قازاقتىڭ ازاتتىق فەنومەندەرى
(تاريحي ەسسە)
قازاق قاۋىمى بوداندىققا ءتۇسىپ وتارشىلداردان قانشا قورلىق كورسە، ازاتتىققا جەتۋ جولىندا دا سونشا كۇش-قايرات كورسەتۋمەن كەلە جاتقان جانكەشتى حالىق.
ءسويتىپ، ازاتتىق جولىندا قايتالانبايتىن عالامات وقيعا-قۇبىلىستار مەن عاجايىپ تۇلعالاردى تۋدىردى. قوعامتانۋ تىلىندە ونى «فەنومەن» دەپ اتايتىندىقتان سونىڭ ەڭ ايتۋلىلارىن «قازاقتىڭ ازاتتىق فەنومەندەرى» دەپ ەسكە الىپ، ازاتتىقا ۇمتىلعان سانامىزدى ءبىر سەرپىلتىپ الساق دەيمىز.
1916-جىل! قازاقتىڭ سوڭعى تاريحىنداعى ايتۋلى جىلناما. قازاق ساحاراسىن تۇگەل جايلاعان الاپات كوتەرىلىس ءورتى!
ءبىر عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرى جارتى الەمدى جامباسىنا باسىپ، جايباراقات جاتقان پاتشالىق رەسەيدى قاتتى ساستىرعان توسىن قۇبىلىس. ماحامبەت-يساتاي، كەنەسارىدان كەيىن ەندى باس كوتەرە الماس، دەپ ابدەن سەنگەن «كيرگيزدەردىڭ» وقىس مىنەز كورسەتۋى – پاتشانىڭ يمپەريالىق ساياساتىندا قاتتى تاڭدانارلىق، ءارى اسا اشۋ تۋدىرارلىق وقيعا سانالدى.
ويتكەنى، بۇعان دەيىن قازاق جەرىن اق پاتشانىڭ مەنشىگى دەپ جاريالاعاندا، ودان كەيىن شۇرايلى جەرلەرىنە قارا شەكپەن ورىس شارۋالارىن قاپتاتقاندا، وسىعان دەيىن قازاق دالاسىنىڭ شىعىس بولىگىن مانجۋريالىق-قىتايمەن سىرتتاي بولىسكە سالعاندا ءۇنسىز قالعان «جابايى كيرگيزگە» نە بولا قالدى!؟
وسى جولعى اق پاتشانىڭ جارلىعى بۇلارعا قاراعاندا ەشتەڭە ەمەس ەدى عوي. بار بولعانى، اق پاتشا «كيرگيز ەركەكتەرىن سوعىس تىلىنداعى قارا جۇمىستارعا جەگۋ» دەگەن عانا جارلىق شىعارعان جوق پا، ەدى؟ مۇندا ولاردىڭ شامىنا سونشا تيە قوياتىنداي نە بار؟
بار ەدى، زالىم پاتشانىڭ بىلمەگەن نارسەسى جالعىز سول ەدى، ول – دالا كوشپەندىلەرىنىڭ «نامىس» دەپ اتالاتىن ەڭ جاندى جەرى بولاتىن. سودان دا، «ەردى نامىس ولتىرەدى، قوياندى قامىس ولتىرەدى»، «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى»... دەيتىن دالالىق ءپالساپالارى ولاردىڭ ءاربىرىنىڭ جۇرەگىنە جازىلعان بۇلجىماس زاڭى بولاتىن... ويتكەنى، ەركىن دالالىقتار ءۇشىن ەلى-جەرى جاۋعا تاپتالسا دا ونى قايتارىپ الۋعا، كەگىن قايتارۋعا دا بولادى، بىراق نامىس تاپتالسا ءبارى بىتەتىنىن ولار جاقسى بىلەتىن-ءدى.
ال، دالا كوشپەندىلەرىنىڭ وسىنداي «ەردىڭ نامىسى» دەگەن ەرەكشە رۋحاني جىگەرىن «ۇلت نامىسى» دەيتىن دارەجەگە كوتەرگەن تاريحي وقيعالار وسىلاي باستالعان-دى.
اتاقتى ون التىنشى جىلعى حالىق كوتەرىلىسى قازاقتىڭ بوداندىقتا مۇلدە باسىبايلى قالمايتىندىعىن، رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرگەن باسقا بودان حالىقتار سەكىلدى (ساحا، بۋرياد، حاحاس ت.ب.) ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋگە جول بەرمەيتىندىگىن كورسەتتى. ونى سوندا عانا ناقتى تۇسىنگەن اق پاتشانىڭ كارەتەل قوسىنداعى ءوز بودان قاۋىمىن ايۋاندىقپەن جازالادى.
اتاۋسىز ادەيى ۇمىتتىرىلعان كوپ كوتەرىلىستىڭ ءبىرى «سوزاق كوتەرىلىسىن» سۋرەتتەيتىن اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ «بەساتار» حيكاياتىندا، جازالاۋ وتريادىنىڭ وفيتسەرى ءبىر اتانىڭ بەس جىگىتىن «وق قانشاسىن تەسىپ وتەر ەكەن؟» دەپ، قاباتتاپ تۇرعىزىپ قويىپ بەساتارمەن اتادى. ءتىرى قالىپ جارالانىپ جاتقان بىرەۋىن جەروشاقتا مازداپ جاتقان شوققا لاقتىرادى...
بۇل جازالاۋشىلاردىڭ جاساعان مىڭداعان جاۋىزدىقتارىنىڭ ءبىر كورىنىسى عانا. ءوزىن بۇل كەزدە بودان حالىقتان الدەقايدا مادەنيەتتى سانايتىن ورىستاردىڭ وسىنداي ادامشىلىقتان جۇرداي ارەكەتكە بارۋى، «باسبۇزارلاردى» قايتا باسكوتەرمەستەي ەتىپ جانشىپ تاستاۋ دەگەن زىميان پيعىلدان شىققان سانالى تۇردەگى زۇلىمدىق ەدى.
الايدا، سەكسەۋىلدەي تەرەڭ تامىرلى ەلدىڭ بۇتاعىن قانشا وتاسا دا، تامىرىن سۋىرىپ تاستاۋعا، جويىپ جىبەرۋگە ولاردىڭ شاماسى جەتپەدى. ويتكەنى، تامىر تەرەڭ بولعان سايىن، ونىڭ جەمىسى دە سونشا ومىرشەڭ، فەنيكس قۇستاي ورتەنگەن كۇلدەن ءتىرى شىعاتىن جانكەشتى بولاتىنىن جاۋجۇرەك قازاقتار دالەلدەگەن ساتتە عانا «حوزيايىندار» ىشتەي ەسى شىعا تاڭدانىپ، سىرتتاي اشۋعا مىنەتىنىن تاريحي وقيعالار اشكەرەلەۋمەن كەلەدى.
مىڭ جىلدىق باي تاريحى بار، دالا وركەنيەتى كەمەلدەنگەن، ساحارا مادەنيەتى ابدەن بويىنا سىڭگەن قازاق دەگەن حالىق تا اقىرى وتىرىقشى، وت قارۋلى وركەنيەتتىڭ الدىندا تىزە بۇگۋگە ءماجبۇر بولعان كەز ەدى. قوعامى دا قۇلدىراپ، قۇلاۋعا بەت العان...
1816-دان 1916 جىلعا دەيىنگى 100 جىل - رەسەي وتارشىلىعىنىڭ قازاق دالاسىن حالقىمەن قوسا كۇيزەلىسكە ۇشىراتقان، ەلدىڭ تۇرمىستىق ءارى رۋحاني جاعىنان تۇرالاتقان كەزەڭ!
ماسەلەن، قازاقتىڭ الىپ دالاسى قانشا كەڭ بولسا دا، ەشقانداي بوسقا جاتقان جەر جوق كوشپەندى ومىرگە سايكەسكەن، ءتورت تۇلىك مالدىڭ قىستاۋ، كوكتەۋ، جايلاۋ، كۇزەۋى دەيتىن عاجاپ بولىنىسىنە ساي كەلەتىن بايتاق ولكەسىن وتارشىلار ءوز بىلەرمەندىگىمەن مەنشىكتەپ، شۇرايلى جەرلەردى ورىس شارۋالارىنا ۇلەستىرىپ، قولايلى مەكەندەردەرگە اسكەري بەكىنىستەر سالىپ بايىرعى حالىقتىڭ شىرقىن بۇزدى.
اۋىلدىق، تۋىستىق، رۋلىق، جۇزدىك دەپ اتالاتىن جەر ءبولىنىسى مەن حاندىق، تورەلىك، بيلەر، اقساقالدىق دەيتىن دالالىق باسقارۋ جۇيەسىن بۇزىپ، بولىستىق-اكىمشىلدىك دەيتىن ءبۇتىن حالىقتى الاۋىزدىققا ۇشىراتىپ، ىشتەي ىرىتەتىن جاڭا باسقارۋ جۇيەسىنە كوشىردى.
حاق ءدىندى حالىقتىڭ داستۇرىنە ءسىڭىرىپ جىبەرگەن ءتول مۇسىلماندىقتى، مولدالىق-ميسسيونەرلىك تاسىلمەن ءبۇلدىرىپ قاۋىمنىڭ ءبىرتۇتاس ءدىني سەنىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىردى. مىنە، وسىنداي وتارشىلدىق ۇزاق جىلدىق جوسپار ىسكە اسقان سايىن «قازاقتىڭ ازاتتىق فەنومەندەرى» دە قاتار جارىسىپ، كۇرەستىڭ كەرەمەت ءادىسى ىسكە جەگىلىپ وتىردى.
حالىق جادىنداعى ازاتتىق تاڭبالارى
يساتاي-ماحامبەت باستاعان حالىق كوتەرىلىسى – قارا باستىڭ قامىنان ەل قامى ارتىق ەكەنىن، باسىڭدى بەرسەڭ دە ەلدىكتى بەرمەۋدىڭ شارت ەكەنىن، ەل باسشىلارىنىڭ مانساپ ءۇشىن حالقىن ساتۋى تاريح الدىندا قارا ارىپپەن جازىلاتىن ماسقارا ەكەنىن، قالىڭ قاۋىمنىڭ ساناسىنا ىسىمەن دە، الماس قىلىشتاي وتكىر سوزىمەن دە وشپەستەي ەتىپ جازىپ كەتكەن قايتالانباس قۇبىلىس. «ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي، ەگەۋلى نايزا قولعا الماي ەرلەردىڭ ءىسى» بىتپەيتىنىن ىسپەن كورسەتكەن ۇلى وقيعا!
ودان كەيىنگى كەنەسارى حاننىڭ قارۋلى كۇرەسى دە، رەسەيدىڭ اريستوكرات بيلەۋشىلەرىن قاتتى ويلاندىردى. كەنەسارىنىڭ اسقان بىلىمدارلىقپەن ەل يەسىمىز دەپ وتىرعان وتارشىلاردىڭ رەسمي ىسىندەگى زاڭسىز-ادىلەتسىزدىگىن اشكەرەلەۋى، كوتەرىسشىلەردىڭ ىزىنە تۇسكەن جازالاۋشى جاساقتى وق شىعارماي-اق يەن تۇزگە قاڭعىرىتىپ كەتەتىن سوعىس تاكتيكاسى، كەمەل قولباسشىلىعى، ەلدى ارتىنان ەرتە بىلەتىن اقسۇيەك دەگدارلىعى، دوسىنا دا، جاۋىنا دا ارامزا قۋلىق جاساماي ادالدىقپەن قاتىناس ورناتاتىن دانالىعى، قازاقتىڭ كەلەشەگىنەن ءۇمىت ۇزبەگەن كورەگەندىگى – حالىق ساناسىنا گاۋھارتاستاي جارقىراپ جاتاتىن ساحارا ەركىندىگىنىڭ بىرەگەي ەسكەرتكىشىن سالىپ كەتتى.
بۇل فەنومەندەر، باسىنعان دۇشپانىمەن قىلىش جۇزىمەن قالاي سويلەسۋدىڭ جولىن كورسەتىپ، كەلەشەك ۇرپاققا ەرلىكتى اماناتتاپ كەتكەن كەرەمەتتەر بولاتىن.
سونىمەن بىرگە، جانى مەن ءتانىن تەڭ ۇستايتىن ساحارا سايىپقىراندارى ءۇشىن رۋحىن شار بولاتتاي شىڭايتىن رۋحاني عالاماتتار دا قاتار جاسالىپ جاتتى. ونىڭ ەڭ بىرەگەيى قازاقتىڭ كۇي ونەرى. توگىلگەن شەشەن ءتىل ايتىپ جەتكىزە المايتىن رۋحتىڭ تىلسىم ءتىلىن تۋدىرعان قوس شەكتى دومبىرا ازاتتىقتى تۋ ەتكەن ءورشىل ەرلەردىڭ رۋحىن داۋىلپاز كۇي ەتىپ اسقاقتاتتى.
قۇرمانعازىنىڭ «سارارقا»، «اداي»، «كىسەن اشقان»، تاتتىمبەتتىڭ «سارجايلاۋ, داۋلەتكەرەيدىڭ «اسەمقوڭىر» كۇيلەرىن تىڭداعاندا جەر بەتىندە رۋحتانبايتىن قازاق جوق. ءاربىر قازاقى وتباسىنىڭ دومبىرانى تورىنە ءىلىپ ءوزىنىڭ رۋحاني بايراعى ەتىپ قويۋى سودان.
كەلەسى كەزەكتە، بۇكىل تۇركى تەكتى حالىقتاردان ءان-اۋەن ونەرىندە شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلگەن قازاقتار رۋحاني كۇرەستە سەزىمدى اسقاقتاتاتىپ، كوڭىلدى كولدەي تولقىتاتىن عاجايىپ اندەر تۋدىردى. ءبىرجان سال مەن اقان سەرىنىڭ قوزى كوش جەردەن ەستىلىپ، بەلەس-بەلەس جايلاۋلاردا جايماشۋاق جاتقان اۋىلداردى ءدۇر سىلكىندىرەتىن اسقاق اندەرى «جونىپ الدى»، «ءلايلىم»، «كوكشەتاۋ»، «ماڭماڭكەر». بالۋان شولاق پەن جاياۋ مۋسانىڭ، ءماديدىڭ ادىلدىكتى تۋ ەتكەن ءاربىر قازاقتىڭ كوكەيىنەن ورىن العان ءورشىل اۋەندەرى «عاليا»، «اقسيسا»، «قارقارالى». وسى داڭقتىلاردىڭ ارتىنان قاتار تۇرعان مۇحيت، ەستاي، ۇكىلى ىبىراي، اسەت... اندەرى قازاق دالاسىن قايعى تۇمانىنان ايىقتىرۋشى رۋحاني داۋىل ىسپەتتى بولدى.
ءوز حالقىنا قارسى قىزمەت ەتۋدەن باس تارتقانى ءۇشىن پاتشا جارلىعىمەن قۋدالانىپ، اتى-ءجونى اتالماي قالسا دا سەگىز سەرى دەگەن لاقاپ اتىمەن «گاۋھارتاستاي» تەڭدەسسىز ءان قالدىرعان قازاق كۇرەسكەرىنىڭ ءانى، الەمگە ءماشھۇر پاريج «مارسەللەزاسىنان» كەم ەمەس، ازاتتىققا ۇندەۋشى ءارى ءان ەستەتيكاسىنداعى قايتالانباس تۋىندى ەدى.
مىنە، بۇل اتالعان «ازاتتىق فەنومەندەرى» بۇكىل قازاق جۇرتىنا ايگىلىلەرى عانا، ايتپەگەندە ءار اۋىلدىڭ، ءار ولكەنىڭ ءبىرتۋار وسىنداي كۇرەسكەرلەرىن اتاي بەرسەك قاستەرلى ءتىزىم اياقتالمايدى...
قازاق قاۋىمى وتارشىلىق قامىتىنا تۇسكەننەن كەيىن بوداندىققا قارسى ءسوز ونەرى ارقىلى كۇرەسۋ دە توقتاماي، بىرىنەن ءبىرى اسىپ ءتۇسىپ وتىردى. زار زامان جىراۋلارىنىڭ اتامەكەننىڭ بۇتىندىگى ءۇشىن زار ەڭىرەگەن ەسكەرپە جىرلارىن («جايىقتى كەلىپ العانى جاعاعا قولدى سالعانى...») ءورشىل تەرمە جىرىمەن جالعاستىرعان ماحامبەتتەن كەيىن، اباي حاكىمنىڭ جاڭا سىپاتتاعى ولەڭدەرى مەن عاقليا سوزدەرى جاڭا بۋىن قازاق جاستارىن جاڭاشا كۇرەسكە ءبىلىم-عىلىم ارقىلى وتارشىل جۇيەمەن ۇزدىكسىز كۇرەسۋگە شاقىردى.
وسى رۋحاني ۇندەۋدى ءىس جۇزىنە اسىرعان، وتارشىلداردىڭ اريستوكرات بيلەۋشىلەرىمەن تەڭ دارەجەدە ءبىلىم جارىستىرىپ، ولاردان ارتىق بولماسا ءبىر دە كەم ەمەس عىلىم جولىندا دا، ساياسي كۇرەستە دە كوكتەگى جارىق جۇلدىزدارداي جارقىراپ شىققان الاش ارداگەرلەرى «قازاقتىڭ ازاتتىق فەنومەندەرىنىڭ» جەمىسى ءارى جەڭىسى دەۋگە بولادى.
كەيىنگى قازاقتىڭ عۇلاما كوسەمى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى»، «ءتىل ۇستارتقىشى» مەن «ماسا» سىندى ادەبي-عىلىمي تۋىندىلارى بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ قوعامتانۋ عىلىمىن جاڭا ساتىعا كوتەردى.
قازاقتىڭ جاڭا زامانعى مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەنتسيكلوپەديالىق تەرەڭ ءبىلىمى، ساياسي كورەگەندىگىن اق پاتشانىڭ وتارشىل بيلىگى دە مويىنداپ دۋما دەپۋتاتى ەتىپ سايلادى. قىزىل توڭكەرىستەن كەيىن بولشەۆيكتەر كوسەمى لەنيندى ىقتىرا پىكىر الماسقان ءبىرتۋار ساياساتكەر ءاليحان بوكەيحان قازاقتىڭ اۆتونوميالىق قۇقىعىن مويىنداتىپ، ەجەلگى جەرىنىڭ شەكاراسىن قالپىنا كەلتىرتتى. سوۆەت يمپەرياسىنىڭ تيرانى ستالين بولسا الاشتىق يدەولوگيادان زارەسى ۇشىپ، ءوزىنىڭ بارلىق جەندەتتەرىن ۇلت زيالىلارىنا قارسى كۇرەسكە جەكتى.
جانە، الاش ارىستارى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، مۇستافا شوقاي، ءنازىر تورەقۇلوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مىراجاقىپ دۋلاتوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، حالەل دوسمۇحامەدۇلى، تۇرار رىسقۇلوۆ، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت... ءالى ەسىم-سويلارى انىقتالاماي جاتقان اتتارى ادەيى ۇمىتتىرىلعان كوپتەگەن الاش زيالىلارىنىڭ قازاق دالاسىنا ارناپ شىعارعان «قازاق» گازەتى، «ايقاپ»، «دالا ءۋالاياتى» جۋرنالى سىندى وزگە دە باسىلىمدارعا جاريالاعان ازاتتىققا شاقىرعان، ءبىلىم-عىلىمدى ناسيحاتتاعان قۇندى ەڭبەكتەرى، ماقالالارى كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق قازاق قاۋىمىنىڭ وي-ساناسىن جاڭا بيىككە كوتەردى.
مىنە، قازاقتىڭ 1916-جىلعى ۇلتازاتتىق كوتەرىلىسى پاتشا بيلىگىنە قارسى اياق-استىنان شىققان بۇلىك ەمەس، ءبىر عاسىر بويى جوعارىداعى اتالعان «ازاتتىق فەنومەندەرى» ارقىلى دايىندالعان تاريحي وقيعا بولاتىن.
الايدا، ون التىنشى جىلعى ۇلتازاتتىق كوتەرىلىس قازاق دالاسىنا قوعامدىق-الەۋمەتتىك تۇرعىدا قانشاما شىعىن اكەلسە دە، الاش ەلىنىڭ رۋحىن كوتەرىپ كەتتى. وتارشىل پاتشاعا ەشقاشان باسىبايلى قۇل بولمايتىنىن كورسەتتى. «ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس» دەپ، زار زامان جىراۋلارى ەسكەرتىپ كەتكەن، رەسەي پاتشالىعىنىڭ ءوز بودان حالقىنىنا ەشقاشان جاناشىرلىق جاقسىلىق جاسامايتىنى اشكەرەلەندى.
ءسويتىپ، العاش رەت ءوز جەرىنەن ەرىكسىز تۇردە باس ساۋعالاپ كورشى ەلدەرگە ۇدەرە كوشكەن قازاق بوسقىندارى تاريح ساحناسىنا شىقتى. بۇلار كەلەشەكتە قازاق ەلىن قايتا تولىقتىراتىن «دونور» بولاتىنىن سول كەزدە الاش ارىستارى پايىمداعان بولۋى دا مۇمكىن...
ال، ءدال وسى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگى قازاق قاۋىمى ءۇشىن ازاتتىق ءۇمىتى مەن مۇمكىندىگىن قاتار اكەلگەن جىلدار دەۋگە بولادى. ويتكەنى، رەسەيگە ءۇش ءجۇز جىل بويى ۇستەمدىك ەتكەن رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ مونارحيالىق بيلىگىنە قارسى شىققان ورىستىڭ رەسپۋبليكاشىل كۇشتەرىنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك باعادارلامالارى پاتشالىقتىڭ قۇرامىنداعى بودان ەلدەرگە پايدالى كورىنگەن. سودان دا، الاش كوسەمدەرى رەسەيدە ەتەك العان بۇل ساياسي قوزعالىستان كەيىن قالماي جەدەل ۇيىمداستىرعان «العاشقى بۇكىل قازاق قۇرىلتايى»، «بۇكىل قازاق كەڭەسى»، «الاش تۇركىستان ۇكىمەتى»، «الاش پارتياسى..» سىندى قوزعالىستار مەن ۇيىمداردى قۇرۋى سونىڭ دالەلى.
الايدا، رەسەيدىڭ سوتسيال-دەموكرات كۇشتەرى ىقپال ەتكەن اقپان توڭكەرىسىنىڭ وڭدى ناتيجەلەرىن بولشەۆيكتەر باسىمدىققا يە بولعان قازان توڭكەرىسى ءوز پايداسىنا شەشىپ كەتتى. اق پاتشا يەلىك ەتكەن مونارحيالىق اق يمپەريا ەندى، اسكەري-ديكتاتور باسقارعان كوممۋنيستىك دەپ اتالاتىن ءبىر پارتيانىڭ بىربەتكەي ۇستانىمىنان باسقانى قابىلدامايتىن قىزىل يمپەرياعا اينالىپ شىعا كەلدى.
رەسمي تۇردەگى بۇل سوۆەت وداعى دەپ تانىلعان يمپەريا ءسوز جۇزىندە قۇرامىنداعى بودان ەلدەرگە اۆتونوميا، رەسپۋبليكا تاعايىنداسا دا، ءىس جۇزىندە ولاردى ودان ءارى اسسيميلاتسياعا ۇشىراتىپ، حالىق رەتىندە جويىپ «ءبىر تۇتاس سوۆەت حالقى» دەگەن ات تاعىنعان بۇتىندەي ورىستانعان جاڭا يمپەريانىڭ حالقىن قالىپتاستىراتىن ساياسات ۇستاندى.
وداق قۇرامىنداعى باسقا ەلدەرگە قاراعاندا وسى ساياساتتىڭ اياۋسىز قۇرباندىعىنا شالىنعان تاعى دا قازاقتار بولدى. 1916-جىلدان 1956-جىلعا دەيىن جالعاسقان «قىرىق جىلعى قىرعىن» قازاق دالاسىن تۇگەل قانسىراتتى.
ون التىنشى جىلى باستالعان اق پاتشانىڭ جازالاۋشى كاراتەل قوسىندارىنىڭ جاساعان قىرعىنى، ون جەتىدەگى توڭكەرىستەن كەيىنگى اق پەن قىزىل ارميا وتريادتارىنىڭ توناۋشىلىعىنا قاتار ۇشىراعان قانشاما اۋىلدار، جيىرماسىنشى جىلدارى باستالعان قۋلاك، مولدا-قوجالاردى جەر اۋدارۋ، بايلاردى تاركىلەۋ سىندى جەرگىلىكتى حالىقتى جويۋ ساياساتىنىڭ كەسىرەنەن ەلدىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىنان جۇرداي ايىرىلعان ەل... جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا زورلىقپەن ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنىڭ سالدارىنان كوشپەندى مالشارۋاشىلىعى تولىق كۇيرەپ، قازاق دالاسىن جايلاعان جاساندى اشتىقتان حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرى قىرىلىپ، ۇشتەن ءبىرى بوسقىندىققا ۇشىراعان سۇمدىق گەنوتسيد ورىن الدى. بۇل جاپپاي قىرىپ-جويۋدىڭ ءبىر حالىققا شاققانداعى ماسشتابىنا بۇگىندە حالىقارالىق مامانداردىڭ ءوزى جاعاسىن ۇستاۋدا.
كەلەسى كەزەكتە دالا حالقىنىڭ امان قالعان ۇشتەن ءبىرىنىڭ تاعدىرىن ارقالاپ، قالعان ەلدى امان الىپ قالۋ مەن ازاتتىق ءۇمىتىن سوندىرمەۋگە جانتالاسقان الاش ارداگەرلەرى مەن ۇلت زيالىلارىنىڭ اياۋسىز رەپرەسسياعا ۇشىراۋى...
وسىنشا قاستاندىقتان، سەكسەۋىلدەي بەرىك ساحارا حالقىنىڭ بەلى قانشا بۇگىلىپ، السىرەسە دە، ەلدىك ءۇمىتى وشپەي ورنىنان تۇرىپ ەندى عانا ەسىن جىيا باستاعاندا، ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس دەپ اتالعان گەرمانيا مەن سوۆەت يمپەرياسىنىڭ قىرعىن جاۋشىلىق امبيتسياسىنان جارتى ميلليونعا تاياۋ قازاقتىڭ جاس تۇلەكتەرى تاعى دا وپات بولدى. ارتتا قالعان قازاق ەلىنە قايسار انالار مەن جەسىر كەلىنشەكتەر، جەتىم جەتكىنشەكتەر عانا يە بولىپ، جانكەشتى جىلداردى دا باستان كەشتى.
سوۆەتتىك يمپەريا ادامزات قاۋىمىن پرولەتار جانە بۋرجۋازيا دەپ ەكى تاپقا ءبولىپ، بۇكىل ادامدى ماتەريالدىق تەڭ دارەجەگە جەتكىزەمىز دەگەن قيالي كوممۋنيزم ارقىلى ءوز حالقىن دا، وزگە الپاۋىت ەلدەردى دە كوممۋنيستتىك يدەولوگيا ارقىلى قانشا الداۋسىراتسا دا، رەسەيدىڭ بۇرىنعى وتارشىلدىق پيعىلى ەش وزگەرمەندىگىن، قازاق سسر-ى دەگەن تاماشا اتاۋعا يە بولعان ەلدە، ءىس جۇزىندە بايىرعى حالىقتى تاريحي جەرىندە ازشىلىققا ۇشىراتىپ، ۇلتتىق نەگىزدەرىن بىرتىندەپ جويۋدىڭ قانشاما جىمىسقى جوسپارى ىسكە قالاي اسىرىلعانىنان-اق ناقتى كورىنىپ جاتتى.
«قىرىق جىلعى قىرعىن» دەپ اتالعان قازاق حالقى گەنوتسيتكە ۇشىراعان جىلداردىڭ سوڭعى ون جىلى ياعني 1946-شى سوعىستان كەيىنگى قايتا ەس جىيۋ كەزەڭىنەن 1956-جىلعا دەيىنگى ۋاقىت، قازاق قاۋىمى ءۇشىن الدىڭعى جىلداردان دا اۋىر بولدى.
ويتكەنى، «تىڭ يگەرۋ» دەگەن اتپەن قازاق دالاسىن جاپپاي جىرتىپ ەگىستىككە اينالدىرۋ ءۇشىن باستالعان الاپات ناۋقاندا وداق كولەمىنەن اعىلعان باسقا ۇلتتاردىڭ باسىم سانى اتامەكەنىنە از ساندى بولسا دا يە بولىپ وتىرعان قازاقتى مۇلدە سانسىراتىپ كەتتى. جەرگىلىكتى قازاقتىڭ تىلدەن، دىلدەن ايىرىلۋى ياعني رۋحاني كۇيرەۋگە بەت الۋ كەزەڭى تۋدى. ۇلتتىق ءتىلىن ۇمىتقان، ءدىنى تارك ەتىلگەن، ءدىلى بۇزىلعان سوتسياليزم دەيتىن كازارمالىق قوعامنىڭ «سوۆەت حالقى» دەپ اتالعان جالشى توبىرى قالىپتاسسا، وتارشىلداردىڭ كوزىنىڭ قۇرتى بولعان قازاق ساحاراسى ۋىستارىنا تولىق ءتۇسۋدىڭ تاريحي ءساتى تاياپ قالعان ەدى.
ونىڭ ۇستىنە، كاپيتاليزم مەن كوممۋنيزم دەپ ەكى دۇنيەگە بولىنگەن الپاۋىت يمپەريالاردىڭ اراسىندا قىرىپ-جويۋدىڭ جاڭا قارۋى سانالعان اتوم سىناقتارى قازاق حالقىنىڭ قايناعان ورتاسىندا جاسالا باستادى. قازاقتىڭ دانالارى شىققان سەمەي ولكەسى مەن باتىرلارى ۇزىلمەگەن باتىستا، رادياتسيا ارقىلى جەركىلىكتى حالىقتىڭ ۇرپاعىنا كەسىر كەلتىرەتىن اتوم سىناقتارىنىڭ جاسالۋىن قاستاندىقتىڭ قانداي تۇرىنە جاتقىزۋعا بولادى؟!
بىراق، ساحارانىڭ سەكسەۋىلىندەي تامىرى تەرەڭ، جانى ءسىرى، رۋحى بيىك قازاق قاۋىمى وتارشىل قاستاندىقتىڭ قانشا ءتۇرى جاسالسا دا، جەر بەتىندە حالىق رەتىندە امان قالۋدىڭ مۇلدە جاڭاشا «ازاتتىق فەنومەندەرىن» ۇدايى جاڭعىرتۋمەن بولدى.
سونىڭ ەڭ ايتۋلىسى، «قىرىق جىلعى قىرعىن» اياقتالىپ بۇكىل جاعىنان سانسىراعان قازاقتى ورنىنان تىك تۇرعىزعان الاش ارداگەرلەرىنىڭ اماناتىن مويىنىنا الىپ قالعان ومارحانۇلى مۇحتاردىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسى!
بۇل رومان ماجبۇرلىكتەن قانشا تاپ كۇرەسى يدەولوگياسىمەن جازىلسا دا، بۇكىل قازاقتىڭ عاجايىپ ءومىرىن قايتا تىرىلتكەندەي، ۇلت دانىشپانى اباي حاكىمنىڭ دانالىعىن بارلىق حالىققا قايتا قاۋىشتىرعانداي رۋحاني سەرپىلىس تۋدىردى. ونىڭ ۇستىنە جاڭا زامانعى ءسوز ونەرىنىڭ شىڭى سانالاتىن رومان جانرىندا دۇنيەجۇزىلىك ايگىلى جازۋشىلارمەن قازاقتىڭ تايتالاسا الاتىنىن دالەلدەپ ۇلت مەرەيىن ۇستەم ەتتى.
الپىسىنشى جىل دەگەندە، قازاق اۋەن ونەرىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان، باسقا تۇركى تەكتەس حالىقتار ءالى جەتە قويماعان جاڭا اندەردىڭ تۋى – قامكوڭىل حالىقتىڭ جان جاراسىن جازىپ، ۋايىمىن ۇمىتىرعان، كەلەشەك ومىرگە ەرەكشە قۇشتارلىقپەن قارۋعا شاقىرعان كەرەمەت قۇبىلىس بولدى.
ۆالس كورولى دەگەن دارا داڭققا جەتكەن ءشامشىنىڭ ءبىرتۋار اندەرىنەن باستاپ، ۇلى سازگەردىڭ الدىڭعى جانە ارتقى بۋىنى سانالاتىن بەكەن جاماقاەۆتىڭ «سەن عانا»، ءابىلاحات ەسپاەۆتىڭ «ءالى ەسىمدە»، اسەت بەيسەۋوۆتىڭ «التىنىم»، ەسكەندىر حاسانعاليەۆتىڭ «ەلىگىم ەركەم»، «اۋىلىم ءانىم»، يليا جاحانوۆتىڭ «جايلاۋكول كەشتەرى»، نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ «قۇستار قايتقاندا»، «ءوز ەلءىم»، مۇحتار شاحانوۆتىڭ «جۇبايلار جىرى»، باكىر تاجىباەۆتىڭ «اقبۇلاعى»، ءا.تەلعوزيەۆتىڭ «الاتاۋ قىزى»، ءا. مولداعايىنوۆتىڭ «اياۋلىم، ارمانىمداي اسىلىم ەڭ», ش.ابىلتاەۆتىڭ «ءبىراۋىز ءسوز»... وسىنداي اۋەنى عاجاپ، قايتالانبايتىن ءبىرتۋار... تاعى قانشاما اندەر سوعىستان كەيىنگى قامقوڭىل قازاق قاۋىمىن ۋاتقان، ومىرگە قۇشتارلىعىن وياتقان عاجاپ رۋحاني دارۋمەن بولا ءبىلدى.
تاعى دا ون جىل ءوتىپ، جەتپىسىنشى جىلدار دەگەندە، قازاقتىڭ ءسوز ونەرىندە ايتۋلى تۋىندىلار ومىرگە كەلىپ، سىرتتاي «سوۆەت جاستارى» دەپ اتالسا دا، قازاق جاستارىنىڭ ۇلتتىق رۋحىن تاربيەلەگەن ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» سىندى ايگىلى رومانى جازىلىپ، بۇكىل وداق تىلدەرىندە اۋدارىلىپ، قازاقتىڭ تاريحي ساناسىن جاڭعىرتىپ جاتتى. مۇحتار ماعاۋيننىڭ جانكەشتىلىكپەن قۇراستىرعان «قوبىز سارىنى»، كاسىبي تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ تاريح وقۋلىعى تەرەڭ تەگىمىزدى ۇمىتپاۋدى ەسكەرتكەن ەرلىك ەدى. جانە دە ۇلكەن عالىم اقجان ماشانيدىڭ ەرەن ەڭبەگىمەن ادامزاتتىڭ ۇستازى سانالاتىن ءابۋناسىر ءالفارابيدىڭ قازاق توپىراعىنىڭ پەرزەنتى ەكەندى دالەلدەنىپ، عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ قازاقشاعا اۋدارىلۋ دا حالقىمىزدىڭ رۋحىن اسقاقتاتقان وقيعا دەي الامىز.
وسى كەزەڭدەرمەن تۇسپا-تۇس ءازىر بولعان «قىز جىبەك» كوركەم-ءفيلمى قازاق حالقىنىڭ داڭقىن تاعى ءبىر اسىردى. باياعى سالت-ءداستۇر ۇمىتىلىپ سوۆەتتەنىپ بارا جاتقان حالقىمىز، بۇل كوركەم-فيلم ارقىلى ءوزىنىڭ دەگدار مادەنيەتتى، ساليقالى تۇرمىس قۇرعان، وزگەشە ءسان سالتانانتتى قوعامى بولعانىنا كوزى جەتتى ءارى وداقتاعى باسقا حالىقتاردىڭ دا قۇرمەتىنە بولەندى. ءفيلمنىڭ باس اكتەرلەرى قۇمان مەن مەرۋەرت سول كەزدەگى جاستاردىڭ يدەال-ۇلگىسىنە اينالدى.
وسىلايشا، ءوزىنىڭ تەرەڭ تامىرلى، اسقان ونەرپاز حالىق ەكەنىن كورسەتىپ جاتقان جەمىستى جىلداردا قازاقتىڭ بۇكىل سالاداعى ونەرى جارقىراي كورىنگەنى - وتارشىل بيلىكتىڭ بايقاي الماي قالعان «ازاتتىق فەنومەنىنىڭ» عاجابى دەسە بولادى.
ماسەلەن، «وتىرار سازى» ايگىلى ءانسامبلىنىڭ ومىرگە كەلۋى – نۇرعيسا تىلەنديەۆ سىندى ءبىرتۋار دارىننىڭ جەمىسى دەسەك تە، سول كەزدە شەتەلدەردەن كەلەتىن دەلەگاتسيالارعا «مىنە، بىزدەگى قازاق دەگەن حالىق» دەپ، كورسەتەتىندەي ءبىر نىساننىڭ سول كەزدەگى بيلىككە قاجەت بولۋى تۇرتكى بولعانى دا تەگىننەن تەگىن ەمەس ەدى. ساحارانىڭ بايىرعى حالقىنىڭ دالاداي كەڭ-تىنىستىلىعىمەن قوسا، جەلدىڭ سۋىلى، سۋدىڭ سىلدىرى، ءشوپتىڭ سىبدىرى، ورماننىڭ شۋىلى، تورعايدىڭ شىرىلى... سەكىلدى الۋان اۋەندى ساز اسپاپتارى قازاقتاردىڭ قالعي باستاعان ۇلتتىق ساناسى مەن اسەم اۋەندىك ەستەتيكاسىن وياتسا، باسقا حالىقتاردىڭ قازاققا دەگەن ءسۇيىنىشىن تۋعىزدى.
ونىمەن قاتار، جەتپىسىنشى جىلدارى جارىق جۇلدىزداي جارق ەتىپ شىعىپ كەلگەن «دوس-مۇقاسان» ۆوكالدىق ءانسامبلى قازاقتىڭ حالىق اندەرىنىڭ جاڭا مۇمكىندىگىن اشىپ، قازاق جاستارىنىڭ اسقان دارىندى ەكەنىن تاعى دا دالەلدەپ بەردى. انسامبل توبى ول كەزدە ءبىزدىڭ ادامدار كاپيتاليستىك جۇيە دەپ جاقتىرمايتىن باتىس ەۋروپا مەن امەريكا ەلدەرىن گاسترولمەن ارالاپ بەرى ايتساق سوۆەت وداعىنىڭ ابىرويىن اسىرىپ، ارى ايتساق ولارعا ايگىلى ءانشى امىرەدەن كەيىن قازاق دەگەن حالىقتىڭ بار ەكەنىن تاعى ءبىر تانىستىرىپ ءوتتى. ولاردىڭ كوپتەگەن اندەرىن سونىڭ ىشىندە «توي جىرىن» سول كەزدەگى شەتەل جاستارى جاتقا ءبىلۋى – قازاق اندەرىنىڭ كەز-كەلگەن حالىقتى ەلىكتىرىپ اكەتەتىندەي تابيعي، شىنايى ەكەندىگىن پاش ەتكەن ەرەكشە قۇبىلىس بولدى دەي الامىز.
روزا رىمباەۆانىڭ سوفيا حالىقارالىق جاستار فەستيۆالىندە «التىن ورفەي» باس جۇلدەسىن يەلەنۋى سوۆەتتىك ۇلتسىزداندىرۋ يدەولوگياسىنا ۋلانا باستاعان قازاق قىزدارىنىڭ ءوز ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرىپ، نامىسىن شىڭدادى. ءوز حالقىنىڭ نامىسىن قورعاۋ بارىنەن ارتىق ەكەنىن ۇعىنىپ، الداعى بولاتىن داڭقتى «جەلتوقسان جانكەشتىلەرىنىڭ» جالىندى قىزدارىن وسىنداي «ازاتتىق فەنومەندەرى» دايىنداپ جاتقانىن ول كەزدە ەشكىم دە پايىمداي العان جوق بولاتىن.
مىنە، وسىنداي قازاق حالىقىنىڭ ازاتتىق ساناسىن وياتاتىن ونداعان «ازاتتىق فەنومەندەرى» سوۆەت يمپەرياسىنىڭ بودان حالقىن سوزبەن الداپ، ءىس جۇزىندە رۋحاني قۇلدىققا اكەلە جاتقانىن وداقتا العاش اشكەرەلەپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ الدىندا «لەنيندىك ۇلت ساياساتىن ۇستانۋشى ەل» دەگەن وتىرىك بەت پەردەسىن سىپىرىپ بەردى.
ياعني، «1986-جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى» دەپ، ءوز ەلىمىزدە مۇلدە جۇمسارتىلىپ اشەيىن ايتىلىپ جۇرگەن الماتىدا جانە باسقا وبلىس ورتالىقتارىندا بولعان قازاق جاستارىنىڭ ايگىلى «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» سوۆەت وداعىنىڭ ىرگەسىن شايقالتقان، الەمدىك دارەجەدەگى ساياسي قۇبىلىس ەكەندىگىن سول كەزدەگى ساناسى اشىق ادامزات قوعامى الدەقاشان تاريحقا قاشاپ جازىپ قويعان-دى.
بىلايشا، ايتقاندا 1991-جىلى وداق قۇرامىندا بولعان بودان ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى، سونىڭ ىشىندە قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىككە جەتۋى – ءوز ەلىندە 1956-جىلدان 1986-جىلعا دەيىن وتىز جىل بويى دايىندالعان «ازاتتىق فەنومەندەرى» ارقىلى دايىندالعان، جەلتوقسان قاھارماندارى ارقىلى ىسكە اسقان تاريحي وقيعا ەكەندىگى بۇگىندە بىلگىر قوعامتانۋشىلار ارقىلى جان-جاقتى زەرتتەلۋدە.
قازاقتىڭ «ازاتتىق فەنومەندەرىنىڭ» ءۇشىنشى كەزەڭى 1986-جىلدان نەمەسە دەيۋرە تاۋەلسىزدىك العان 1991-جىلدان قايتا باستالدى دەۋىمىزگە بولادى. ويتكەنى، پوستسوۆەتتىك كەزەڭ دەپ، اتالعان وسى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاق ەلىن سوۆەتتىك جۇيەدە تاربيەلەنگەن، كوممۋنيستىك باسقارۋ تاسىلىنە ۇيرەنگەن، ينتەرناتسيوناليستىك مورالداعى ازاماتتاردىڭ باسقارۋى – ەلدىڭ تاريحي يەسى سانالاتىن قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، الەۋمەتتىك جاعىنان تولىق ازاتتىققا جەتۋىنە كەدەرگى كەلتىرگەنىن كوپتەگەن قوعامدىق كورىنىستەردىڭ ءوزى دالەلدەپ بەردى.
ماسەلەن، قازاقتى قازاق ەتىپ تۇرگان ءارى ونىڭ مىڭداعان جىلعى ۇلتتىق مادەنيەتىن ساقتاپ تۇراتىن ءتىلىنىڭ تولىق قولدانىسقا كىرمەي مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە ءالى دە وتارشىل ءتىلدىڭ ۇستەمدىك ەتۋى. (تاۋەلسىزدىكتىڭ وسىنشا جىلى وتكەندە ءبىر-ەكى عانا مەملەكەتتىك زاڭنىڭ تۇپنۇسقاسى قازاق تىلىندە جازىلۋى، باسقا دالەلدى قاجەت ەتپەيدى!)
ەكىنشى, مىڭ جىلدىقتان بەرى وسى ەلدەگى ناعىز جەر-سۋدىڭ يەسى قازاق حالقى سول ەلدىڭ مونوۇلتى رەتىندە بوداندىق جىلداردا وتارلانعان كوپتەگەن رۋحاني، مادەني، الەۋمەتتىك جاعدايلارىن قالپىنا كەلتىرىپ دەكولونيزاتسيالىق ۇدەرىستىڭ جۇرگىزىلمەي اياقسىز قالۋى. ءۇشىنشءى، قوعامتانۋ عىلىمىندا «ەگەر، سانى از-كوپ بولسا دا ءوزىنىڭ تاريحي جەر-سۋى بار حالىقتار ءبىر مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا بولعان جاعدايدا جەكە ۇلت رەتىندە سانالىپ، ونداي ەل كوپ ۇلتتى دەپ اتالادى» دەگەن عىلىمي نەگىزگە مۇلدە قايشى ءۇردىستىڭ قالىپتاسۋى.
ياعني، قازاقستاندا قازاق حالقىمەن ارالاس قۇرالاس تۇراتىن ارنايى ولكەسى جوق دياسپورا وكىلدەرىن «قازاقستان كوپۇلتتى ەل» دەپ اتاۋ ارقىلى ەل يەسى قازاقتاردىڭ زاڭدى مۇددەسى قازاقستانداعى باسقا دياسپورا وكىلدەرى سەكىلدى ەلەۋسىز بولىپ قالۋى. ءسويتىپ، قازاقستاندا ۇلتتار اسسامبلەياسى دەيتىن، جاساندى ۇيىم قۇرىلىپ، ولار كونستيتۋتسيا بويىنشا قابىلدانعان مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزبەي، بۇرىنعى وتارشىل ورىس تىلىندە ءىس جۇرگىزۋى بۇعان دالەل بولادى.
ەڭ ءبىر كۇلكىلى ءجايت الگى ءبىز «ءتىلىن قورعايمىز» دەپ، شىر-پىر بولىپ وتىرعان «كوپ ۇلتتاردىڭ» ءوز ءتىلىن دە بىلمەي ورىسشا سويلەيتىنى، مەملەكەتتىك ءتىلدى مەنسىنبەيتىنى! (قازاقستاندا ءوز ۇلتتىق تىلىندە ناقتى سويلەيتىندەر بولسا ورىس دياسپوراسى مەن ۇيعىر ديسپورالارى عانا ەكەنى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن جاعداي).
ءۇشىنشى, وسىنداي جەتىلگەن باي ءتىلىمىزدىڭ ەلىمىزدىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك سالادا ءتۇرلى تاسىلدەرمەن شەتتەتىلۋى قازاق تىلىندەگى باق-تى دا تومەندەتىپ، اقپارات قۇرالدارىنىڭ ورىس تىلىندە كۇش الۋىنا جاعداي تۋدىردى. ياعني، وسىنداي مۇمكىندىكتى پايدالانعان رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ قازاق ەلىنە ەكسپانسياسىنىڭ كۇشەيۋى، تاۋەلسىزدىك كەزىندە قالىپتاسقان جاس بۋىننىڭ ورىس تىلىنە بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن، ءوز ءتىلىن مەنسىنە قويمايتىن تەرىس پسيحولوگيا تۋدىرۋىنا اكەپ سوقتى.
مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەتاسى سانالاتىن ناعىز تاۋەلسىزدىك جەمىسى بولعان جەتكىنشەك ۇرپاقتىڭ انا ءتىلى قالىپتاساتىن ورتا مەكتەپتە ءوز ءتىلىن ۇستەم ەتىپ، تازا ۇيرەتۋدىڭ ورنىنا بالالاردىڭ بالاڭ ميىن شاتاستىراتىن «ءۇش تىلدىك» دەيتىن قيتۇرقى وقۋ باعدارلاماسىنىڭ وقۋ جۇيەسىندە ۇستەمدىك ەتە باستاۋى دا ۇلت رۋحانياتىنا قاۋىپ توندىرۋدە...
دەيۋرە تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى قازاق حالقىنىڭ دەفاكت تولىق ازاتتىققا جەتۋىنە ارنايى ءىس شارالاردىڭ جاسالماي، باياعى سوزبەن الداۋدىڭ بەلەڭ العاندىعىن ايتۋ باسقا تاقىرىپتى قاجەت ەتەدى.
ازاتتىق فەنومەنىنىڭ جالعاسى
الايدا، رۋحى تەك ازاتتىقتى اڭسايتىن قازاقتار سىرت كورىنىستە سابىر ساقتاپ جۇرگەنىمەن وتارشىلدىقتىڭ قازىرگى جاڭا فورماتىمەن ءۇنسىز كۇرەسۋدە.
سونىڭ ەڭ ايتۋلىسى شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا كوش باستاۋى. «دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ باسىن قوسۋ» دەگەن يدەيانىڭ العاشقى اۆتورى موڭعولياداعى قازاقتار ەكەنىنە سول كەزدەگى «ازاتتىق» راديوسىندا ماتىندەرى وقىلعان ۋلانباتىرداعى قازاق جاستارىنىڭ شىعارعان «رۋح» جۋرنالى تاريحي كۋا بولا الادى. جانە ولار مۇنى العاش رەت ءىس جۇزىنە اسىرا ءبىلدى.
قازاقستان ءالى تاۋەلسىزدىك الماعان توقسان ءبىرىنشى جىلدىڭ مامىر ايىندا «ەڭبەك شارتى» دەگەن اتپەن موڭعوليالىق قازاقتاردىڭ قازاق جەرىنە تىكەلەي كوشىپ كەلۋى، ولاردىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ولكەسىمەن ءوتىپ كەلۋى شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ناقتىلى وتانى قازاقستان ەكەندىگىن دۇنيە جۇزىنە ايگىلەگەن وقيعا بولعاندىعى شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ دا تاۋەلسىزدىكتى اڭسايتىندىعىن كورسەتكەن بىرەگەي «ازاتتىق فەنومەنى» دەيمىز.
بۇل تاريحي ۇدەرىس كەشىكپەي دۇنيەجۇزى ەلدەرىندە تۇراتىن قازاق دياسپورالارىنىڭ اتاجۇرتقا توقتاۋسىز اعىلا باستاۋىمەن ءارى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بۇل ۇدەرىستىڭ ودان ارى ۇدەۋىمەن ەرەكشەلەنۋى – الاش جۇرتىنىڭ ەلدىك رۋحىن الەمگە پاش ەتە ءبىلدى.
بۇكىل الاش جۇرتىنىڭ رۋحىن وياتىپ، ەلدىك مۇددەسى ءۇشىن جۇمىلا كۇرەسەتىندەي تاريحي ءساتتىڭ تۋعانىن بۇل كەزدە ميۋنحەندە قىزمەت ەتەتىن «ازاتتىق» حالىقارالىق راديوسىنىڭ قازاق رەداكتسياسى دۇنيە ەلدەرىنە تىنىمسىز جاريالاپ جاتتى. وسى راديوحاباردا ۇزاق جىل جۋرناليست بولىپ قىزمەت ەتكەن حاسان ورالتاي باۋىرىمىزدىڭ جەكە كۇرەسى مەن جانكەشتى ەرلىگىن الاش ارداگەرلەرىنىڭ ءىسىن جالعاعان ەرەكشە تاريحي قۇبىلىس دەپ اتاۋعا ءتيىسپىز. ءدال سونداي، قازاق پۋبليتسيستيكاسىندا يدەولوگيا دەيتىن «سوۆەتتىك شىنجىردى» العاش تاس-تالقان ەتىپ ءۇزىپ، «كۇرتىك قاردى ومبىلاپ» جاڭا جول سالىپ كوسەمسوزدىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ كەتكەن دارىندى قالامگەر مارقۇم مارات قابانباي دا ۇلت تاۋەلسىزدىگى تاريحىندا قالاتىن ەرەكشە ەسىم.
بىراق، پوستسوۆەتتىك كەزەڭ ءبىزدىڭ ارمانداعان ۇلتتىڭ ازاتتىعىنا قاراي قارىشتاپ كەتە قويمادى.
تاريحي قولايلى كەزەڭ تۋىپ، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىككە جەتۋى، وسى تاۋەلسىزدىكتى ناعىز ۇلتتىق كەمەلدىككە كەلتىرۋگە مۇمكىندىكتىڭ بولۋى، الاش ارداگەرلەرىنىڭ دايىنداپ كەتكەن بىرەگەي باعدارلامالارىن ىسكە اسىرۋدىڭ ءساتىنىڭ كەلۋى، بوتەن ەلدەرگە امالسىزدىقتان اۋىپ كەتكەن قازاق دياسپورالارىن جانە ءوزىنىڭ تاريحي مەكەنىندە وتىرسا دا بوگدە ەلدىڭ قۇرامىندا قالىپ قويعان ەتنيكالىق قازاقتاردى ازاتتىق العان اتاجۇرتىنا قابىلداۋدىڭ كەزى كەلىپ تۇرعانى... سەكىلدى كوپتەگەن وڭتايلى قوعامدىق-ساياسي شارالاردىڭ سوزبۇيداعا سالىنىپ ىسكە اسپاۋى – قوعامدىق كورىنىستەردە انىق كورىنە باستادى.
بۇل تۇستا قازاق زيالىلارى بايىپتىلىق تانىتتى: باياعىداي ماسكەۋ توبەسىنەن قاراپ تۇرعان جوق پرەزيدەنت وزىنەن، ۇكىمەت وزىنىكى، پارلامەنت تە وزدەرى سايلاعان حالىق قالاۋلىلارى. سوندىقتان، جوعارىدا اتالعان ۇلتتىق دىلگىر ماسەلەلەر جايلى قانشاما ۇسىنىستار، باعدارلامالار، پىكىرلەر... جازىلۋمەن، ايتىلۋمەن بولدى، الايدا ءىس جۇزىندە باسقاشا كورىنىستەر ياعني قازاق ۇلتتىق مۇددەسىنە تىكەلەي قايشى ىستەر ىسكە اسۋمەن بولدى.
ماسەلەن، الاش ارىستارىنىڭ يدەالارى ەسكەرۋسىز قالدى، بوتەن ەلدەگى قازاق دياسپورالارىنىڭ قازاقستانعا كەلۋى، تىركەلۋى، ازاماتتىق الۋى نەشە ءتۇرلى قيتۇرقى امالدارمەن، قاعازباستىلىقپەن بوگەتتەر قويىلدى. سوڭعى ونداعان جىلدا كوشى-قوننىڭ جالعان باعدارلامالارىمەن الداۋسىراتىپ، ەلىمىزدىڭ دەموگافيالىق ساياساتىنا بىردەن-ءبىر دەم بەرۋشى وسى نەگىزگى فاكتور ەلەۋسىز قالدى. ءارى، شەتتەن كەلەتىن قانداستارمىزدى جەككورىنىشتى كورسەتەتىن جىمىسقى يدەولوگيا دا جۇرگىزىلىپ جاتتى.
قازاق ەلىن ۇلتتىق بىرەگەي ەل ەتۋگە ءتيىستى نەگىزگى فاكتور سانالاتىن قازاق ءتىلىنىڭ بەدەلىن، مارتەبەسىن تۇسىرەتىن قانشاما امالدار دا قاتار ءجۇرىلىپ جاتتى. باسقارۋ جۇيەسىندە وتىرعان بيىك لاۋازىمدىلاردىڭ ءوز ءتىلىن بىلمەۋى كەمشىلىك ەمەس، بوتەن ەلدىڭ تىلىندە سايراۋى كەرەمەتتەي مادەنيەتتىلىك سانالاتىن سۇرقاي ساياسات ءالى اقىلى قالىپتاسپاعان تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنىڭ جاستارىنىڭ ميىن ۋلاي باستادى. كوپشىلىككە قىزمەت كورسەتۋ ورنىندارى سانالاتىن بانك، دۇكەن، اكىمشىلىكتە... وتىرعان قازاق جاستارى بەتتەرى بۇلك ەتپەي وتارشىل تىلدە جاۋاپ بەرۋى ادەتتەگى كورىنىسكە اينالدى...
ياعني، سوۆەتتىڭ جۇرگىزگەن ينتەرناتسيوناليستىك ساياساتىن قازاقستاندا قۇرىلعان ۇلتتار اسسامبلەياسى دەيتىن ۇيىمنىڭ وتىزعا تاياۋ جىلدا «تابىستى ىسكە اسىرىپ» ۇلگەرگەنىن، ۇلتتىق رۋحتىڭ تاعى دا الدانعانىن قازاق قوعامى بىلسە دە، «بۇدان دا جامان كۇنىمىزدە تويعا بارعامىز» دەگەندەي بارىنە كوندىگۋ ۇدەرىسى بەلەڭ الدى...
بىراق، جوعارىدا ەسكە العان قازاق ديوسپورالارىنىڭ اشىق تۇردەگى كوشى-قون ساياساتىن باستاعان «ازاتتىق فەنومەندەرى» ەندى، تاۋەلسىز ەلدە باسقا تۇردە كورىندى. ونىڭ ەڭ اتاقتىسى رەتىندە، «قازاق جەرىن ساتۋعا ەشكىمنىڭ حاقسى جوق!» دەپ، باسقارۋ جۇيەسىندەگىلەردى سەلك ەتكىزىپ، كۇيكى تىرشىلىكپەن ەلدىكتى ۇمىتىپ بارا جاتقان ەلدى ءدۇر سىلكىندىرىپ وياتقان ارون اتابەك، ماكس بوقاەۆ ت.ب. ۇلت باتىرلارىن «ازاتتىق فەنومەنى» رەتىندە اتاۋعا ءتيىسپىز!
كەلەسى كەزەكتە، قىتايداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قۇقىن قورعاۋ ماقساتىندا ۇيىمداسقان «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» قوعامىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى سەرىكجان ءبىلاش باستاعان «اقپاراتتىق مايدانىن» قازاق تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەرەكشە «ازاتتىق فەنومەنى» دەي الامىز! جانە سەرىكجان سويلەۋ شەبەرلىگىمەن قازاق ءتىلىنىڭ اقپاراتتا دا، ساياساتتا دا كەرەمەت شەشەن ءتىل ەكەنىن دە دالەلدەپ بەردى.
ويتكەنى، «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» ادام قۇقىن قورعايتىن حالىقارالىق كونۆەنتسيالاردىڭ ۇستانىمىن بۇلجىتپاي ورىنداي وتىرىپ، قازاقستاننىڭ زاڭدارىن قۇرمەتتەي وتىرىپ قۇقى تاپتالعان، قىتاي ەلىندە جازالاۋ ورىندارىندا قاماۋدا قالعان قانشاما قازاقتاردىڭ دالەل-دەرەكتەرىن ءوز قولىمەن جازىلعان ارىز، تىكەلەي تۇسىرىلگەن بەينەكورىنىس جانە بۇلتارتپايتىن ناقتى قۇجاتتار بويىنشا حالىقارالىق تىلدەر ارقىلى الەم اقپاراتىنا تاراتۋى – دۇنيەجۇزىنىڭ وركەنيەتتى ەلدەرىن تاڭىرقاتىپ، قازاق دەگەن حالىقتىڭ اسقان ساۋاتتى، جانكەشتى العىر ەكەندىگىن مويىنداتىپ ۇلگەردى. وعان دالەل، وسى «اتاجۇرتتىقتاردىڭ» اقپاراتتىق مايدانىنان كەيىن قىتايداعى جازالاۋ لاگەرىندە قامالعان قانداستارىمىزدىڭ بوساتىلا باستاۋى، جالپى ادام قۇقىن قورعاۋعا قاتىستى دۇنيەجۇزىلىك قانشاما ۇيىمداردىڭ قىتاي بيلىگىنە قاتاڭ ەسكەرتۋ جاساپ، بۇل گەنوتسيتتىك ارەكەتتى جەدەل توقتاتۋعا شارا قولدانۋى.
اسىرەسە، قازاق ازاماتى سەرىكجان ءبىلاشتىڭ بۇل ەرلىگى قازاقستاندا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتكەنى سونشا، ەلدىڭ بەلگىلى تۇلعالارى مەن قوعام بەلسەندىلەرى جانە ادىلەتتىكتى جاقتايتىن بۇكىل حالىقتى جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرىپ، اۋىزبىرلىككە كەلە الاتىنىن دالەلدەپ بەردى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى مۇستافا وزتۇرىك، ەرماحان يبراگيم، بەگزات ساتتارحاندار باستاعان ءبىرتۋار قازاق سپورتشىلارىنىڭ داڭقى جانە سوڭعى ءۇش جىلدا ياعني «ازاتتىقتىڭ جاڭا فەنومەندەرى» باس كوتەرگەن كەزەڭدە گەننادي گولوۆكين، قانات يسلام دەگەن داڭقتى ەسىمدەر قازاقتىڭ كوك تۋىن دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە جەلبىرەتىپ، ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ ەرلىك، ەلدىك رۋحىن اسپانداتتى.
ال، ديماش قۇدايبەرگەننىڭ ءان-اۋەن الەمىندەگى قۇبىلىسى، 1960 جىلدارداعى «عارىشقا گاگارين ۇشتى!» دەگەن الەمدىك وقيعادان ءبىر دە كەم بولماعانىن كوزبەن كورىپ وتىرمىز.
وزدەرىن ونەر مەن مادەنيەتتىڭ شىڭىنا شىقتىق دەيتىن الەمدىك الىپ دەرجاۆالاردىڭ كورەرمەندەرى ياعني قىتاي، امەريكا، جاپونيا، فرانتسيا... ديماشتىڭ تابيعي اسقاق تاماعى عانا ەمەس، ونىڭ ساحنا ونەرىندەگى ەڭ جوعارعى تالعامداعى مادەنيەتتىلىگىنە، تۋعان حالقىنىڭ اندەرىندەگى بۇلتقا جەتەتىن شىرقاۋ اۋەزدىلىگى مەن سان قۇبىلعان اۋەزدىلىگىنە كوزدەرىنەن سۇيىسپەنشىلىك جاسىن اعىزا تىڭداپ، تامسانا تاڭداندى! ديماشتىڭ دارىندىلىعىنىڭ سىرتىندا سونشا جاس جىگىت بولا تۇرا سابىرلى ۇستامدىلىعى، قاراپايىم كىشپەيىلدىلىگى، ەلىگىپ-ەلىرىپ كەتپەيتىن ءبىر مىنەزدىلىگى ونىڭ تۋعان حالقىنىڭ ايناسى بولا بىلگەندىگىن، مۇنداي ءبىرتۋار ءانشىنى تەك قانا تەرەڭ مادەنيەتى بار، رۋحاني ۇلى حالىق قانا تۋعىزا الاتىندىعىن ءدال قازىرگى ساتتە الەم ەلىنە مويىنداتۋ ۇستىندە.
جانە دە، كوپشىلىك قاۋىم سىرت كورىنىستەرىنە قاراپ ءالى تۇسىنە الماي جۇرگەن ەربولات بەدەلحان جەتەكشىلىك ەتەتىن «91 توبى» قازاق ەلىن دۇنيەجۇزىنە تانىتىپ جۇرگەن ەرەكشە قۇبىلىس. وسى توپتىڭ تەك قازاقشا ايتاتىن گۋمانيستىك اندەرىن رەسەي، وڭتۇستىك كورەيا ت.ب. ەلدەردىڭ جاستارى ءوز تىلدەرىندە تيتر اۋدارمامەن قۇنىعا تىڭداۋىن، اندەرىنىڭ ماعىناسىنا نازار اۋدارۋىن انشەيىن ەلىكتەۋشىلىك دەۋ ابەستىك بولار ەدى.
قازاقستان دەگەن ورتا ازياداعى ەلدىڭ وسىلايشا ۇلتتىق اسقاقتىقپەن تانىلعانى ءوز ۇلتىن قوراش ساناپ، وتارشىل تىلدە شۇلدىرلەۋدى مارتەبە كورەتىن ماڭگۇرتتەردى دە تاۋبەسىنە كەلتىرە باستادى. ارينە، بۇل ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ داڭعوي قۇر ماقتانىشى ەمەس، ناعىزىندا ازات رۋحتى اڭسايتىن حالقىمىزدىڭ تاعى ءبىر «ازاتتىق فەنومەنىنىڭ» جارقىراپ كورىنۋى دەپ ءتۇسىنىۋىمىز كەرەك-ءتى.
ەندى، حالقىمىز ءسوز ونەرىندە دە الدىڭعى وتكەن «اباي جولى»، «كوشپەندىلەر»، «شاقان شەرى»، «بەساتار» سىندى جاڭا بۋىندى جان-جاقتى شىڭداي الاتىن فەنومەن-كىتاپتاردى كۇتۋدە...
اباي ماۋقاراۇلى،
جازۋشى-جۋرناليست
Abai.kz
