ۇيعىر پرەزيدەنت، ورىس اكىم، شەشەن مينيستر بولعانىن نامىسىمىز بەن ۇلتتىق ار-ۇجدانىمىزدىڭ تاپتالعانى سانايتىمىز جاسىرىن ەمەس. سەبەبى ءبىز ۇلتتى قانمەن بەرىلەتىن “قۇدايدىڭ سىيى” دەپ ويلايمىز. بىزگە سالسا، الەمدە قازاقتان تالانتتى، قازاقتان قابىلەتتى ۇلت جوق. ءبىزدىڭ سەنىمىمىزدە قازاق دەگەن قانى تازا تەكتى ۇلت. وزگە ەتنوس وكىلدەرى سوندىقتان قازاق بولا المايدى. عاسىرلار بويى سىني تۇرعىدان زەردەلەنبەگەن، ەشقانداي عىلىمي زەرتتەۋگە سۇيەنبەيتىن ۇستانىمدارمەن ءومىر سۇرەمىز. ەڭ وكىنىشتىسى، ەتنوتسەنتريزمگە تەك قازاقتار عانا ەمەس، قازاقستاندى مەكەندەيتىن ەتنوستاردىڭ بارلىعى دەرلىك شالدىققان.

قوردايداعى بولعان وقيعا زاماناۋي مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسا الماعانىمىزدى تاعى ءبىر رەت كورسەتتى. سانامىز سول رۋ-تايپالىق دەڭگەيدە قالىپ قويعان. قوردايداعى كونفليكتىگە جۇرەگىم قاتتى اۋىرسا دا، تاڭعالدىم دەي المايمىن. وسىنداي جاعداي بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ىشتەي سەزگەم. سەبەبى اعايىن-تۋىس پەن دوس-جاراننىڭ اراسىندا كسەنوفوبيالىق اڭگىمەلەر ايتىلاتىنىن جاسىرا المايمىن. سوندىقتان كسەنوفوبياعا توسقاۋىل قويۋعا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ۇلەس قوسا الماعان مەن دە كىنالىمىن.

كسەنوفوبياعا نە تۇرتكى بولدى؟ وتارشىلدىق. بوداندىق ەزگىدەن قاجىعان كەز كەلگەن ۇلت ءۇشىن تاۋەلسىزدىك ەڭ ۇلكەن بايلىق بولارى ءسوزسىز. سول تاۋەلسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەتىن كەز كەلگەن دۇنيەگە سەنىمسىزدىكپەن، كۇدىكپەن قارايتىنىمىز راس. وكىنىشكە قاراي، بىزگە وزگە ەتنوس وكىلدەرى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە تىلەۋقور ەمەستەي كورىنەدى. وسىنداي كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋىنا قازاقستانداعى جانە وزگە ەلدەردەگى سەپاراتيستىك قوزعالىستار اسەر ەتتى. مۇنداي جاعدايدا قازاقتىڭ سانىن كوبەيتۋ ەڭ دۇرىس شەشىم دەپ ويلاعان سياقتىمىز. قازەكەڭ كوپشىلىككە اينالسا، ازشىلىق ەتنوس وكىلدەرى “شاڭىراققا قارايدى”، سەپاراتيستەر تىيىلادى دەپ ويلادىق.

الايدا قازاقستاندى قازاقىلاندىرۋ شوۆينيزمگە ۇلاسىپ، ازشىلىق ەتنوستار تۋعان ەلىندە وگەي بالا كۇيىنە تۇسەتىنەن ۇعىنبادىق. قالا بەردى، كەرى ەففەكت بەرىپ، ازشىلىق ەتنوستار اراسىندا كسەنوفوبيالىق جانە سەپاراتيستىك سەزىمدەردىڭ ودان ءارى نىعايا تۇسەتىنىن بولجامادىق. سونىمەن بىرگە ولاردىڭ تۇيىنشەگىن ءتۇيىپ، ۇلتى مەن دىنىنە، جىنىسى مەن ناسىلىنە بايلانىستى كەمسىتپەيتىن ەلدەرگە كوشۋ كەرەك دەگەن وي تۇيەتىنىن تۇسىنبەدىك. اپاما جەزدەم ساي. سول سەبەپتى قوردايدا بولعان وقيعاعا ەكى جاق تا كىنالى.

الايدا ءبىرىنشى كەزەكتە قوردايداعى وقيعاعا بيلىك كىنالى. سەبەبى بيلىك قازاقستاندى مەكەندەيتىن ەتنوستارعا ءوزارا تاتۋلىق پەن تۇسىنىستىكتە ءومىر ءسۇرۋدىڭ فورمۋلاسىن ۇسىنا المادى. دەكوراتيۆتى جانە دەكلاراتيۆتى ۇلتتىق ساياساتپەن زاماناۋي، قۇقىقتىق جانە ستەرەوتيپتەردەن ادا مەملەكەت قۇرا المايمىز. مەنىڭ دوستارىمنىڭ اراسىندا ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرى بار. ءوزىمدى ويشا سولاردىڭ ورنىنا قويىپ كوردىم. كوردىم دە، ءتۇڭىلىپ كەتتىم. ماڭىزدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىستىم. مەن كىممىن؟ ۋاقىتشا تۇرىپ جاتقان كەلىمسەكپىن بە، الدە وسى ەلدىڭ تولىققاندى ازاماتىمىن با؟ تولىققاندى ازاماتىمىن دەيىن دەسەم، “ناعىز قازاقتار” ءاردايىم “شاڭىراققا قاراتقىسى” كەلىپ تۇرادى. وزگە ەلگە كوشىپ كەتەيىن دەسەم، تۋعان جەرىم، ۇيرەنگەن ورتام. ەكىۇداي سەزىم.

كولونيالىق وتكەنىمىز، ءوز جەرىمىزدە ەكىنشى سورتتى ۇلت كۇيىنە ءتۇسۋىمىز، ءتىلىمىز مەن ءداستۇرىمىز، ءدىنىمىز بەن ءدىلىمىزدىڭ ابدەن ديسكريميناتسياعا ۇشىراۋى كوپ قازاقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن جارا. ول جارالار تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا، وكىنىشكە قاراي، تولىق ەمدەلگەن جوق. اتالمىش ماسەلەلەردى كوتەرىپ، تاريحي ادىلەتتى كوكسەگەن قازاق ۇلتىنىڭ تالابى سوندىقتان ورىندى. ديسكريميناتسياعا ۇشىراعان ءۇلت/ناسىل/جىنىس وكىلدەرىنە جەڭىلدىكتەر مەن ارتىقشىلىقتار بەرۋ الەمدە بار تاجىريبە. ونى ءپوزيتيۆتى ديسكريميناتسيا (affirmative action) دەيدى.

دەيتۇرعانمەن بەلگىلى ءبىر ءۇلت/ناسىل/جىنىس وكىلدەرىنە ءپوزيتيۆتى ديسكريميناتسيا شارالارى نە ءۇشىن قولدانىلىپ جاتقانى تۇسىندىرىلمەسە، وندا اتالمىش ۇلت/ناسىل/جىنىسقا جاتپايتىندار مۇنى باسقاشا قابىلداۋى مۇمكىن. شەتەلدەگى قازاقتاردى رەپاترياتسيالاۋ مەن قازاق ءتىلىنىڭ كەڭ قولدانىسقا ەنۋىن مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرۋ سول اتالعان ءپوزيتيۆتى ديسكريميناتسيا مىسالى. الايدا ءپوزيتيۆتى ديسكريميناتسيا وزگە ءۇلت/ناسىل/جىنىس وكىلدەرىن ديسكرميناتسيالاۋعا ۇلاسپاۋى كەرەك. قازاقستاندا ەكىنشى سورتتى ءۇلت/ناسىل/جىنىس بولماۋى كەرەك. مەملەكەت قۇراۋشى تيتۋلدى ۇلت جانە كەلىمسەك ۇلتتار دەگەن كاتەگوريا بولماۋى كەرەك.

ەندىگى كەزەكتە ويىن ەرەجەلەرى بارلىق ەتنوستارعا تۇسىنىكتى ۇلتتىق ساياساتتى قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. قازاقستانداعى ەتنوسارالىق تاتۋلىق رەسمي قۇجاتتاردا، ساياساتكەرلەردىڭ پوپۋليستىك ۇراندارىندا، قحا ۇيىمداستىراتىن كونتسەرتتەرىندە عانا بولماۋى كەرەك. “نا چەموداناح” وتىرعان وزگە ەتنوس وكىلدىرىنىڭ كوڭىل-كۇيىن مەن جاقسى تۇسىنەمىن. ولارعا جانىم اشيدى. ولاردىڭ قازاقستاندا قالعانىن شىن جۇرەكتەن قالايمىن. قازاقستان ازاماتتارىنىڭ بارلىعى مەن ءۇشىن قازاق. قايتالاپ ايتايىن، ەلتاڭبا بەينەلەنگەن تۋ تۇستەس پاسپورتى بار كەز كەلگەن ادام مەن ءۇشىن بىردەي. سەبەبى مەنىڭ تۇسىنىگىمدە ۇلت دەگەن قانعا نەگىزدەلگەن گەنەتيكالىق كاتەگوريا ەمەس. مەن ءۇشىن ۇلت – بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ ازاماتتىعىن بىلدىرەتىن ساياسي كاتەگوريا.

نۇربەك ماتجانيدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسىنان

Abai.kz