ازات پەرۋاشەۆ. جەلتوقسان – وقيعا ەمەس، كوتەرىلىس!
داتىم بار!
ءبىز تاريحقا قۇرمەتپەن قاراماساق، بولاشاعىمىز باياندى بولمايدى. مۇنى سوڭعى كۇندەرى قوعامداعى ءار-ءتۇرلى باعىتتاعى پىكىر-تالاس تاعى دالەلدەپ بەردى.
وكىنىشكە قاراي، تاۋەلسىزدىكتى قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى جۇرگىزگەن كۇرەسىنىڭ ناتيجەسى ەمەس، تاعدىردىڭ كوكتەن جىبەرگەن تارتۋى دەپ تۇسىنەتىندەر ارامىزدا از ەمەس. ماسەلەن، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى تۋرالى وي-پىكىر بىرقاتار ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىلىكتى قازاق تاريحىنان بولەك الىپ قارايتىنىن بايقاتتى.
ارينە، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىق كەزەڭىندە جەتكەن جەتىستىكتەرىمىز ۇشان-تەڭىز. ونى دارىپتەۋ كەرەك، ناسيحاتتاۋ قاجەت. بىراق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ جولىندا وسى دالادا قانشاما باتىل قادامدار جاسالىپ، ازاتتىق جولىندا تالاي جان قۇربان بولدى.
قازاق ەلىندە ازاتتىق جولىندا اشىق كۇرەس تە، قۇرباندىق تا جەتىلىكتى.
تەك XX عاسىردا بولعان 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىككە دەگەن ۇمتىلىسى ەمەس پە!
1931-1933-ءشى جىلدارى اشارشىلىققا قارسى قازاق دالاسىندا 400-گە جۋىق كوتەرىلىس بولدى، سوعان 80 مىڭنان استام قازاق ازاماتتارى تىكەلەي قاتىسقان بولاتىن.
بوستاندىققا ۇمتىلعان قازاق حالقىنىڭ سوڭعى كۇرەسى بولعان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بيىل 25 جىل تولادى.
داتىم بار!
ءبىز تاريحقا قۇرمەتپەن قاراماساق، بولاشاعىمىز باياندى بولمايدى. مۇنى سوڭعى كۇندەرى قوعامداعى ءار-ءتۇرلى باعىتتاعى پىكىر-تالاس تاعى دالەلدەپ بەردى.
وكىنىشكە قاراي، تاۋەلسىزدىكتى قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى جۇرگىزگەن كۇرەسىنىڭ ناتيجەسى ەمەس، تاعدىردىڭ كوكتەن جىبەرگەن تارتۋى دەپ تۇسىنەتىندەر ارامىزدا از ەمەس. ماسەلەن، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى تۋرالى وي-پىكىر بىرقاتار ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىلىكتى قازاق تاريحىنان بولەك الىپ قارايتىنىن بايقاتتى.
ارينە، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىق كەزەڭىندە جەتكەن جەتىستىكتەرىمىز ۇشان-تەڭىز. ونى دارىپتەۋ كەرەك، ناسيحاتتاۋ قاجەت. بىراق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ جولىندا وسى دالادا قانشاما باتىل قادامدار جاسالىپ، ازاتتىق جولىندا تالاي جان قۇربان بولدى.
قازاق ەلىندە ازاتتىق جولىندا اشىق كۇرەس تە، قۇرباندىق تا جەتىلىكتى.
تەك XX عاسىردا بولعان 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىككە دەگەن ۇمتىلىسى ەمەس پە!
1931-1933-ءشى جىلدارى اشارشىلىققا قارسى قازاق دالاسىندا 400-گە جۋىق كوتەرىلىس بولدى، سوعان 80 مىڭنان استام قازاق ازاماتتارى تىكەلەي قاتىسقان بولاتىن.
بوستاندىققا ۇمتىلعان قازاق حالقىنىڭ سوڭعى كۇرەسى بولعان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بيىل 25 جىل تولادى.
بىراق، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ مەرەيتويىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءوتۋى ءتيىس ءىس-شارالار تىزىمىنەن تىس قالدى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان مەرەكەلىك شارالاردى اتاپ وتۋمەن قاتار، ەل ەگەمەندىگى ءۇشىن قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسكەن ازاماتتارعا جانە سول ۋاقتاعى تاريحي ماڭىزى زور وقيعالارعا قۇرمەت كورسەتۋ ءبىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىمىز.
ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن 1986 جىلى الاڭعا شىققان ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ: بويجەتكەندەر مەن بوزبالالاردىڭ الدىندا باس ءيۋىمىز قاجەت.
سوندىقتان «اق جول» پارتياسىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن جەلتوقساننىڭ 25 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ رەسپۋبليكالىق قوعامدىق كوميتەتى قۇرىلدى. ارينە، بارلىق مىندەتتى كوميتەت موينىنا جۇكتەۋ ارتىق بولار. بىزگە تاۋەلسىزدىكتى جەتكىزگەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىن جاپپاي قوعام بولىپ دارىپتەۋىمىز قاجەت.
نەلىكتەن؟
سەبەبى ات ۇستىندە ءجۇرىپ ۇلان-عايىر جەردى بىلەكتىڭ كۇشى، نايزانىڭ ۇشىمەن عانا ەمەس، اقىل-پاراساتىمەن قورعاپ قالعان باتىر بابالارىمىزدىڭ شىن مۇراگەرلەرى بار ەكەنىن ءدال وسى جەلتوقساندىقتار كورسەتتى. كەۋدەمىزدى ماقتانىش سەزىمگە بولەيتىن جەلتوقساننىڭ باستى جەڭىسى - ءتوتاليتاريزمنىڭ تەمىر قۇرساۋىندا قامالعان ۇلتتاردىڭ اراسىندا ەڭ العاش بولىپ اشىق قارسىلىق ءبىلدىرۋى.
كەڭەس وداعىنىڭ كوممۋنيستىك يدەولوگياسىنا ءبىرىنشى جەبە قاداعان قازاقتىڭ قايسار ۇل-قىزدارىنىڭ ەرلىگىن الەم مويىندادى.
سوندىقتان، ياعني، ۇلتتىق ماقتانىشقا اينالعاندىقتان جەلتوقسان كوتەرىلىسىن لايىقتى دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ تۋرالى ۇسىنىستى ەلىمىزدەگى ونداعان قوعامدىق ۇيىمدار قىزۋ قولداپ جاتىر.
باسا ايتا كەتەتىن ماسەلە، قوعامدىق كوميتەت پارتيادان تىس قوعامدىق دەڭگەيدە جۇمىس جۇرگىزەتىن بولادى. كوميتەت جۇمىسىنا بەلسەنە اتسالىسۋعا ىقىلاستى كەز كەلگەن ۇيىمعا ەسىك اشىق.
مەنىڭ ويىمشا، جەلتوقسان ساياسي پارتيانىڭ نەمەسە جەكەلەگەن توپتاردىڭ مەنشىگى يا بولماسا ساياسي ۇپاي جينايتىن قۇرالى ەمەس. جەلتوقسان - ۇلتتىق ماقتانىشىمىز!
ول قازاق ۇلتىن عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستاندىقتاردى ءبىر ارناعا توعىستىراتىن ورتاق ساياسي قۇندىلىققا اينالۋى ءتيىس.
نەگە؟
تاريح - حالىقتىڭ جادى. وندا ماقتانىش پەن مۇڭ قاتار جۇرەدى. ءبىز تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن تەك ورتاق ساياسي قۇندىلىقتار ارقىلى بەكىتە تۇسەمىز.
ءار كەزدەگى ۇلتتىڭ ۇتىسىن عانا ەمەس، ۇتىلىستارىن دا سارالاپ، تاعىلىمدى ساباق الۋ دا تاۋەلسىزدىكتىڭ ىرگەسىن بەكىتۋگە قوسقان ۇلەس بولماق.
جەلتوقساننىڭ شىندىعىن ەشقانداي بۇكپەسىز، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن اشۋ، وعان ساياسي ءادىل باعا بەرۋ - ول ارۋاقتارعا قۇرمەت، قازاقتىڭ ار-نامىسىنا قۇرمەت، ەلدىگىمىزگە، ەلگە قۇرمەت ەكەندىگىنە بۇكىل قوعام قوسىلىپ وتىر.
قوعامدىق كوميتەتتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق وتىرىسىنا ەلىمىزگە اتى ءمالىم ازاماتتار: سابىر قاسىموۆ - قوعام قايراتكەرى، امانگەلدى ايتالى - قوعام قايراتكەرى، سۇلتانحان اققۇلۇلى - الاشتانۋشى، «ازاتتىق» راديوسىنىڭ رەداكتورى، مامبەت قويگەلديەۆ - قازاقستان تاريحشىلارى قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، بەيبىت قويشىباەۆ - «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، دوس كوشىم - «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، ساياساتتانۋشى، بەيسەنعازى نۇكەن - «جەلتوقسان اقيقاتى» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، ايدوس سارىم - قوعام قايراتكەرى، سىندى ازاماتتاردىڭ قولداۋى وسى ويىمىزدى دالەلدەيدى.
مەن وزىمنىڭ اتىمنان، بۇكىل «اق جول» پارتياسىنىڭ اتىنان قازاقتىڭ مارقاسقا ازاماتتارىنا العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى.
قوعامدىق كوميتەت وتىرىسىنىڭ قورىتىندىسىندا كوميتەتتىڭ توراعاسى بولىپ، بەلگىلى جازۋشى، قوعام قايراتكەرى سماعۇل ەلۋباي تاعايىندالدى.
ءوزىنىڭ اعالىق ىقىلاسىن ءبىلدىرىپ، بىزگە اقىل كەڭەس بەرىپ قانا قويماي، ۇجىمدى قوعام اتىنان باسقارۋعا كەلىسىمىن بەرگەن وسى اقيىق اعامىزعا شىن پەيىلىمدى بىلدىرگىم كەلەدى.
ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداقتارى مەن اشىق جارالارىن كەلەشەك ۇرپاققا ۇعىندىرۋ جانە جەتكىزۋ ماسەلەسىندە ساياسي كوزقاراستار مەن باعىتقا قاراماي، ورتاق ۇستانىم جاساي ءبىلۋىمىز قاجەت. وسى ازاماتتار قازاقتىڭ كىم ەكەندىگىن كورسەتتى.
مەن بۇل كوميتەتكە بارلىق ساياسي پارتيالار مەن ۇيىمداردىڭ كىرۋى ءجون دەپ ويلايمىن.
ءبىز ءبىر نارسەنى تاريح جادىنا قالتىرۋىمىز قاجەت، جەلتوقسانشىلار ورىسقا نەمەسە باسقا ۇلتقا قارسى الاڭعا شىققان جوق. ءبىزدىڭ زامانداستارىمىز توتاليتارلىق رەجيمگە، كوممۋنيستىك جۇيگەگە، وسى جۇيەنىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىن جانشۋىنا قارسى شىقتى. جانە سونىڭ قۇربانى بولدى.
تۋعان ۇلتقا جاسالاعان ساياسي تەرروردى نەگە ءبىز ايىپتامايمىز؟! بۇگىنگى كوممۋنيستىك يدەولوگيانى ۇستانىپ وتىرعان پارتيالار قازاق ۇلتىنىڭ الدىندا وسى قۇرباندىق ءۇشىن دە جاۋاپتى ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋ قاجەت.
سوندىقتان جەلتوقسان كوتەرىلىسى مەن كوتەرىلىسكە قاتىسقانداردىڭ شىنايى ساياسي باعاسىن بەرۋ قاجەت.
ءبىزدىڭ ورتاق ماقساتىمىز - وسى!
الماتى قالاسىندا 2006 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 20-جىلدىعىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىن قۇپتاي وتىرىپ، جۇرتشىلىق ونى جەلتوقسانعا بەرىلگەن ساياسي باعانىڭ باستاۋى دەپ سانادى. وسىنداي ءىرى شارالاردىڭ باسقا دا قالالاردا، وبلىستاردا جالعاسپاعانى وكىنىشتى-اق.
ويتكەنى، جەلتوقسان كوتەرىلىسى تەك الماتىنى قامتىماي، وسكەمەن، سەمەي، قاراعاندى، جەزقازعان، بۇرىنعى تسەلينوگراد، پەتروپاۆل، ياعني بۇكىل قازاقستاندى قامتىدى.
ارادا 5 جىل ءوتتى، ماردىمدى جۇمىستار اتقارىلمادى.
Cونىقتان جەلتوقسان كوتەرىلىسىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن تەك الماتى قالاسىمەن شەكتەلمەي، بۇكىل وبلىس ورتالىقتارىندا ەسكەرتكىشتەر ورناتىلۋى قاجەت دەپ سانايمىن.
سەبەبى، جەلتوقسان كوتەرىلىسى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى قۇرۋ جانە زامانداستاردىڭ ساناسى اسەرى بويىنشا، دۇنيەنىڭ دامۋ باعىتىن وزگەرتەن «پراگا كوكتەمى» «بۋداپەشت كوتەرىلىستەرى»، «ۆيلنيۋس كوتەرىلىستەرى» ءتارىزدى حالىقارالىق گەوساياسات باعىتىن بۇرعان اسا ماڭىزدى تاريحي وقيعامەن قاتار تۇر.
ەندىگى ماسەلە جەلتوقسانعا ساياسي-قۇقىقتىق باعا بەرىلىپ، بۇكىل كەڭەستىك رەسپۋبليكالارداعى دەموكراتيالىق ۇدەرىستەردىڭ دامۋىنا سەبەپشى بولعان تاريحي قۇبىلىستى كوتەرىلىس دەپ مويىنداۋ ءارى ونى زاڭدىق تۇرعىدا بەكىتىپ، كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردى ەل تاۋەلسىزدىگىنە ۇلەس قوسقان باتىرلار ساناتىنا قوسۋ قاجەت. ازاتتىق ءۇشىن جەلتوقساندىقتاردىڭ اتوي سالعان جەرى، قانىن توككەن، قاسىرەتتى دە قاسيەتتى جەرى - جەلتوقسان الاڭى ۇلتتىق سيمۆولعا اينالۋى قاجەت.
ول جەردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋ ونداعى قاندى قىرعىندا ءشايىت بولعان قۇربانداردىڭ بەينەسىن جوعالتىپ الماي ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزۋ ءبىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىمىز.
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىناسۋشىلارعا قوعام جاعىنان جان-جاقتى مورالدىق قولداۋ قاجەت. ويتكەنى بۇل سول كەزدەگى توتاليتارلىق زاماننىڭ قۇرباندارى جانە جەلتوقسان كوتەرىلىسى قوعامدى اجىراتۋعا ەمەس، كەرىسىنشە بۇكىل قوعامدى ۇيىستىرۋشى فاكتور رەتىندە قاراستىرىلۋى قاجەت.
سوندىقتان كوميتەت مۇشەلەرى كەلەسى باسىم باعىتتاردى وزەكتى دەپ سانايدى.
كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ ايرىقشا مارتەبەسىن زاڭ جۇزىندە بەكىتىپ، ولارعا ءتيىستى الەۋمەتتىك جانە مەديتسينالىق كومەكتەر كورسەتۋ، قۇقىقتىق جاعىنان قورعالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءبىزدىڭ ناقتى بورىشىمىز.
ويتكەنى، تەك رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، سول كەزەڭدە 5 مىڭ، ال كوپشىلىك ەسەبىنشە، 30 مىڭنان استام قازاقتىڭ جاس جىگىتتەرى مەن قىزدارى وسى كوتەرىلىستەن ءارتۇرلى زارداپ شەكتى.
سوندىقتان، كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ تاعدىرلارى جايىندا شىنايى تاريحي باعا بەرىلگەن ەسكە الۋ كىتابىن شىعارۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىس.
جىل سايىن قاراشا، جەلتوقسان ايلارىندا قازاقستاننىڭ بارلىق وقۋ ورىندارىندا، مەكەمەلەرىندە، قوعامدىق ۇيىمدار مەن عىلىمي ورتادا، اسكەري بولىمشەلەردە «جەلتوقسان تاعىلىمدارى» اتتى تاقىرىپپەن جاپپاي وقۋ، ساباقتار، پىكىر-سايىستار، جينالىستار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر، عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالار، كورمە ت.ب. شارالار وتكىزۋ قاجەت.
بۇل كۇندەرى مەشىتتەردە كوتەرىلىس قۇرباندارىنىڭ رۋحىنا باعىشتاپ، قۇران، دۇعالار وقۋ - ءبىزدىڭ مىندەت.
قازاقستان تاريحى وقۋلىقتارىندا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ايرىقشا ءمان بەرىلىپ، ونىڭ تاريحتاعى لايىقتى ورنىن قامتاماسىز ەتۋ.
ۇرپاق قارىزى دەگەن ۇعىم بار.
جەلتوقساندىقتار سول كەزدەگى ەرلىگى ءۇشىن، بۇگىنگى ومىردە ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن تابا المادى، ولاردى وقۋدان شىعاردى، ساباپ، زورلىق-زومبىلىق جاساپ مۇگەدەك ەتتى، جۇمىستان قۋدى، تۇرمەگە جاپتى.
بىراق ولار وسى تاعدىر تالكەگىنە شىدادى.
بۇل ولاردىڭ ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە قوسقان ناقتى ۇلەسى.
ولاردىڭ بۇل وشپەس ۇلەسىن باعالاپ قانا قويماي، سول ۇرپاق قارىزىن ءبىز قايتارۋىمىز قاجەت. بۇل ءبىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىمىز.
سونىمەن ىسكە ءسات!
