اۋەلى باسى بىلاي باستالىپ ەدى: «ءجۇز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى، اباي مۇراسىن ازىق قىپ كەلە جاتقانىمىزعا. ءالى دە تامىرىن قوپارىپ، تانىپ بولدىق دەپ ايتا المايمىز. جۇمباق جاننىڭ سىرى شىن مانىندە وڭاي بولماي شىقتى. سوزىمىزگە تۇزدىق قىلعالى وتىرعان تۋىندىنىڭ ءبىرى – «كيتاب تاسديق».

اتالمىش شىعارمانىڭ  ءبىز وسى كۇنگە دەيىن تۇپنۇسقا ءماتىنىن وقىماي، تەك اۋدارماسىمەن الدانىپ كەلىپپىز. بىلايشا ايتقاندا، مۇرسەيىت قولجازباسىنان بەرمەن قاراي ابايدىڭ «كيتاب تاسديق» شىعارماسىنىڭ تۇپنۇسقاسى قازاق وقىرمانىنا جەتپەگەن. تەك قازاق تىلىندەگى ءتارجىمانى مىسە تۇتىپ، ونى تۇپنۇسقاعا تەڭ كورىپ جۇرە بەرگەنبىز. ياعني، باقىردى التىنعا بالاعانبىز.  اباي سوندا «كيتاب تاسديق» شىعارماسىن قاي تىلدە جازعان؟ شاعاتاي تىلىندە. ياكي مۇسىلمان-تۇركي، ياكي قادىمشا، ياكي كيتابي تىلدە. ءبارى ءبىر نارسە. قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىن تۇرلەندىرگەن اباي تەك «كيتاب تاسديق» تۋىندىسىن وسىلاي وزگەشە تىلمەن جازعان. سەبەبى «كيتاب تاسديق» – كوركەم شىعارما ەمەس، عىلىمي ەڭبەك بولاتىن.  ال، شاعاتاي ءتىلى – بۇكىل تۇرىك جۇرتى مىڭ جىل بويى قولدانعان ورتاق ءتىل ەدى. عىلىمي ءھام ادەبي. ول ورنەكپەن كەزىندە ءجۇسىپ بالاساعۇني، قوجا احمەت ياساۋي، بۇرھانەددين رابعۋزي، ءسايف ساراي، قادىرعالي جايلايىريلار جازدى.

«كيتاب تاسديق» – وسى كۇنگە دەيىن باعى اشىلماي كەلە جاتقان تۋىندى.  ونىڭ باعى اشىلۋى ءۇشىن ەڭ اۋەلى ونىڭ تۇپنۇسقاسى جاريالانۋى كەرەك قوي. تۇپنۇسقا سوناۋ باياعى ارحيۆ سورەلەرىندەگى  مۇرسەيىت قولجازباسىنىڭ ىشىندە  شاڭ باسىپ، جاتىپ قالدى. سودان بەرى شىعارما ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جاڭاشا اراب الىپبيىمەن دە، كەيىنگى لاتىن ءھام كيريلل الفاۆيتىمەن دە جارىق جۇزىنە شىققان جوق. ال، ءبىز وقىپ جۇرگەن قازاقشا اۋدارما تۋىندىعا ءوز اتى قويىلماي، وسى كۇنگە دەيىن «38 قارا ءسوز» دەگەن لاقاپ اتپەن ءجۇر. وتە ىڭعايسىز، ۇيات نارسە ەكەن. ابايدان ۇيات، ۇرپاقتان ۇيات. ابايدىڭ اۆتورلىق قۇقى ابدەن اياق استى بولىپ كەلىپتى. اۆتورلىق قۇقىن داۋلاپ، سوتقا جۇگىنەتىن اباي جوق. ءجا، اشىنعاننان ايتىلىپ جاتقان ءسوز. ەشتەن دە كەش جاقسى دەگەن.  م.اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان اشىلعان «مۇحتارتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى وسى ماسەلەگە ءوز ۇلەسىن قوسپاققا تالپىنىپ وتىر. وسى جولدار اۆتورى وسىدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن ءوزىنىڭ ءبىر تالاپتى شاكىرتىنە «ابايدىڭ «كيتاب تاسديق» شىعارماسىنداعى كوركەمدىك، تانىمدىق ماسەلەلەر» اتتى ديپلومدىق جۇمىس بەردى. ول شاكىرتتىڭ اتى-ءجونى – ءازىمحان يسابەك. ءازىمحان قازىر بىلدەي ماگيسترانت. ول ءوزىنىڭ ديپلومدىق جۇمىسىن ءساتتى قورعاپ، وسى تاقىرىپتى ەندى ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيا  رەتىندە زەرتتەپ ءجۇر.

جاقىندا ول بەلگىلى ارابتانۋشى عالىم ابدۋللا جولداسبەن بىرگە ابايدىڭ «كيتاب تاسديق» تۋىندىسىنىڭ تراسنكريپتسياسىن جاساپ شىقتى. جاساپ شىقتى دەپ ايتۋعا عانا وڭاي. ءبىر جەرى ءوشىپ، ءبىر جەرى كوگەرىپ، سارعايعان پاراقتاردان ابايدىڭ ءاربىر ءسوزىن، ءاربىر ءارپىن تانىپ، وقىپ شىعۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. ونشا-مۇنشا وقىلماعان تۇستارى دا بار ازىرشە. ترانسكريپتسيا م.اۋەزوۆتىڭ مۇراجاي ۇيىندەگى مۇرسەيىت قولجازباسىنا سۇيەنىپ جاسالدى (لمما. كيپر-1, №351). قولجازبانى قولعا تۇسىرۋگە قول ۇشىن بەرگەن مۇراجاي ديرەكتورى ديار قوناەۆقا ايتار العىسىمىز شەكسىز. الدا اتقارىلار ىستەر شاش-ەتەكتەن. سويتسە دە، وسى ءبىر ماڭىزى ەلەۋلى جاڭالىقتى ەل-جۇرتپەن ءبولىسۋدى ءجون كورىپ، ءماتىندى جاريالاۋعا بەرىپ وتىرمىز. وقىرمان ابايدىڭ تاسادا قالعان تۋىندىسىن وقىپ، راحاتتانىپ، ءلاززات السىن دەگەن ويمەن. عاسىر قويناۋىنان ارشىپ الىنعان اباي اتامىزدىڭ مۇراسىن بۇگىنگى ۇرپاق توسىرقاپ، جاتىرقاماي قابىلدايدى دەگەن ۇمىتتەمىز. كەزىندە اتاقتى پروفەسسور اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ: «ابايدىڭ ەڭ قيىن-قىستاۋ ويلارىنىڭ ءبىرى 38-ءىنشى قارا ءسوزى. بۇعان ازىرگە ەشكىمنىڭ ءتىسى باتپاي ءجۇر» دەگەن ەدى ء(ا.قوڭىراتباەۆ. قازاق ەپوسى جانە تۇركولوگيا //فارابي جانە اباي. عىلىم، الماتى، 329 ب). بالكىم وسى باسىلىم ءتىس باتىرۋدىڭ العاشقى باسپالداعى بولار (ابايدان ۇيات، ۇرپاقتان ۇيات... Qamshy. Kz. 8.10.2019; تاسادا قالعان تۋىندى. Abaialemi. Kz. 9.10.2019).

«كيتاب تاسديقتى» وسىلاي جاريا عىپ، ەلگە جەتكىزىپ ەدىك. ودان بەرى ءتورت ايدىڭ ءجۇزى بولدى. مۇرسەيىت بىكىۇلى اقساقالدىڭ قولجازباسىمەن تىنباي جۇمىس جاسادىق. العاشقىدا شاعاتاي (ەسكى تۇرىك) تىلىمەن جازىلعان قولجازبانى كورىپ ابدىرىپ قالعان ەدىك. وندايدى وقىپ جۇرمەگەننەن كەيىن تۇسىنىكتى نارسە عوي. توتە جازۋدى توتەسىنەن وقيتىن قىتاي ەلىنەن كەلگەن باۋىرلارىمىز دا بۇل جازۋدى وقي المايتىن بوپ شىقتى. تازا اراب ءتىلىن  سۋشا سىمىرەتىن كەيبىر مولدالارامىز دا «بۇل جازۋعا ءتىسىمىز باتپايدى» دەپ، تىزگىندى كەيىن تارتتى. سويتسەك بۇل شاعاتايىڭىز بولەك نارسە ەكەن.

اقىرى مىڭ بولعىر يمام ابدۋللا جولداس اعامىز وقىپ بەردى عوي. ابدۋللا اعامىزدىڭ  «كيتاب تاسديقتى» وقىعانى بىزگە ۆيلگەلم تومسەننىڭ 1893 جىلى ورحون ەسكەرتكىشتەرىن وقىعاننان كەم اسەر ەتكەن جوق. اتا مۇراسىنان ابدەن الىستاپ، جاتىرقاپ قالعامىز عوي. سودان قولجازبانىڭ نۋ ورمانىنا كىرىپ كەتتىك. اقىرى ەجەلەپ وقۋ دارەجەسىنە جەتتىك. بۇل ۇلكەن دارەجە ەدى. ەسەسىنە ابايدىڭ تۇپنۇسقا ءماتىنىن وقىدىق. تۇپنۇسقا وقۋمەن اۆتورعا قاتتى جاقىندايسىڭ. ابايدى سەزىنەسىڭ. جازۋدى سەزىنەسىڭ. ءاربىر ءارىپ، دىبىستى سەزىنەسىڭ. ول ءار ءارىپ، ءار سوزدەن، ءار دىبىستان زامان لەبى ەسەدى، تاريح سۋرەتى ەلەس بەرەدى. ويتكەنى، ءسىز باسقا زاماندا بوتەن تاريح كەشىپ جاتقان، جاڭا وي-ءورىستى جانسىز. العاشقى نۇسقادان بولەك قانشاما وزگەرىستەر جاسالدى. بىراق اراب گرافيكاسىمەن جازىلعان شاعاتاي نۇسقاسىنداعى ءماتىندى كيريل گرافيكاسىنداعى 2020 جىلعى قازىرگى قازاق تىلىنە تولىق، يدەال قالىپتا كوشىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن اڭداعانداي بولدىق. بىراق كوپ جاقىندادىق دەپ ويلايمىز. اقىرى وزىمىزشە سوڭعى نۇسقا جاسادىق.  كەيبىر فيلولوگيالىق ەرەكشەلىكتەر:

1. اباي قولدانعان ءالىپبي ەسكى (قاديم) تۇرىك ءالفاۆيتى. نەمەسە شاعاتاي. بۇل ءالفاۆيتتىڭ ەرەكشەلىگى: اراب گرافيكاسىنىڭ پارسىلانعان نۇسقاسى دەۋگە كەلەدى. وندا اراب الىپبيىندە جوق گ، چ، پ ارىپتەرى بار. بۇل ارىپتەر اراب تىلىندە جوق دىبىستاردى پارسى تىلىندە بەلگىلەۋ ءۇشىن كىرگىزىلگەن. «كيتاب تاسديق» شىعارماسىندا اۆتور بۇل ارىپتەردى سول پارسى سوزدەرىن بەلگىلەۋ ءۇشىن قولدانعان. مىسالى، شىعارمادا گ-ءارپى (يادگار، گۋل), پ-ءارپى (پايعامبار،  پəك), چ-ءارپى بار سوزدەر (گارچي) بار.

2. لەكسيكالىق قۇرامى تۋرالى. اراب، پارسى سوزدەرى بار. اسىرەسە اراب سوزدەرىنىڭ ۇلەس سالماعى باسىم. شىعارمادا ارابتىڭ 280 ءسوزى قولدانىس تاپقان. ول سوزدەردىڭ كوبى تەرمين سوزدەر. سونداي-اق، پارسىشا: يادگار، ءۇمىد، مولا، باھرا، راست، حəمما، پايعامبار، بəندə، حۇدا، ھəميشə، گۋل، ناماز، رۋزا، زينھار، جۋانمəرد، كۇنəكəر، ھۋنəر، يشان، دۋست، پəك، گارچي، داريا; لاتىنشا: يكرا، ماشينا، فابريكا; ەسكى گرەك تىلىندە ء(بىر ءسوز بار): ەلەكتىر، ەسكى تۇرىكشە:گۇزəل، كىبىك، چالما سوزدەرى بار. ابايدىڭ «كتاب تاسديق» شىعارماسىنىڭ جالپى 310 سوزدەن تۇراتىن سوزدىگى جاسالدى. ونى جاساۋدا نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى يساتاي باتىر اتسالىستى (سوزدىك جاساۋ بارىسىندا قولدانعان ادەبيەتتەر: 1.ارابسكو-رۋسسكي سلوۆار، كامالاك، تاشكەنت (84 مىڭ ءسوز), 1994; 2.درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار، ناۋكا، لەنينگرادسكوە وتدەلەنيە، لەنينگراد، 1969 (20 مىڭ ءسوز); 3.اراب-فارس-ۋزبەك  سوزلارنينگ يزوحلى لۋعاتى، تاشكەنت، 1992; 4.ورىسشا-قازاقشا سوزدىك. قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتسياسى، الماتى، 1-2 تومدار (65 مىڭ ءسوز), 1978, 1981).

3. شىعارما ءتىلى j  – توبىنا جاتاتىن ء(سوز باسىندا ج ورنىنا ي دىبىسى كەلەتىن ءتۇر) فورمادا جازىلعان. ءسوز باسىندا ج ءارپىنىڭ كەلۋى نەگىزى تۇرىك ءتىلىنىڭ قىپشاق توبىنا، ي ءارپىنىڭ كەلۋى قارلۇق توبىنا ءتان نارسە. ال، سويتە تۇرا «كيتاب تاسديق» شىعارماسىندا ءسوز باسىندا ج ءارپى ەمەس، ي ءارپىنىڭ كەلۋ سەبەبى – اۆتور بۇل شىعارمانى جازعاندا ورتاق تۇرىك ادەبي تىلىندە (ياعني، شاعاتاي تىلىندە) جازعان. ال، ورتاق تۇرىك ادەبي تىلىندە وعىز، ۇيعىر (قارلۇق), قىپشاق تىلدىك نۇسقالاردىڭ ءبارىنىڭ دە ۇلەسى بار. مىسالى: وزگا دەگەن وعىز ءسوزى مەن قىپشاق توبىنداعى باسقا ءسوزىنىڭ قولدانىلۋى. يوق دەگەن قارلۇق تىلدىك فورماسى مەن جوق ءتارىزدى قىپشاق ءسوزىنىڭ قاتار قولدانىس تابۋى. بۇنىڭ ءبارى ورتاق ادەبي ءتىل نورماسى اياسىندا (كونتەكستىندە) بولىپ جاتقان قالىپتى قۇبىلىستار.

4. شىعارمادا ش دىبىسىنىڭ ورنىنا چ دىبىسى قولدانىلادى: قالايچا (قالايشا), ءولچاۋلى (ولشەۋلى), ءۇچۇن ء(ۇشۇن), ەلچى (ەلشى), تىنىچدىق (تىنىشدىق), بارچا (بارشا), انچەيىن (انشەيىن), چالما (شالما), جامانچىلىق (جامانشىلىق) ت.ب. تاعى س ءارپىنىڭ ورنىنا ش ءارپىنىڭ: ءىش ء(ىس), باش (باس); ت ءارپىنىڭ ورنىنا د ءارپىنىڭ: داراتعان (تاراتقان) قولدانىلاتىن جەرلەرى بار.

5. ەرىندىك دىبىستار ەزۋلىك دىبىستاردىڭ ورنىن باسقان جەرلەر بار: ءۇيۇر ء(ۇيىر), تانۇماقلىق(تانىماقلىق), سالىندۇرۇب (سالىندىرىب), جاسۇندا (جاسىندا), تابىنۇب (تابىنىپ), بويۇمۇزداعى (بويىمىزداعى), داۋۇسسىز (داۋىسسىز), ساۋۇتسىز (ساۋىتسىز) ت.ب.

6. شىعارمادا شاعاتاي تىلىنە ءتان شىلاۋلار تۇرىكشە: ءبىرلان (مەن), كىبىك (سياقتى), ارابشا: ۋا (جانە), لاكين (بىراق), پارسىشا: حəمما (بارشا) ەركىن قولدانىلادى (تىلدىك تالداۋ بارىسىندا مىنا ەڭبەكتى پايدالاندىق: ر.سىزدىقوۆا، م.قويگەلديەۆ. قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە ونىڭ جىلنامالار جيناعى. الماتى، قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 1991).

ابايدىڭ «كيتاب تاسديقتا» قولدانعان ءتىلىن تازا شاعاتاي ءتىلى دەپ ايتۋعا بولمايدى. سەبەبى وندا قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرى دە كەزدەسەدى. ەڭ دۇرىسى شىعارما ءتىلىن تۇرىك ادەبي ءتىلىنىڭ ءحىح عاسىرداعى قازاق دالاسىنداعى قولدانىس تاپقان ءتۇرى دەۋگە بولادى. شاعاتاي ءتىلىنىڭ ءوزى ءار كەزەڭدە ءتۇرلى ترانسفورماتسياعا ۇشىراعانى بەلگىلى. ەجەلگى ۇلگىلەردەن ج.بالاساعۇنيدىڭ «قۋتادعۋ بىلىك»، بابىردىڭ «بابىرناما»، بۇرھانەددين رابعۋزيدىڭ «قيساس-ۋل-ءانبيا رابعۋزي»، قادىرعالي ءجالايىريدىڭ «جاميعات تاۋاريح» ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندە سالىستىرىپ قاراعاندا ورنەگى ەڭ جاقىنى رابعۋزيدىڭ «قيساس-ۋل-ءانبيا رابعۋزي» شىعارماسى دەپ ويلايمىز.

ەندى «كيتاب تاسديقتىڭ» ىشكى الەمىنە كىشكەنە شولۋ جاساپ كورەيىك. «كيتاب تاسديق» –  ابايدىڭ ەڭ باستى شىعارماسى. بۇل تۋرالى كوكباي جاناتايۇلى جاقسى ايتقان: «ابايدىڭ جالپى، ءدىني وسيەتتەرى مەن نەگىزگى ءدىني پىكىرلەرى قارا ءسوزىنىڭ ىشىندەگى «عاقليات تاسديقات» دەگەن سوزىندە تولىق ايتىلعان. ارقاشان اۋىزشا ايتاتىن ۋاعىز ناسيحاتتارى بولسىن، ولەڭمەن ۇگىت قىلىپ ايتاتىن ادامشىلىق جولى، قۇدايشىلىق جولى بولسىن، بارلىعى دا سول سوزىنە جينالىپ كەلىپ قورىتىلعان سياقتى. كەيدە جازىلعان ءدىن جايىنداعى ولەڭدەر بولسا، تۇگەلىمەن سول ءسوزدىڭ جەكە-جەكە پىكىرلەرىنەن تۋعان سياقتى» دەيدى. (اباي تۋرالى ەستەلىكتەر. الماتى، قالامگەر، 2018, 212 ب). كوكباي شىعارماعا وتە جوعارى باعا بەرىپ وتىر. ياعني، «كيتاب تاسديق» –  اباي شىعارماسىنىڭ كۆينتەسسەنتسياسى دەپ تۇر عوي ول. ءبىر ارتىق كەمى جوق باعا. بىزدە شىعارمانىڭ ىشكى سىرى تۋرالى ايتقاندا كوكبايدىڭ وسى ءسوزىن قازىق قىپ، ۇستاي الساق عانا بولعانى دەپ ويلايمىز.

اباي «كيتاب تاسديق» شىعارماسىندا: اللاھ، يمان، يسلام، ادام تاربيەسى (مىنەز-قۇلىق), جاراتىلىس الەم سىرى، تاركى دۇنيەلىك (سوپىلىق ەلەمەنتتەر), تولىق ادام ءىلىمى (جۋانماردلىك), ونەر (ەستەتيكا), ءبىلىم جۇيەسى، زاماناۋي تەحنولوگيا، ناماز ت.ب. تۋرالى ويلار قوزعايدى.

وسىنىڭ ءبارىنىڭ باسى – جاراتۋشى. اللاھ تاالا. اباي: «سونان سوڭ عانا اللاھ تاالانى تانۇماقلىق، ءوزىن تانۇماقلىق، ءدۇنيانى  تانىماقلىق، ءوزى اداملىعىن بۇزماي ءجالبۋ مانفاات، دافعۋ مۋزارراتلارنى  ايۋرماقلىق سەكىلدى يلم-ءبىلىمنى ءۇيرانسا ءبىلار دەب ءۇمىد  قىلماقعا بولادى، بولماسا يوق، انىڭ بولماسا چالا» دەيدى. جارتۋشىنى، دۇنيەنى ءھام ءوزىڭدى تانۋ. ادامنىڭ جاراتىلعانداعى بار تىندىرماقشى بولعانى وسى نارسەلەر عانا ەكەن. قالعانى شە؟ ءبىزدىڭ ميىمىزدى تورلاعان نارسەلەر ءجۇدا كوپ سياقتى ەدى عوي؟! ولار الگى ۇشەۋىن تانىماق جولىنداعى قاجەتتى نارسەلەر عانا ەكەن. بار بولعانى سول.  يا، اباي وسىلاي بۇل شىعارمادا دۇنيەنى تۇبىرىمەن قوپارىپ كورمەكشى بولعان. وعان بارىن سالدى. مي ءسولىن سىقتى دەسە بولادى. ويتكەنى، شىعارما «حاقيقات ءسۇيۇب، چىندى بىلماك قۇمارىڭ بار بولسا» دەگەن شارتپەن جازىلعان ەدى. اۋەلى جارتاۋشىدان باستادى:«ءسىز: «ءامانتۋ ءبيللاھي كاما ءھۋا  بي ءاسمايھي ۋا سيفاتيھي»  دەدىڭىز» دەيدى. قۇدايدى ەسىم سيپاتتارىمەن تانۋعا شاقىرادى. ءار نارسەنى تانۋ ءۇشىن ونىڭ سيپاتىنا قاراۋ كەرەك. جۇرەر جول سول. ولاي بولماسا كونت ايتقان: ميفولوگيا دا، فيلوسوفيا دا، ەمپيريكا دا سىزگە جاردەم بەرە المايدى. كونتقا سەنسەك قۇداي بىزگە سو كۇيى جۇمباق نارسە بوپ قالار ەدى. قۇداي دا بىزگە جۇمباق بوپ قالماس ءۇشىن ءوزىنىڭ ەسىم سيپاتتارىن بىلدىرگەن. ابايدىڭ دا: «اگاردا ول سيفاتلار ءبىرلان تاريفلاماساك بىزگە ماريفاتۋللاھ قىيۇن بولادى. ءبىز اللاھ تاالانى ءوزىنىڭ بىلىنگانى قادار عانا ءبىلامىز» دەگەنى سودان. ارتىنان كالامشىلەر ورنەگىنە سالىپ، شاماسىنىڭ جەتكەنىنشە اللاھ ەسىم سيپاتتارىن شولىپ وتەدى. سەبەبى: «اللاھ تاالا – ءولچاۋسىز، ءبىزنىڭ اقلمىز – ءولچاۋلى. ءولچاۋلى ءبىرلان ءولچاۋسىزنى بىلارگا بولمايدى» دەيدى دانىشپان. وسى زور تانىم. ياعني، ولشەۋلىمەن ولشەۋسىزدى تانۋ. ولشەۋسىزگە ولشەۋلىنى تانۋ ءسوز بولىپ پا؟! قۇدايدى تانىماعان ءوزىن تانىمايدى. الەمدى  تانىمايدى. اباي ءوزىن قايتىپ تانىپتى:

«ادام بالاسىن قۇرت، قۇس، وزگە حايۋان سيفاتىندا ياراتماي، بۇل گۇزال  سيفاتدا قىلىب، ەكى اياقعا باستىرىب، باسىن جوعارى تۇرعىزىب، ءدۇنيانى كوزدەرلىك قىلىب، وزگە حايۋانلار سەكىلدى تاماقنى ءوز باسىمانان الدىرماي، ىڭعايلى ەكى قولدى باسقا حىزمات قىلدىرىب، اۋزىنا قولى اس بەرگاندا نە ءىچىب، نە جەگانىن ءبىلماي قالماسۋن دەب، ءيۇسىن الىب، لاززاتلانعانداي قىلىب، اۋىز ۇستىنە مۇرۇندى قويۇب، انىڭ ءۇستىنان تازالىعىن بايقارلىق ەكى كوز بەرىب، ول كوزلەرگە نازىكلىگىنان زاراردان قورعاب تۇرارلىق قاباق بەرىب، ول قاباقلارنى اچۇب-جاۋۇب تۇرعاندا قاجالماسۇن دەب كىرفىك جاساب، ماڭلاي تەرى تۋرا كوزگا اقباسۇن دەب، قاعا بەرۋگە قاس بەرىب، يۇزىنە كورۇك قىلىب، ءبىرىنىڭ قولۇنان كەلماسداي ءىسدى كوبدەسىب بىتىرماقعا، بىرەۋى ويۇن بىراۋىنە ۇقتۇرارلىق تىلىنە ءسوز بەرىب، ياراتماقلىعى مۋحاببات ەماس با؟ كىم وزىڭە مۇحاببات قىلسا، ساعان دا وعان مۇحاببات قىلماق قارىز ەماس ءبا؟». ءوستىپ تانىپتى. كونت ءوستىپ تانىماپتى. اباي ەندى الەمدى قالاي اقتارىپ قارايدى:

«اقىل كوزىمان قارا: كۇن قىزدىرۇب، تەڭىزدان بۇلۋت چىعارادى ەكان. ول بۇلۋتلاردان ياڭبىر ياۋىب، جەر ءيۇزىندا نەچا ءتۇرلى دانلەردى ءوسىرىب،  جەمىسلارنى ءوندۇرۇب،  كوزگە كورىك، كوڭىلگە راحات، گۋل-بايچاچاكلارنى، اعاچ-يافراقلارنى، قانت-قامىسلارىن ءوندۇرۋب، نەچا ءتۇرلى ءناباتاتلارنى ءوستىرىب، حايۋانلار ساقلاتىب، بۇلاقلار اعۇزۇب، ءوزان بولىب، ءوزانلار اعىب، داريا بولىب، حايۋانلارعا، قۇسقا، مالعا سۋسىن، بالىقلارعا ورۇن بولىپ جاتىر ەكان. جەر ماقتاسىن، كەندىرىن، جەمىسىن، كەنۇن; گۇللار گۇلىن، قۇسلار ءجۇنۇن، ەتىن، جۇمىرتقاسىن; حايۋانلار ەتىن، ءسۇتىن، كۇچىن، كوركىن، تەرىسىن; سۋلار بالىعىن; بالىقلار يكراسىن، ءھاتتا ارا بالىن، بالاۋىزىن; قۇرت  يفاكىن – ءھامماسى ادام بالاسىنىڭ فايداسىنا ياسالىب، ھەچ بىرىندە بۇل مەنىكى دەرلىك بىرنارسە جوق، ءبارى – ادام بالاسىنا تاۋسىلماس ازىق. ءمىليۇن حيكماتمانان ياسالعان ماشينا، فابريكا  ادام بالاسىنىڭ راحاتى، فايداسى ءۇچۇن ياسالسا، بۇل ياساۋچى مۋحاببات ءبىرلان ادام بالاسىن سۇيگانلىگى ەماس با؟ كىم سەنى سۇيسە، ونى سۇيماك قارىز ەماس با؟ ادام بالاسى قاناعاتسىزلىقمانان بۇل حايۋانلارنىڭ تۇقىمۇن قۇرۇتىب، الدۇڭعۇلار ارتقىلارعا ءجابىر قىلماسۇن دەب، مالنى ادام بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ قورعانىنا قورعالاتىب، وزگە حايۋانلارعا ءبىرىن ۇشقۇر قاناتىنا، ءبىرىن كۇچتى قۋاتىنا، ءبىرىن ەكى اياعىنا سۇيەنتىب، ءبىرىن بيۇك جارتاسقا، ءبىرىن تەراڭ تۇڭعۇيۇقعا، قالىڭ ورمانعا قورعالاتىپ ءھام ءھاربىرىن ءوسۇب-ونبەككە قۇمار قىلىب، جاس كۇنىندە كىچكەنا ۋاقتىندا شافقات  سيحرى  ءبىرلان باسلارىن بايلاب، قامقۇر قىلىب قويماقلىعى – ادام بالاسىنا ءوسۇب-ءونىب، تەڭلىك السىن ەماس، بالكي ادام بالاسىنىڭ ءۇزىلماس ناسىلىنە، تاۋسىلماس ازىق بولسىن دەگانلىك. ءجا، بۋل حيكماتلارىنان ءھامماسىنان  ءھام مارحامات ءھام ادالات زاھير  تۇر ەكان.

ءبىز ورتامىزدا بۇل مارحامات، ادالاتنى يماننىڭ شارتىنان حيساب قىلمايمىز. انىڭ ءۋچۇن مۋسليم بولعاندا اللاھقا ءتاسليم بولىب، انىڭ يولىندا بولماق ەدىك، بولعانىمىز قايسى؟ بۇل ەكى ايمانان كۇننان ارتۇق ماعلۇم تۇرعان جوق با؟ فيلى ھۇدانىڭ ھەچ ءبىرىن دە قارار قىلمايمىز، وزگالاردا بولعانۇن جەك كورمايمىز، ءوزىمىز تۇتبايمىز، بۇل حياناتچىلىق ەماس با؟ حياناتچىلىققا ءبىر قارار تۇرعان ادام –  يا مۇسىلمان ەماس، ەڭ بولماسا  چالا مۇسىلمان». مىنە، ناعىز يمان. ناعىز تانىم. ابايدىڭكى ابستراكتىلى يمان ەمەس، رەالدى يمان. وعان دۇرىس تانىم جولىمەن كەلىپ وتىر. زاھير ءھام باتندى حاۋاس ساليممەن كورگەن جان وسىلاي سويلەر بولار. ابايدا  سحولوستيكا دەگەن نارسە جوق. ءھام تۇماندى ميفولوگيا ياكي تار شەڭبەرلى فاناتيزم جوق. وسىندايعا ۇرىنعاندار كوپ بولدى. سونداي ءبىر ءجونسىز تاركى دۇنيەلىككە ۇرىنعانداردى اباي ورىندى سىنايدى: «كۇللى ادام تاركى ءدۇنيا بولىب، «ھۋ»  دەپ تاريقاتقا كىرسە، ءدۇنيا ويران بولسا كەراك. بۇلارنى كىم اسىرايدى، مالنى كىم باعادى، دۇشماندى كىم توقتاتادى، كيىمنى كىم توقيدى، استىقنى كىم ەگادى؟ دۇنياداعى اللاھنىڭ ءباندالارى ءۋچىن جاراتقان قازينالارىن  كىم ىزلەيدى؟ حارامي، ماكرۋھي بۇلاي تۇرسۇن ھۇداي تاالانىڭ  قۋاتىڭ ءبىرلان، ءيجتيھادىڭ، اقلىڭمانان تاۋىب، راحاتىن كورمەگىڭا بولا جاراتقان، بەرگان نيماتلارىنا، اندىن كورماك حۇزۋرعا  سۋىق كوز ءبىرلان قاراب، ەسكەرۋسىز تاستاب كەتباك اقلعا، ادابكا ، بالكي ينسافقا دۇرىست ما؟». ابايدا نۇرلى اقىل قاتتى جۇمىس ىستەگەن عوي. يسلامدا تاركى دۇنيە جوق. ەكى دۇنيەگە بىردەي قارايدى. سوڭعى ءبىراز عاسىرلاردا مۇسىلماندار سول تاركى دۇنيە بولامىز دەپ كوپ نارسەدەن ايىرىلدى. تاركى دۇنيە بولساڭ دۇنيە دە سەنى تاركى ەتەدى. حح عاسىردا وعان كوزىمىز ابدەن جەتتى. اسىرەسە قازاق  تورعا تۇسكەن تورعايدىڭ كۇيىن كەشىپ، مۇشكىل حالگە ءتۇستى. جاڭا زامان تاريحىن ورتا عاسىرلار عۇرفىندا قارسى الدىق. بارىنەن بولماسا دا كوبىنەن ايىرىلدىق. قوعام، ساياسات، ءبىلىم-عىلىم، تۇرمىس، ەكونوميكا، مادەنيەت ت.ب. سالالارىندا قاتتى ارتتا قالدىق. الەم كوشىنىڭ الدىندا ەمەس شاڭ جۇتىپ، ارتىندا قالدىق. قازاقتى دا بىرجاقتى كىنالاۋ دۇرىس ەمەس. ەل سونداي ءبىر تاريحي تىعىرىققا تىرەلدى. اباي سول تاريحي كولليزيا تامىرىن تامىرشىداي ءدوپ باستى. ەكى دۇنيە ارا-قاتىناسىن انىق كوردى. قۇران ءبىر جاقتا، الەم ءبىر جاقتا، قازاق ءبىر جاقتا قالعانىن ءتۇسىندى. ءفانيدى باحي كونتەكستىندە قاراۋدا شالا مۇسىلمان بوپ جۇرگەنىمىزدى ايتتى. قۇلشىلىق دەپ قۇلشىلىقتىڭ كولەڭكەسىن ءتۇسىنىپ جۇرگەن ەكەنبىز. ياعني، اۋەلى ىرگەتاستى (فۋندامەنتتى) جوندەۋ كەرەك ەدى. «كيتاب تاسديق» دەپ شىعارما جازۋى سودان. راستاۋ كەرەك ەدى. نەنى؟ ءبارىن. بۇكىل بولمىستى. وي-ءورىستى. كۇنكورىستى. نامازدى ايتادى. جىلىك-جىلىك قىپ تالدايدى. ەندى بىردە اتاقتى امەريكاندىق ونەرتاپقىش نيكولا تەسلا تۋرالى اڭگىمە وربىتەدى. شىعارماداعى «ادام بالاسىنا فايدالى ءىس چىعارماقلىعىنا ياعني ەلەكتىريانى  تاۋىب، اسماننان جايدى بۇرۇب» دەگەنى سونى مەڭزەيدى. ن.تەسلا سوناۋ حح عاسىر باسىندا (1900) نايزاعايدان ەلەكتر توگىن الۋعا بولاتىنى جايىندا اڭگىمە قوزعاعان عالىم. عىلىمي گيپوتەزاسىنا پاتەنت دە الىپ ۇلگەرگەن (پاتەنت №685957,  5 قاراشا 1901 جىل). اباي ودان دا حاباردار بوپ تۇر عوي. ءسويتىپ «كيتاب تاسديق» ىشىندە ەلەكتريا دا ءجۇر. يمانعا ەلەكتريانىڭ دا قاتىسى بار ەكەن. ن.تەسلا – حح عاسىر وركەنيەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان ادام. ول – ءححى عاسىرداعى ستيۆ دجوبس. وركەنيەتسىز ءومىر جوق. يمانعا دا تيەر زارداپ وراسان. يمان مەن وركەنيەت ەت پەن تەرى. سودان يمانىن ۋايىمداعان اباي ونداي وركەنيەتكە جەتۋ ءۇشىن ءبىلىم رەفورماسىن جاساۋ كەرەكتىگىن ايتادى:

«ۋا ءيانا  پايعامبارىمىز ساللاللاھۋ ءالايھي ءۋا ءساللام  «اقىرزاماننا ءبىر يىللىق، ءبىر كۇن بولار» دەگاندا ساحابي-كاراملار «بۇل ءبىر يىللىق ءبىر كۇندە ناماز نەچەۋ بولار» دەپ سۇراعاندا، «انىڭ فاتۋاسىن سول زاماننىڭ اليملارى ءبىلار» دەگەن سوزىنەن ءبىر عيبراتلانىب قاراساڭ، زامانا وزگەرۋ ءبىرلان  قاعيدالار وزگەرىلمەگىن بىلدىرگەنى ماعلۇم بولادى. بۇل كۇندەگى تاحسيلعۋلۋم  ەسكى مادراسالار  ۇرفىندا  بولىب، بۋل زامانعا فايداسى جوق بولدى. سوعان قاراي عۇسمانيادا ماكتاب حاربيا، ماكتاب رۋشديالار سالىنىب، جاڭا نيزامعا  اينالعان. مۇنداعىلار ۋزاق يىللار عۇمىر وتكىزۇب، يلمنى فايداسىز ۇزاق ءباحسلارمانان كۇنۇن وتكۇزىب، مايشات  ءدۇنيادان نادان ءبىر ەسسىز ادام بولىب چىعادى دا، ھەچ ءبىر حاراكاتكا لاياقاتى جوق بولعان سوڭ ادام اۋلاۋعا، ادام الداۋعا سالىنادىلار. كوبىناسا بۇنداي ەسسىزلارنىڭ ناسيحاتى  دا ءتاسيرسىز بولادى. ءدۇنيانىڭ ماعمۋرلىعى ءبىر ءتۇرلى اقلعا نۇر بەرىب تۇراتۇعىن ءنارسا. جوقچىلىعنىڭ ادامنى حايۋانلاندىرىب جىباراتۇعىنى دا بار. بالكي، ءدۇنيانى ۋا يلمىن ءبىلماي قالماقلىق – ءبىر ۇلكەن زارارلى نادانلىق، ول قۇراندا سوگىلگان».  مىنە، ابايعا وركەنيەت نە ءۇشىن كەرەك بوپ تۇرعانى. ادام اۋلاۋعا ەمەس، ءبىلىم اۋلاۋعا ءتۇسۋ. وسىنداي ءبىلىم رەفورماسى كەرەك بىزگە. قۇرى باحس ءبىلىم ەمەس. مەكتەپتە وقۋشىعا نيۋتوننىڭ زاڭىمەن بىرگە قۇدايدىڭ زاڭىن دا بىلمەك ءلازىم. ءفاني باحي سوندا توعىسادى. انىق، دۇرىس، پايدالى ينفورماتسيا العان بالا عانا دەنى دۇرىس تۇلعا بولىپ قالىپتاسادى. ابايدىڭ تولىق ادام تۋرالى ويلارى وسىنى مەڭزەيدى: «ەندى ءبىلىڭلار، ەي ءفارزاندلار! ھۇداي تاالانىڭ جولى نيھاياتسىز بولادى. انىڭ نيھايتىنا ھەچكىم جەتبەيدى. بىراق سول جولعا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ، كىم قادام باسدى، ول تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى». ابايدىڭ تولىق ادام فورمۋلاسى وسى.

اباي – قازاق وي-ساناسىنىڭ رەفورماتورى. انىق بولدى وسى نارسە. ءبۇي دەۋ ءۇشىن ءجۇز جىل ءوتتى. ابايدى دۇرىستاپ تاني المادىق. و باستا ابايدىڭ اقيقات باعاسىن م.اۋەزوۆ پەن ج.ايماۋىتوۆ بەرگەن بولاتىن. ونى ءبىز تۇسىنە المادىق. ەندى تۇسىنسەك تە جامان ەمەس. ول باعا مىناۋ: «قازاق حالقىن ناداندىقتىڭ ايسىز قاراڭعى ءتۇنى عىلىم ساۋلەسىنەن بۇركەپ، تۇنشىقتىرىپ تۇرعان كەزىندە، تۇنشىققان ەلگە دەم بولۋعا، قاراڭعى جەرگە نۇر بولۋعا، ناداندىق-اجداھانى ورتەۋگە قۇداي جىبەرگەن حاقيقاتتىڭ ۇشقىنى اباي تۋدى». راس ءسوز. «كيتاب تاسديق» –  سول ابايدىڭ كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان وسيەت ءسوزى. ەندىگى مىندەت. ابايدى دۇرىس تانىپ، زەردەلەۋ. ونى جالعان بوياۋلارمەن بۇركەمەلەمەۋ. ابايدان جاساندى پۇت جاساماۋ. كەرىسىنشە ونىمەن سۇحبات قۇرۋ. ودان تاعلىم الۋ.  ويتكەنى، اباي – اقيقاتتىڭ ۇشقىنى. ونىمەن ويناۋعا بولمايدى. ويناساڭ  ول سەنى  ورتەپ جىبەرەدى.

ەندى، ءازىمحان يسابەككە كەلەيىك. ءا.يسابەك وسى ەڭبەگىمەن ۇلكەن عىلىمي جاڭالىق اشىپ وتىر. قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا تۇڭعىش رەت ابايدىڭ «كيتاب تاسديق» شىعارماسىنىڭ ترانسكريپتسياسىن جاساپ، ونى عىلىمي نىسانا ەتىپ الىپ وتىر. ءبىر جۇمىسقا بۇل از ەمەس. ءازىمحان وسىمەن ءوزىنىڭ ماگيسترلىك ديسسەرتاتسياسىن اياقتاپ كەلەدى. مىناۋ ەڭبەك سول ديسسەرتاتسيانىڭ كىتاپ تۇرىندەگى نۇسقاسى.  جاس شاكىرت بارىنشا، قولىنان كەلگەنىنشە ايانباي ەڭبەك ەتتى. جەتپەگەنى بار. تولىپ-پىسپەگەن جەرى بار. ول زاڭدىلىق. بىراق ەڭ باستىسى ول ءوسىپ-جەتىلۋ ۇستىندە. مەن عىلىمي جەتەكشى رەتىندە ازىمحانعا: «مىناۋ ۇلكەن جۇمىس. ەندى سەن ونى ەگەر دوكتورانتۋراعا تۇسسەڭ، تولىقتىرىپ «شاعاتاي ادەبيەتى جانە ابايدىڭ «كيتاب تاسديق» شىعارماسى» دەگەن تاقىرىپ رەتىندە جالعاستىر» دەدىم. شاكىرتىمنىڭ امان بولسا ول ەڭبەكتى دە ابىرويمەن اتقارىپ شىعاتىنىنا  سەنىمدىمىن.

سول نۇرلى كۇندەر شۋاعىنا بىرگە شومىلۋدى جازسىن!

اقجول قالشابەك،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت.

Abai.kz