ايدوس سارىم،

ساياساتتانۋشى، «ۇلى دالا» قوزعالىسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى

- ءبىر سۇحباتىڭىزدا «نە ناتسيا فورميرۋەت ناتسيوناليزم، ا ناتسيوناليزم فورميرۋەت ناتسيۋ» دەگەن ەكەنسىز. بىراق «ناتسيوناليزم» بولۋى ءۇشىن، ۇلت بولۋى كەرەك. بىزدە ءدال قازىر ۇلتشىل بولاتىنداي ۇلت بار ما؟

- بۇل مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، بەلگىلى عالىم، فيلوسوف بەنەديكت اندەرسەننىڭ ايتقان ءسوزى. مەن تەك سول ويدى قايتالاي الامىن. ۇلت ۇلتشىلدىقتى ەمەس، ۇلتشىلدىق ۇلتتى قالىپتاستىرادى. ۇلت بولىپ ۇيىسۋ ءۇشىن دە، قوعامنىڭ ىشىندە بەلگىلى كوزقاراستار مەن ۇستانىمداردى ناسيحاتتايتىن كۇشتەردىڭ بولۋى شارت. ءاربىر نارسەنىڭ، ۇعىمنىڭ، ۇدەرىستىڭ، قۇبىلىستىڭ الدىندا يدەيا جۇرەدى. ۇلكەن يدەيا پايدا بولماي، وعان سۇرانىس تۋماي، ەشقانداي دا قوزعالىس، قۇبىلىس پايدا بولمايدى.

- ال قازاق ۇلتى بار بولسا، ول نەگە ساياسي كۇش بولىپ قالىپتاسپاي وتىر؟

ايدوس سارىم،

ساياساتتانۋشى، «ۇلى دالا» قوزعالىسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى

- ءبىر سۇحباتىڭىزدا «نە ناتسيا فورميرۋەت ناتسيوناليزم، ا ناتسيوناليزم فورميرۋەت ناتسيۋ» دەگەن ەكەنسىز. بىراق «ناتسيوناليزم» بولۋى ءۇشىن، ۇلت بولۋى كەرەك. بىزدە ءدال قازىر ۇلتشىل بولاتىنداي ۇلت بار ما؟

- بۇل مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، بەلگىلى عالىم، فيلوسوف بەنەديكت اندەرسەننىڭ ايتقان ءسوزى. مەن تەك سول ويدى قايتالاي الامىن. ۇلت ۇلتشىلدىقتى ەمەس، ۇلتشىلدىق ۇلتتى قالىپتاستىرادى. ۇلت بولىپ ۇيىسۋ ءۇشىن دە، قوعامنىڭ ىشىندە بەلگىلى كوزقاراستار مەن ۇستانىمداردى ناسيحاتتايتىن كۇشتەردىڭ بولۋى شارت. ءاربىر نارسەنىڭ، ۇعىمنىڭ، ۇدەرىستىڭ، قۇبىلىستىڭ الدىندا يدەيا جۇرەدى. ۇلكەن يدەيا پايدا بولماي، وعان سۇرانىس تۋماي، ەشقانداي دا قوزعالىس، قۇبىلىس پايدا بولمايدى.

- ال قازاق ۇلتى بار بولسا، ول نەگە ساياسي كۇش بولىپ قالىپتاسپاي وتىر؟

- قالىپتاسىپ كەلەدى. وكىنىشكە قاراي، كوپتەگەن جايتتار ءبىز ويلاعانداي ءبىر كۇندە، نە ءبىر جىلدا قۇرىلا قويمايدى. قوعام بەلگىلى ءبىر يدەيالاردى ءوز ىشىنەن پىسىرە باستايدى. يدەيانىڭ پايدا بولىپ، ونىڭ ساياسي قۇرىلىمعا، قوعامدىق ينستيتۋتقا اينالۋىنا دەيىن ءبىراز ۋاقىت، ىشكى-سىرتقى رۋحاني، ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستار جاسالۋى قاجەت. مەنىڭ ويىمشا، بۇگىنگى كۇنى بۇنداي جۇمىستار قازاق قاۋىمىنىڭ ىشىندە اتقارىلىپ كەلەدى. ۇلكەندى-كىشىلى ۇيىمداردىڭ كوپتەپ دۇنيەگە كەلۋى، سان-الۋان كلۋبتاردىڭ پايدا بولۋى، «قازاق قانداي بولۋى ءتيىس، قازاقتىقتىڭ شارتتارى قانداي؟» دەگەن تۇرعىداعى اڭگىمەلەردىڭ كوبەيۋى وسىنىڭ ايقىن دالەلى.

بۇل ۇدەرىستەر قوعام ىشىنەن باستالىپ، قوعام ىشىندە ءجۇرىپ جاتقاندىقتان، ءبىز ويلاعانداي تەز وتە قويمايدى. كەيبىر ەلدە ۇلتتىق كۇشتەردىڭ ءپىسىپ-جەتىلۋى ءۇشىن ونداعان جىلدار، ءتىپتى عاسىرلار وتكەن! ونىڭ قاسىندا ءبىزدىڭ ەلدەگى رۋحاني، ساياسي ىزدەنىستەر وتە جاقسى قارقىنمەن ءجۇرىپ كەلەدى. سەبەبى بۇگىنگى كۇننىڭ جىلدامدىعى وتكەن عاسىرمەن سالىستىرعاندا بىرنەشە ەسە ارتىپ وتىر. ەگەر ءبىزدىڭ الاشورداشىل اتالارىمىزعا بىزدەردە بار اقپاراتتىق، ساياسي، تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەردى بەرگەن بولسا، بىزدەر، بالكىم، باياعىدا-اق تاۋەلسىز مەملەكەتتە ءومىر سۇرەر مە ەدىك؟! جيىرماسىنشى عاسىردا قازاق تالاي سىننان امان ءوتىپ، تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزدى. بولاشاقتا ونداي ءۇشىنشى مۇمكىندىك بولمايدى. سوندىقتان دا بۇگىنگى قازاق قاۋىمىنىڭ، قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ اينالىپ كەلگەندە ءبىر عانا ماقساتى، ءبىر عانا مۇراتى بار - ءتاۋ ەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى وزىمىزگە دە، الەمگە دە پاش ەتۋ، ودان ءارى دامىتۋ. بۇل يدەيا كەز كەلگەن يدەيادان دا، ءوزىمىزدىڭ امبيتسيامىزدان دا بيىك. اينالىپ كەلگەندە ءبارىمىز ءدال وسى يدەيانىڭ توڭىرەگىنە بىرىگەمىز.

- «ۇلى دالا» قوزعالىسى تۋرالى ماقالاڭىزدا «تاۋەلسىزدىك كەزىندە دۇنيەگە كەلگەن جاستار بار، ولار ەشقاشان قۇلدىققا جول بەرمەيدى» دەيسىز. ونىمەن تەوريالىق تۇرعىدا كەلىسەمىز. ال ءىس جۇزىندە قوعامدا ءوز مۇددەسىن قۋىپ جۇرگەن جاستاردى كوردىڭىز بە؟ ولاردى بۇگىنگى اعا ۇرپاق جورگەگىندە جەمقورلىققا، پاراقورلىققا، وتىرىكشىلىككە تاربيەلەپ جاتقان جوق پا؟ وسىعان قانداي ءۋاج ايتاسىز؟

- قۇدايعا شۇكىر، بۇگىنگى قازاق جاستارىنىڭ ىشىندە ۇلت ءۇشىن، قازاق ءۇشىن ادال قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جاستار جەتەرلىك. ارينە، ءسىز ايتىپ وتىرعانداي دا قاۋىپ جوق ەمەس، بار. اعا بۋىننىڭ ارتىنان ەرىپ، رۋشىلدىققا، جەمقورلىققا، وتىرىكشىلىككە سالىنىپ كەتكەندەر دە بار. بىراق جالپى جاستاردىڭ سانىنا شاعاتىن بولساق، «جوعالعان جاستاردىڭ» سانى اسا كوپ ەمەس. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستى جەمىسى - تاۋەلسىز ەلدە وسكەن، وتارشىلدىقتى، قۇلدىقتى، ۇرەيدى كورمەگەن قازاق جاستارى. ولار ەندى-ەندى عانا ساياسي كۇشكە اينالىپ كەلەدى. ءبىرازى جوعارى وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ، قىزمەتكە، ساياساتقا كىرىسىپ جاتىر. 1991 جىلى تۋعاندار ەندى عانا ومىرگە اياق باسىپ كەلەدى. ولاردىڭ ارتىندا ءتىپتى وراسان كۇش ءپىسىپ كەلەدى. ءارى كەتسە 4-5 جىلدان سوڭ ساياساتتاعى، ونەردەگى، ادەبيەتتەگى، جۋرناليستيكاداعى، عىلىمداعى بۋىن اۋىساتىن كەزگە دە جەتەمىز. سول كەزدە قوعامدىق سانا دا، قوعامدىق پىكىر دە كۇرت وزگەرەدى. وعان ءسىز بەن ءبىز ءالى تالاي كۋا بولامىز!

تاعى ءبىر ءۋاج ايتايىن. قاراپ وتىرساڭىز، بۇگىنگى كۇنى قازاق قاۋىمىنىڭ ىشىندە تازارۋعا، جاڭارۋعا دەگەن ۇلكەن رۋحاني، ساياسي سۇرانىس تۋىنداپ كەلەدى. سوڭعى كەزدەرى دىنگە بەت بۇرعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇلكەن اعا بۋىن ەمەس، ءدال وسى قازاق جاستارى. بۇنىڭ ءوزىن اركىم ارقالاي ءتۇسىندىرىپ جاتادى. بىرەۋلەر بۇنى قاۋىپ دەپ تە كەلەدى. نەگىزى ولاي ەمەس! قازاق جاستارى ۇلكەن ءبىر تىڭ يدەيانى، تازالىقتى ىزدەپ جاتىر. ەگەر جاستاردىڭ ساناسىن سالتىمىز بەن داستۇرىمىزگە جات سەكتالار مەن ءدىني اعىمدار ۋلاماسا، بۇدان قورقاتىن دانەڭە دە جوق. وسى جاستار نەكە قۇرىپ، جاڭا ۇرپاقتى دۇنيەگە الىپ كەلىپ جاتىر. سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا دۇنيەگە كەلگەن قازاق بالالارىنىڭ ەسىمدەرىنە نازار اۋدارايىق. نەگىزىنەن قازاق جاستارى بالالارىنا ەراسىل، نۇراسىل، ءدىناسىل، شىناسىل، كاۋسار، ىڭكار دەگەن ەسىم بەرىپ جاتىر. بۇل نەنى مەڭزەيدى؟ قازاق جاستارى تازالىقتى، تەكتىلىكتى، اسىلدىقتى، شىندىقتى اڭسايدى! ءباسپاسوز بەن ينتەرنەتتەگى اڭگىمەلەرگە نازار اۋدارساڭىزدار، جاستاردىڭ اراسىندا كەشەگى ءوزىمىز تامسانعان، تاڭداي قاققان اعا-اپالارىمىزدىڭ قادىرى قالماي بارادى.

- ايتپاقشى، ءسىز باس بولىپ، قۇرىلىپ جاتقان «ۇلى دالا» قوزعالىسى قانداي قاجەتتىلىكتەن تۋىپ وتىر؟

- «ۇلى دالا» قوزعالىسىن قۇرۋ جالعىز مەنىڭ عانا نەسىبەم ەمەس. ونىڭ ارتىندا تالاي ازاماتتار مەن كۇشتەر بار. قازىر ونىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ايماقتاردى ارالاپ، جەرگىلىكتى جەرلەردەگى بەلسەندى ازاماتتارمەن كەزدەسىپ جاتىرمىز. قۇداي قالاسا، الداعى كۇندەرى ۇيىمداستىرۋشىلار استانا مەن الماتىدا ارنايى ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزەمىز. ارتىنان قۇرىلتايى دا وتەدى. سول كەزدە قوزعالىستىڭ ماقسات-مۇراتى، باعىتى تۋرالى كەڭىنەن حابارلايمىز. ازىرگە وسىمەن شەكتەلە تۇرساق...

- دەگەنمەن، بىزدە ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەگەن قوعامدىق ۇيىمدار از ەمەس ەدى، ولاردىڭ سانى مەن ساپاسىن بىلايعى جۇرت جادىنا ساقتاپ تا ۇلگەرمەدى. ەندى تاعى بىرەۋىن قۇرعاندا، ۇتپاعىمىز نە بولماق؟

- «سان مەن ساپا» دەگەندى ءوزىڭىز ايتتىڭىز. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇگىنگى كۇنگى قازاقتىڭ ۇلتتىق ۇيىمدارىنىڭ جۇمىسى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ جاتقان جوق. قاجەت دەسەڭىز، ولاردىڭ كوبىسىنىڭ تىرشىلىگى ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ الدىندا تۇرعان ماقسات-مىندەتتەرگە ساي ەمەس. بۇنى ساياساتقا قاتىسى بار، ساياساتتان حابارى بار كەز كەلگەن ازامات راستاي الادى. وكىنىشكە قاراي، كوپتەگەن ۇيىمدارىمىز الماتى مەن استانادان اسا الماي وتىر. ۇيىمشىلدىقتان گورى جەكە باستىڭ امبيتسياسى باسىم. سوندىقتان ءبىر ۇيىم قۇرىلىپ جاتسا، ونىڭ ىشىنەن كەم دەگەندە تاعى 5-6 ۇيىم ءبولىنىپ شىعادى. كوسەمشىلدىك، مەنمەنشىلدىك، كورەالماۋشىلىق كوپ. سوندىقتان دا بولار، بۇگىنگە دەيىنگى قازاق ۇيىمدارى بيلىكپەن، ورىس ۇيىمدارىمەن ەمەس، نەگىزىنەن ءبىر-بىرىمەن ايتىسىپ، تارتىسىپ جاتادى. كوپتەگەن جاعدايدا قاتارداعى ۇيىمدار «قازاق ماسەلەسىن» مەملەكەتتەن، قوعامنان ءبولىپ الىپ قارايدى. بىزدەر، ارينە، ەشبىر ازاماتتىڭ، ەشبىر ۇيىمنىڭ قىزمەتىن، ءرولىن جوققا شىعارمايمىز. ءاربىرىنىڭ ءوز جەتىستىگى، جەتكەن توبەسى، شىڭى بار. بولسىن! بولا ءتۇسسىن!

بىزدەر قۇرايىن دەپ جاتقان «ۇلى دالا» قوزعالىسىنىڭ ءوز ۇستانىمى، ءوز باعىتى بار. قوزعالىس قۇرامىز دەگەلى ءۇش-ءتورت اي بولدى. وسى كەزەڭدە ءبىراز جەردە بولدىق، ۇلكەندى-كىشىلى باسقوسۋلار، تالقىلار بولدى. سولاردان تۇيگەنىم مىناۋ. بىزدەر ەڭ الدىمەن «ۇلتشىلدىق» دەگەن ۇعىمدى كەڭەس زامانىندا جابىسقان جالعان تۇسىنىكتەر مەن دەفينيتسيالاردان تازارتۋىمىز قاجەت. بۇكىل ەلدەردە «ۇلت» پەن «مەملەكەت» ەگىز ۇعىمدار. «ۇلتشىل» مەن «مەملەكەتشىل» دەگەننىڭ ەش ايىرماسى جوق. ارامىزدا جۇرگەن كەيبىر اعايىندار سوڭعى جيىرما جىلدا ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ اراسىن ءبىراز اجىراتىپ جىبەردى. بۇل دۇرىس ەمەس. ەگەر بىزدەر 1990 جىلى قابىلدانعان ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا مەن 1991 جىلعى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭدى تولىقتاي ىسكە اسىرامىز دەيتىن بولساق، وندا «ۇلت» پەن «مەملەكەت» ۇعىمدارىن قايتا تابىستىرىپ، ولاردىڭ اراسىنا تەڭدىك بەلگىسىن قويۋىمىز قاجەت. سەبەبى اتالعان قۇجاتتاردىڭ باستى مىندەتى - «قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن» قۇرۋ بولاتىن.

ەكىنشىدەن، بۇگىنگى كۇنى ۇلتتىق ۇيىمدار الماتىدان شىعىپ، ايماق-ايماققا جەتۋى كەرەك. ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن مەملەكەتتىك سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، ورتاق رۋحاني، ساياسي، اقپاراتتىق كەڭىستىك قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ال ول ءۇشىن ايماقتارمەن جۇمىس ىستەمەسە بولمايدى. الداعى ۋاقىتتاعى كۇرەستىڭ باسىم كوپشىلىگى وبلىس، اۋدان ورتالىقتارىندا، اۋىلداردا جۇرمەك. ول ءۇشىن ءوز كەزەگىندە قاراجات كەرەك. قاراجات نەگىزىنەن يا بيلىكتىڭ، يا بيزنەستىڭ قولىندا. شىنىن ايتايىق، بۇگىنگى ۇلتتىق ۇيىمداردىڭ رەسپۋبليكا اۋماعىنا تارايتىن باسىلىمدارى دا، ۆەب-سايتتارى دا جوق! «ۇلتشىل» دەپ سانالاتىن ازاماتتارىمىزدىڭ ءبىرازىنا بيزنەستە جۇرگەن ازاماتتار كۇدىكپەن قارايدى، سەنبەيدى. «ايداعانى بەس ەشكى، ىسقىرىعى جەر جارادىنىڭ» ءوزى! ساليقالى، پاراساتتى ويدىڭ، ءىستىڭ ورنىنا ىردۋ-دىردۋمەن جۇرەدى. بيزنەس دەگەنىمىز ەڭ الدىمەن جاۋاپكەرشىلىك. ناقتى ءىس-شارا، بايىبىمەن اتقارىلار جۇمىس. ءبىزدىڭ ويىمىز ەڭ الدىمەن وسى ايماقتىق جەلىنى قالىپتاستىرۋ، جەر-جەردەگى قولىنان ءىس كەلەتىن ازاماتتاردى تاۋىپ، سولارعا قول ۇشىن بەرۋ. ءبىزدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگىمىز - قوزعالىستى باستاپ وتىرعانداردىڭ اراسىندا ۇلتتىق ورتا جانە شاعىن بيزنەستىڭ وكىلدەرى بارشىلىق. بۇل، مەن بىلسەم، ۇلتتىق قوزعالىس تاريحىنداعى جاڭا ءۇردىس. ەرتەڭ قوعامدىق ساحناعا ونداعان، جۇزدەگەن جاڭا ەسىمدەر كەلىپ جاتسا، ونىڭ نەسى ايىپ؟

ۇشىنشىدەن، ءبىزدىڭ اعايىندار مەملەكەت، ۇلت ماسەلەسىن تەك «ناعىز قازاقتاردىڭ» عانا ەكسكليۋزيۆتى شارۋاسى دەپ تۇسىنەدى. ءوزى از ۇلتتى جىك-جىككە، توپ-توپقا بولە باستايدى. بۇل دۇرىس ەمەس. الداعى ۋاقىتتاعى ۇلتتىق كۇرەس ەلىمىزدەگى ءورىستىلدى قازاقتار ءۇشىن جۇرمەك. ۇلتتىق مايداننىڭ العى شەبى ءورىستىلدى قازاقتار. ولاردى قايتسەك تە ۇلتىمەن، تىلىمەن، دىلىمەن، دىنىمەن تابىستىرىپ، سەرىكتەس ەتە ءبىلۋىمىز قاجەت. ونسىز كۇنىمىز قاراڭ. ءورىستىلدى قازاقتار - ۇلكەن قوعامدىق كۇش. ولارمەن ساناسپاسا بولمايدى. ولاردىڭ ءبىلىمىن، وقىپ-توقىعانىن بىزدەر ۇلت مۇددەسى ءۇشىن دۇرىس پايدالانا ءبىلۋىمىز قاجەت. «مەن كەرەمەتپىن، سەن ءيتسىڭ» دەگەنمەن ماسەلە شەشىلمەيدى. ولاردى دا قىزىقتىرا الاتىن، يلاندىرا الاتىن يدەيالاردى ۇسىنا ءبىلۋىمىز ابزال. «قازاقتىڭ جۇماعى»، «قازاقتىڭ جەرۇيىعى» قازاقى نۇسقادا بولعانىمەن، ولار بارلىق ازاماتتار ءۇشىن تەڭ، تۇسىنىكتى، جاعىمدى بولعاندا عانا ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگىن ساقتاي الامىز.

كەرەك دەسەڭىز، بىزدەر ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان، مەملەكەت پەن ۇلتتى مويىنداعان، سول ءۇشىن قىزمەت ەتكەن ءاربىر ازاماتتى «قازاق» دەۋىمىز كەرەك. «قازاق» تەك ءبىزدىڭ ەتنوستىق اتاۋىمىز ەمەس، ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ ەسىمى، اتاۋى. بۇل باسقا ەتنوس وكىلدەرىن، ۇلتتىق ازشىلىقتاردى باسىپ-جانشۋ، اسسيميلياتسيالاۋ دەگەن ءسوز ەمەس. كەزىندە تالاي قيانات كورىپ، ءولىم اۋزىنان امان قالعان ۇلت رەتىندە بىزدەر ەشكىمگە دە قيانات جاساي المايمىز. كەرىسىنشە، «قازاقتى مويىنداۋ باسقا ۇلىس وكىلدەرى ءۇشىن ورىس، نەمىس، كارىس، وزبەك، ۇيعىر جانە ت.ب. بولىپ قالۋدىڭ العىشارتى» دەگەندى دالەلدەمەكپىز. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ قوزعالىس قۇرامىنا قازىردىڭ وزىندە وزگە ۇلىستار مەن ەتنوستاردىڭ وكىلدەرى قوسىلامىز، قولدايمىز دەپ وتىر. بۇل دا قازاق قوزعالىسى ءۇشىن تىڭ جاڭالىق بولماق.

- سوندا مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە وسىنداعى ورىستار نەمەسە كۇردتەر، نە ۇيعىر، نە كارىس جاردەمشى بولا الادى دەگىڭىز كەلەدى عوي...

- ول وزىمىزگە بايلانىستى. بىزدەر كەيدە ورىستار ءبىزدى نەگە قولدامايدى، كارىستەر نەگە قولدامايدى دەپ جاتامىز. ال سول ورىس، كارىس، نەمىس، كۇرد ۇيىمدارىمەن قايسىمىز بەلسەندى جۇمىس جاساپ جاتىرمىز؟ قايسىمىز سولاردىڭ الدىنا بارىپ، ەكى كۇننىڭ بىرىندە ءسوز سويلەپ، ناسيحات جۇرگىزىپ جاتىرمىز؟ قايسىمىز سولارعا بارىپ، «مىنە قازاق وقۋلىعى، مىنە ورىس تىلىنە اۋدارىلعان قازاق داستانى، وسىنى وقى» دەپ كوردىك؟ بارلىعىن مەملەكەتكە، بيلىككە يتەرە سالىپ، «بارلىعىڭ دا يت ەكەنسىڭ!» دەپ بىلشيىپ وتىرامىز. كوبىمىز ءورىستىلدى باسپاسوزگە دە شىعۋعا ەرىنەمىز. ورىستارمەن قازاقشا ەمەس، ورىسشا ءسوز تالاستىرساق قانا جەڭە الامىز. ەرتەڭ قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زاماندا قازاقشا ءسوز تالاستىرا جاتارمىز. ازىرگە، جوعارىدا ايتىپ كەتكەندەي، قازاق ۇلتشىلدارى ءورىستىلدى قازاقتار مەن ورىستاردىڭ الاڭىنا شىعىپ، ءسوز، وي تالاستىرىپ، جەڭىسكە جەتۋىمىز قاجەت. مىقتى دايىندىقپەن، تىڭ يدەيامەن شىعۋىمىز قاجەت. بىلىمگە - ءبىلىم، يدەياعا - يدەيا، باعدارلاماعا - باعدارلامانى قارسى قويىپ. بىزگە ۇناسىن، ۇناماسىن، بىراق ەلىمىزدىڭ 30 پايىزىن قۇرىپ وتىرعان قالىڭ قولدى ەسەپكە الماساق بولماس. ورىسى ءبىر توبە، باسقا ۇلىس وكىلدەرى ءبىر توبە. بۇنىڭ ارتىندا ەلدىڭ، جەردىڭ تۇتاستىعى دەگەن اڭگىمە جاتىر ەمەس پە؟ رەسەيدىڭ ارانى اشىلىپ تۇرعان زاماندا ءبىز قازاققا بەتى بۇرىلىپ تۇرعان ورىستىلدىلەردى ەكى ەسە بەلسەندىلىكپەن ىشىمىزگە تارتۋىمىز كەرەك. ەرتەڭ، قۇداي ساقتاسىن، سولتۇستىكتەگى ءبىر قالادا 10 مىڭ ادام شىعىپ «بىزگە اۆتونوميا بەرىڭدەر» دەسە، نە ىستەي الامىز؟ ەڭ بولماسا قازاقتان 10 مىڭ ادامدى جيناپ اپاراتىن بىردە-ءبىر ۇيىمىمىز جوق! سوندىقتان ويلاناتىن جايتتار جەتەرلىك! ۇلتتىق قوزعالىستاعى ايقاي مەن اتتاننىڭ ۋاقىتى ءوتىپ بارادى. پاراسات پەن تەحنولوگيانىڭ زامانى كەلگەن سياقتى. وسىعان دەيىن ۇلتتىق قوزعالىستى زيالى قاۋىم، اقىن-جازۋشىلار باستاپ كەلدى. ەندىگى كەزەڭدە ولاردىڭ قاتارى ۇلتتىق مەنەدجەرلەر مەن بۋحگالتەرلەرمەن تولىسۋى كەرەك.

- ءسىز تاعى ءبىر باسىلىمدا «ۇلى دالا» قوزعالىسى بيلىكپەن دە بىرىگىپ جۇمىس جاسايدى دەگەندەي يشارا تانىتقان ەكەنسىز. بۇل ءسىزدىڭ عانا ويىڭىز با، جوق الدە بيلىك تاراپىنان قولداۋ تاپقان تۇجىرىم با؟

- سوندا ءسىز بۇگىنگى بيلىكتى «جاۋدىڭ وككۋپاتسيالىق بيلىگى» دەگىڭىز كەلىپ وتىر ما؟ بىزگە ۇناسىن، ۇناماسىن، بۇگىنگى بيلىك - قازاق بيلىگى. بيلىك ىشىندەگىلەردىڭ 90 پايىزى ءوز اعايىندارىمىز. شەنەۋنىكتەرىمىز مارستان، يا برازيليادان كەلىپ وتىرعاندار ەمەس. ولاي بولاتىن بولسا، بيلىكپەن قارىم-قاتىناس جاسايمىز، ورتاق جوبالاردى ىسكە اسىرامىز دەگەننىڭ نەسى ايىپ؟ ارينە، بۇل بۇگىنگى كۇنى جاسالىپ جاتقان شارۋانىڭ بارلىعىن تىك تۇرىپ قولدايمىز دەگەن دە ءسوز ەمەس. دەگەنمەن، مۇمكىندىگى كەلگەنشە بيلىكتىڭ ءوزىن ۇلتتىق ماسەلەلەرگە كەڭىنەن تارتىپ، جاقسى ارىپتەستىك ورناتىپ جاتساق، ودان قازاق ۇلتى ۇتىلمايدى. بيلىكتەگىلەر تەك ميلليونداردى عانا قۇرمەتتەيدى. ميلليونداعان دوللارىمىز جوق بولعاندىقتان، ميلليونداردىڭ قولداۋىن ىزدەگەنىمىز ابزال. ميلليوندار قولداپ جاتسا، اۋىزبىرشىلىك تانىتىپ جاتسا، بيلىك ۇلتشىلداردى امالسىز بولسا دا مويىندايدى. الماتى، نە استاناداعى ات توبەلىندەي از عانا توپپەن، كلۋبپەن بيلىك ساناسا قويمايدى. بىزدەر قولىمىزدان كەلگەنشە قاناتىن كەڭ جايعان، كوپشىلىك قولداعان كۇشكە اينالعىمىز كەلەدى.

بىزدەر قوزعالىس قۇرامىز دەپ ايتقالى ءبىر اي دا وتكەن جوق. ەسەسىنە بىزدەرگە قارسى «بۇلار بيلىكتىڭ جوباسى»، «انانىڭ قولشوقپارى»، «مىنانىڭ سويىلى» دەگەن اڭگىمەلەر كوبەيىپ كەتتى. اسىرەسە مۇحتار ءابىليازوۆ باستاعان توپتىڭ باسىلىمدارى وسى ايدا ەرەكشە «بەلسەندىلىك» تانىتتى. سونىڭ ءوزى ءبىزدىڭ باستاپ جاتقان شارۋامىزدىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە كوزىمىزدى جەتكىزىپ وتىر. تاعى دا قايتالاپ ايتايىن، ەشبىر ۇيىمنىڭ، نە پارتيانىڭ قاتارىنان مۇشە تارتايىن دەپ جاتقان جوقپىز. ياعني، بۇل تۇرعىدان ەشكىمگە جاۋلىعىمىز جوق، ەشكىمگە قياناتىمىز جوق. سوندىقتان جاڭاعىداي ارانداتۋشىلىق باعىتتاعى ماقالالاردى جازعىشتار مەن جازعىزۋشىلارعا ايتارىمىز: قازاقتىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭدايمىن دەگەن ءاربىر ازاماتقا، ساياسي كۇشكە ورىن دا، كەڭىستىك تە جەتەدى. بىزدەر كەز كەلگەن باسەكەلەستىككە شىداي الامىز، دايىنبىز. بىراق باسقالار سياقتى مايدا-شۇيدە تىرشىلىككە، اياقتان شالۋعا بارعىمىز كەلمەيدى. يت ۇرەدى، كەرۋەن جۇرەدى دەمەكپىز.

- ايتپاقشى، ءسىز سوڭعى كەزدەرى «قازاقستان تۇرعىندارى ۇشكە بولگەندە، ءبىر بولىگى قازاقتار ەمەس» دەگەن ستاتيستيكاعا جۇگىنىپ ءجۇرسىز. وسى دەرەك قايدان الىنعان جانە ونىمەن نە ايتپاق ويىڭىز بار؟

- رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەل حالقىنىڭ كەم دەگەندە 67-68 پايىزى قازاقتار. قالعانى وزگە ەتنوس وكىلدەرى، ۇلتتىق ازشىلىقتار. سول ۇشتەن ءبىرى بولىپ وتىر ەمەس پە؟

- ۇلتتىق يدەيانى ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى قويۋ جونىندە ءسىز دە، قوعامداعى باسقا دا تاۋەلسىز ويلى ازاماتتار دا جاقسى ايتىپ ءجۇر. بىراق بۇعان بيلىكتىڭ كوڭىلى سوقپايتىن سياقتى. سەبەبى ۇلتتىق يدەيا ەكپىن الىپ كەتەر بولسا، بيلىك وتىرعان ورىن تەڭسەلىپ كەتۋى مۇمكىن عوي...

- جاڭا دا ايتتىم عوي، بيلىك تەك ميلليونداردى سىيلايدى دەپ. ەگەر قازاق ۇلتشىلدارى ءوزىنىڭ ناقتى كۇش ەكەنىن دالەلدەي السا، ارتىندا 7-8 ميلليون ادام بار ەكەنىنە كوز جەتكىزسە، بيلىك ەرتەڭنىڭ وزىندە قازاقى رەلسكە كوشەدى. ال ەگەر بولاشاقتا دا قازاق ۇيىمدارى بۇگىنگىدەي «كلۋب» دەڭگەيىنەن شىعا الماسا، قوعام تاراپىنان كەڭ قولداۋعا يە بولماسا، بيلىك سول بۇرىنعى باعىتىمەن جۇرە بەرمەك. بارلىعى دا ءوزىمىزدىڭ بەلسەندىلىگىمىزگە، پاراساتتىلىعىمىزعا، تىرشىلىگىمىزگە تىكەلەي بايلانىستى. بولساق - بولامىز!

- «ەكى ەنەنى تەل ەمگەن» ء(سىزدىڭ دوستارىڭىز بيلىكتە دە، وپپوزيتسيادا دا بار) ساياساتتانۋشى رەتىندە سوڭعى كەزدە ءوزىڭىزدى قالاي سەزىنەسىز؟

- مەن ەكى ەنەنى تەل ەمەتىن بۇزاۋ ەمەسپىن! ءوز جولىم، ءوز تۇسىنىگىم، ۇستانىمىم بار. مەن ءۇشىن بيلىك پەن وپپوزيتسيا «اق پەن قارا»، «جاماندىق پەن جاقسىلىق» سياقتى انتاگونيستىك ۇعىم ەمەس. بيلىك پەن وپپوزيتسيانى ءبىر-بىرىنە جاۋ سانامايمىن. اتامىز ايتىپتى عوي، كەڭ بولساڭ، كەم بولمايسىڭ دەپ. اينالىپ كەلگەندە بارلىعى دا قازاقتىڭ بالاسى، ءبىر ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ ازاماتتارى. ءوزىم سىيلايتىن، قۇرمەتتەيتىن ازاماتتار ەكى جاقتا دا جەتەرلىك. ولاردىڭ بارلىعى دا مەملەكەت ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن دەپ ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. سوندىقتان دا ءوز باسىم قوعامدىق، پۋبليتسيستيكالىق نە عىلىمي جۇمىسىمنان تارلىق كورىپ وتىرعانىم جوق. قايتا، كەرىسىنشە، جان-جاقتى تانىستارىمنىڭ، جورا-جولداستارىمنىڭ بولۋىن جەتىستىك سانايمىن. كەيبىر شارۋالاردا ەكى جاققا دانەكەر بولۋعا تىرىسامىن. سونىڭ ارقاسىندا ۇلت ءۇشىن قاجەتتى ءبىراز ءىس-شارالاردى، جوبالاردى اتقارىپ جاتىرمىن دەپ ويلايمىن. قالعانىن ۋاقىت كورسەتە جاتار...

- اشىق ايتقان ويلارىڭىز ءۇشىن وقىرماندار اتىنان راحمەت ايتامىز. «ۇلى دالا» ۇلى ىستەردىڭ ۇيتقىسى بولسىن!

گۇلميرا

تويبولدينا،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 31 (114) 21 قىركۇيەك 2011 جىل