرات، ويعا كوز» بىتىرەتىن ءبىلىم دەپ وتىرعانى نە ءوزى؟ قازىر ابدەن شاتاسىپ بولدىق. قازاق عىلىمى «كىمگە»، «نەگە»، «قاشان»، «قايدا» دەگەن سەكىلدى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرەتىن جاتتامپازدىققا كوشتى. بۇل ۇلكەن قاسىرەت. ماسەلەن قازىرگى وكۋشىلاردان، ستۋدەنتەردەن «كەنەسارى كىم» دەپ سۇراڭىزشى، ءبارىنىڭ جاۋابى ءبىر قالىپتان شىققانداي: «پالەنىنشى جىلى تۋعان، پالەنىنشى جىلى ولگەن. ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى»، - دەگەننەن اسپايدى. بۇنىڭ ءبارى «ويدىڭ كوزىن، بويدىڭ قايراتىن» وياتاتىن، رۋحپەن سۋارىلعان شىنايى ءبىلىم ەمەس. بۇگىنگى تەستىك جۇيەمىز قانداي شاكىرت دايىنداپ جاتقانىن بىلە مە؟ الەكەڭ وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن ۇلت وقۋ-اعارتۋىنىڭ، ار ءىلىمىنىڭ كونتسەپسياسىن جاساپ كەتكەن ەدى. بۇگىنگى عىلىم، ءبىلىم رەفورماسىن جاساۋشىلار ءاليحان ايتىپ كەتكەن تاعىلىمدى ەسكەرىپ، ناتيجە شىعارسا، قۇباقۇپ بولار ەدى.

"اباي-اقپارات"