قىتايدىڭ ايگىلى «سوحۋ» سايتىنىڭ «تاريح» باعانىندا جاريالانعان قازاقستاننىڭ تاريحىن، مەملەكەتتىلىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن جوققا شىعاراتىن، حالقىنىڭ ار-نامىسىنا تيەتىن ماقالانى مەن دە وقىپ شىقتىم. ءدال قازىرگىدەي قىتايدان تاراعان كوروناۆيرۋسپەن كۇرەسىپ، توتەنشە جاعدايدا وتىرعان ەلىمىز ءۇشىن، مۇنى مەن جىعىلعانعا جۇدىرىق، نەمەسە حالىقتىڭ ءتوزىمى مەن جۇيكەسىن سىناعان اقپپاراتتىق سوعىس دەپ ەسەپتەيمىن. 

سونىمەن بىرگە، بۇل ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىنا، ەكى ەل حالقىنىڭ دوستىعىنا ىرتكى سالاتىن مۇلدە نەگىزسىز، ءپرينتسيپسىز، جاۋاپكەرشىلىكسىز سوزدەر دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل بۇرىننان بەرى جاعى تالماي ايتىپ كەلە جاتقان ىرىقىتايشىلدىق ناسيقاتتىڭ جاڭا داۋىردەگى بايىتىلعان، جەتىلدىرىلگەن كورىنىسى. 

مەنىڭ تاڭ قالاتىنىم ‒ وسىنداي ارانداتقىش ماقالانىڭ قالايدان قالاي قحر -داعى بىلدەي ءبىر بەدەلدى سايتتا جاريالانىپ، ءبىر جارىم ميلليارد حالىقتى قامتىعان ەڭ تانىمال الەۋمەتتىك جەلىدە تارالىپ جۇرگەنى بولىپ وتىر. ەگەر نيەتى ءتۇزۋ بولسا، اقپارات قۇرالدارىن، سايتتار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردى كىرپىك قاقپاي كۇزەتىپ وتىرعان قىتاي ۇكىمەتىنىڭ مۇنى بايقاماي، كورمەي قالۋى مۇمكىن ەمەس. «كوسەۋى ۇزىننىڭ قولى كۇيمەيدى» دەگەندەي، مۇنىڭ ارتىندا بىرەۋدى وسىعان ايداپ سالىپ، اڭىسىن اڭدىپ وتىرعان الدە قانداي مىعىم كۇش بار دەپ ويلايمىن. 

ەكى ەل اراسىندا 1994 جىلعى  شەكارا كەلىسىمى مەن كەيىن كەلە قول قويىلعان ونىڭ قوسىمشا قۇجاتتارىنا سايكەس، ەكى ەلدىڭ قازىرگى شەكارا لەنياسى 2002 جىلى 10 مامىردان باستاپ رەسمي شەگەندەلىپ، مويىندالدى. سول كەزدەن باستاپ، قىتاي ۇكىمەتى تاريحي داۋ-دامايعا نۇكتە قويۋعا مىندەتتەمە العان بولاتىن. وكىنىشكە وراي، سودان بەرى قىتاي ۇكىمەتى قازاقستانعا دەگەن تەرريتوريا تالابىن رەسمي ورتاعا قويماسا دا، بەيرەسمي رەۋىشتە ىشكى ويىن ءبىلدىرىپ كەلەدى. بۇل قىتايدىڭ الەمدەگى ەكىنشى ەكونوميكاعا ايلانعاننان كەيىنگى كەزدە سىرتقا قاراي ءوز ىقپالىن ارتتىرۋ، باسقا ەلدەردى ءوز پروتەكتوراتىنا اينالدىرۋ، مۇمكىن بولسا قوسىپ الۋ امبيتسياسىنىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتقاندىعىن كورسەتەدى. سول ءۇشىن ولار تاريحتاعى قاندايدا ءبىر «جەر داۋىن» اۋىق-اۋىق كوتەرىپ كەلەدى. 

وسىدان جيىرما جىل بۇرىن  قىتايلاردىڭ مەنەن كەلەشەكتە قازاقستان مەن قىتايدىڭ دوستىق قاتىناسىنا نە كەدەرگى بولادى؟- دەپ سۇراعانى ەسىمدە. مەن ديپلومات ەمەسپىن. بىردەن ويىما كەلگەن ءۇش ماسەلەنى ايتىپ قالدىم: ءبىرىنشى، تاريحي-تەرريتوريا داۋى، ياعني بالقاش كولىنىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندەگى 440 مىڭ شارشى شاقىرىم تەرريتوريا تاريحتا قىتايدىكى بولعان دەگەن دالباسانى توقتاتۋ كەرەك. ونىڭ تاريحي نەگىزى جوق، بۇل كەڭەس-وداعى مەن قىتايدىڭ قىرىم-قاتىناسى ناشارلاپ تۇرعان  كەزدەردە قاتتى كوتەرىلگەن تاقىرىپ. ەندى ەكى ەل اراسىندا شەكارا كەلىسىمىنە قول قويىپ وتىرىپ، بۇل ماسەلەنى قايتا-قايتا بىقسىتۋدىڭ قاجەتى جوق. ونى تاريحي اتلاستاردان، وقۋ قۇرالدارىنان، ەنتسيكلوپەديالىق ەڭبەكتەردەن الىپ تاستاۋ كەرەك دەدىم. ەكىنشى، ترانس-شەكارالىق وزەندەر ماسەلەسى. قازاقستان سۋ كوزدەرىنە تاپشى ەل. ەلدەگى ءتورت ءىرى سۋ ارتەرياسىنىڭ تورتەۋى دە شەت ەلدەن كەلەدى. ەگەر قىتاي بىزگە كەلەتىن وزەندەردى بوگەپ السا قازاقستاندا ەكولوگيالىق، گۋمانيتارلىق كاتاستروف ورنايدى، بۇل باسى اشىق ماسەلە، بۇعان حالىق شىداپ تۇرا المايدى دەدىم. ءۇشىنشى، قىتايداعى قانداستار ماسەلەسى. بۇل دا ءبىزدىڭ جان جارامىز. ءبىز از حالىقپىز. ءبىر-ءبىرىمىزدى جاقسى بىلەمىز. قىتايداعى قانداستاردىڭ قازاقستانعا ەمىن-ەركىن قاتىناپ تۇرۋىنا جاعداي جاسالسا دەيمىز. بۇدان قىتايعا كەلەر-كەتەر جوق، ونى ساياساتتاندىرماۋ كەرەك -دەدىم. ويتكەنى سول كەزدە قىتايدا قازاق ءشوۆينيزمى (大哈萨克主义) دەگەن ماسەلە كوتەرىلىپ جاتقان. ۇرىمجىدەگى «بينتۋان قىزمەت جينالىسى» دەگەندە بۇل ماسەلە كۇنتارتىبىنە شىققان. ءسوز سويلەگەندەر نازارباەۆ دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتاردى جيناپ ۇلكەن قازاق مەملەكەتىن قۇرماقشى دەپ دابىل قاعىپتى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىن كورە المايتىندار، مىسىق تىلەۋلىلەر سول كەزدە وسى تەرميندى ويلاپ تاۋىپ، قازاقتاردىڭ كەلۋىنە شەكتەۋ قويماقشى بولدى. ونى عىلىمي نەگىزدەپ ماقالا جازعان «عالىمدارى» دا بولدى. ارينە، بۇل ءبىزدىڭ نامىسىمىزعا تيەتىن ءسوز ەدى. ولاردىڭ ەركىنە سالساق، ءبىز تاۋەلسىزدىك الماۋىمىز كەرەك، الساق تا ءوز جولىمىزبەن جۇرمەۋىمىز كەرەك بولاتىن. ولار بىردەن قازاقستاندى اقش-تىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ كەتەدى، وندا ورتا ازيادان قىتايعا قارسى ۇلكەن ءدالىز اشىلادى دەپ قورىقتى. سوندىقتان، ەندىگى جەردە قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق قيىنشىلىعىنان پايدالانىپ، ونى ءوز ىقپالىنا الۋعا ارەكەتتەندى. سول ءۇشىن تاريحي-يدەولوگيالىق نەگىز دايىنداۋعا كىرىستى. ءسويتىپ، دەن سياوپين كەزىندە باسىلىپ قالعان نەندەي ءبىر «قولدان كەتكەن جەرلەر» تۋرالى كونتسەپتسيا قايتا جارىققا شىقتى. قازاقستاننىڭ تاريحىن بۇرمالاۋ، مەملەكەتتىلىگى مەن تەرريتورتيالىق تۇتاستىعىنا كۇمان كەلتىرۋ، سول ارقىلى حالقىنىڭ ساناسىندا ءبىزدىڭ ەلىمىز تۋرالى بەلگىلى ءبىر تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتتى. باستابىندا، يت ۇرەر، كەرۋەن كوشەر، الدە ءبىر جات نيەتتىلەردىڭ پىكىرى شىعار دەدىك. بىراق  مۇنىڭ توقتايتىن ءتۇرى بولمادى. اقىرى ەرىكسىز نازارىمىزدى اۋداردى.

سونىڭ ءبىر مىسالى – كەشەگى ماقالا. ماقالا تاقىرىبى: «قازاقستان قىتايدىڭ قۇزىرىنا قايتا ورالۋدى نەگە اڭساپ وتىر» دەپ قويىلعان. وسى ارادا «قايتا ورالۋ»، «اڭساپ وتىرۋ» دەگەن ءسوز تىركەستەرى بىردەن كوزگە تۇسەدى. جۇرەككە تۇرپىدەي تيەدى. ماقالانىڭ يدەياسى بويىنشا قازاقستان بۇرىن قىتايدىڭ جەرى ەكەن دە، ەندى ونىڭ حالقى قىتايدىڭ قۇزىرىنا قايتا كىرۋدى زارىعىپ «اڭساپ وتىر» ەكەن-مىس. ءوز ويىن جەتكىزۋ ءۇشىن اۆتور الدىمەن قازاقستاننىڭ نەندەي ءبىر «قىتايدىڭ قۇزىرىندا بولعان» تاريحىن وزىنشە تەرەڭنەن تولعاپ اقتارىپ شىعىپتى. 

بىراق، اۆتور ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتىپ، ويىن جيناي الماي قالىپتى. بۇل جەردىڭ بىرتىندەپ قىتاي قولاستىنا كىرىپ، ودان بىرتىندەپ قىتاي قولاستىنان شىعىپ كەتكەنىن ايتپاق بولىپتى. الايدا، وتىرىكتىڭ وزىنە سەنبە، ەبىنە سەن دەگەندەي، مۇنىڭ سوزىندە جۇيە، حرونولوگيالىق ءتارتىپ، گەوگرافيالىق تۇسىنىك،  تاريحي-تەوريالىق پايىم دەگەن اتىمەن جوق ەكەن. فاكتىلەرىنىڭ ءوزى ءبىر-بىرىمەن قيىسپايدى. ەش دالەلسىز. دەگەنمەن سەن تۇر مەن اتايىن سوتقار، سوتاناقتارعا جاراپ جاتىر. بۇل قۇددى سونداي توپتارعا ارناپ جازىلعان ماقالا سەكىلدى. ولارعا كوپ ءتۇسىندىرۋدىڭ، تىم عىلىمي سيپاتتاپ جاتۋدىڭ، دالەل-دايەكتىڭ كەرەگى جوق. باسىن ايتساڭ بولدى. قۇددى شيكىلى-پىسىلى بەرە سالعان تاماققا ۇقسايدى. سوعان قاراعاندا، بۇل قازاقستان تۋرالى تاريحي ءبىلىمىن جەدەل جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتىپ جاتقاندار ءۇشىن ءاتۇستى دايىندالعان ماتەريال بولسا كەرەك. مەيلى، قالاي بولعاندا دا اسەرى جامان. سەبەبى، ول بۇكىل ءبىر مەملەكەتتىڭ وتكەنىن، كەلەشەگىن جوققا شىعارادى. ونىڭ تاريحى مەن تاعدىرىن تەك قىتايمەن عانا بايلانىستىرادى. وسى يدەيانى «Wechat» جەلىسىمەن بۇكىل ەلگە تاراتادى. ەندەشە، ءبىزدىڭ ەلگە كەلگەن جانە كەلەشەكتە كەلەتىن قىتايلاردىڭ كوپشىلىگى وسىنداي تۇسىنىكپەن كەلگەندەر نەمەسە كەلەتىندەر دەۋگە بولادى. ول سەنىمەن دوستىق جايلى سويلەسىپ وتىرىپ، ار جاعىنان «Wechat»-تان العان «بىلىمدەرىن» ساراپقا سالىپ وتىرادى.

ەندەشە اعايىندار، ەلدىكتى زور قىلاتىن دا، قور قىلاتىن دا سول ەلدىڭ تاريحي ساناسى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءبىز تەك باتىرلارىمىزعا عانا ماڭىز بەرىپ، تاريحىمىزدىڭ اششى شىندىقتارىن ايتپادىق. باتىرلاردىڭ جەكپە-جەگىن دارىپتەي وتىرىپ، تاريحي سانامىزدى الداعى جەكپە-جەكتەرگە دايىندامادىق. قازاقتىڭ تاريحىن تەك قازاق ءۇشىن جازدىق. ەلدىڭ ءبىز تۋرالى جانە ءبىزدىڭ تاريحىمىز تۋرالى نە ايتىپ جۇرگەنىنە ماڭىز بەرمەدىك. ەكى مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتان بەرگى قازاق دالاسى مەن قىتايدىڭ  ورتا جازىق پاتشالىقتارىنىڭ قارىم-قاتىناسىن ارنايى زەرتتەمەدىك. ونى داۋىرلەرگە، كەزەڭدەرگە ءبولىپ قاراستىرىپ، تاريحي-دەرەكتانۋلىق تۇرعىدان نەگىزدەپ، دۇرىس قورىتىندى شىعارمادىق. قىتايمەن وتىز جىلعا تاياۋ ديپلوماتيالىق قاتىناس جاساعان كەزىمىزدە ءوز تاريحىمىز تۋرالى ولاردىڭ قولىنا پىشاقتىڭ قىرىنداي بولسا دا ءبىر كىتاپتى ۇستاتا المادىق. كەرىسىنشە، ەكى ارادا بولسا دا بولماسا دا بولاتىن شارالاردى كوپ وتكىزدىك. ال ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىندا تاريح، شىعىستانۋ، حالىقارالىق قاتىناس جانە ايماقتانۋ ماماندىقتارىنىڭ ءبىلىم الۋشىلارىنا ءوز جەرىمىزدىڭ، ءوز ايماعىمىزدىڭ حالىقارالىق قاتىناس تاريحىن وقىتپادىق. ساياسي ماسەلە شىعىپ كەتەمە دەپ، بولماسا قىتايدىڭ شامىنا ءتيىپ الامىز با دەپ ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتاردى ەرتە، ورتاعاسىر جانە تاياۋ زامانعى تاريحتى زەرتتەۋگە تاربيەلەمەدىك. حح عاسىردان ارعى تاريح قاجەتسىز بولىپ قالدى. «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا قىتايدان اكەلگەن قانشاما دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا قوسپاي جيناپ قويدىق. ناتيجەسىندە، ءبىزدىڭ تاريحىمىز تۋرالى باسقالار اۋزىنا كەلگەنىن ايتا باستادى. 

ءبىز قىتاي تاراپتان ەكى ەلدىڭ تاتۋ كورشىلىك قاتىناسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىن مۇنداي ساندىراقتارعا جول بەرمەۋىن تالاپ ەتەمىز. ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار دەگەن، تاريحتى ايتساق وڭمەنىنەن وتكىزىپ، جەرىنە جەتكىزىپ  ايتۋعا ءبىزدىڭ دە ءتىل مەن جاعىمىز، ءبىلىمىمىز جەتەدى. ويتكەنى تاريحقا تورەلىك ايتاتىن تەك قىتاي عانا ەمەس. 

بۇگىندە دۇنيەجۇزىنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەرىندەگى تاريحشى ماماندار، ولار جەتىستىرگەن مىڭداعان عىلىمي-پەدوگوگيكالىق كادرلار قىتايدىڭ تاريحىن قىتايدىڭ وزىنەن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان،  قىتاي ويلاماسىن، ەلدىڭ ءبارى نادان، تاريحتىڭ وقۋلىعىن تەك ءبىز عانا جازامىز، ءبىز عانا وقىتامىز دەپ. تۇتاس دۇنيەجۇزى تاريح عىلىمىنىڭ سان عاسىر بويى قالىپتاسقان تەوريالىق، مەتودولوگيالىق اسپەكتىلەرىنە، پرينتسيپتەرىنە جۇگىنەدى. مۇندايدا كەيبىر جات نيەتتى عالىمسىماقتاردىڭ الىپ شىققان دايەكتەرى مەن تۇجىرىمدارى، زەرتتەۋ ادىستەرى تۇككە تۇرمايدى. ولار، ءتىپتى، وزدەرىندەگى مىڭداعان جىلعى دەرەككوزدەرىن دە بۇرمالاپ پايدالانادى. ەلدىڭ ءبارى تاريحقا قىتايلىق-كوممۋنيستىك پرينتسيپپەن قارامايدى. بۇگىنگە دەيىن كوزىمىز جەتكەندەي، ەلدىكى عىلىمي پرينتسيپ، ال قىتايدىكى شوۆينيستىك، قىتايتسەنتريستىك پرينتسيپ، قىپ-قىزىل ساياسات. مۇنداي ءپرينتسيپتىڭ كۇندەردىڭ كۇنىندە وزگەگە ەمەس، قىتايدىڭ وزىنە تيگىزەر زاردابى اۋىر بولماق. ول قىتايدى حالىقارالىق قاۋىمداستىقپەن جاقىنداتپايدى، كەرىسىنشە جىراقتاتادى. قىتايدىڭ قازاقستانعا دەگەن وسىنداي تاريحي تالابىن كورە وتىرىپ، ونىڭ «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» ستراتەگياسىمەن قالاي كەلىسۋگە بولادى؟ الەمدەگى ەكىنشى ەكونوميكا، قارۋ-جاراعى زاماناۋي قىتايدىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىز بەن مەملەكەتتىلىگىمىزدى جوققا شىعارىپ، جەرىمىزگە كوز تىگىپ وتىرعان تۇپكى نيەتىن، پەيىلىن كورىپ-بىلە وتىرىپ،  كەڭىردەگىمىزدەن قالاي اس وتەدى. 

سوندىقتان، قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن قىتايعا ول ەلدىڭ جەتەكشى سايىتىندا جارىق كورگەن ەلىمىزدىڭ ار-نامىسىنا تيەتىن ماقالا بويىنشا نارازىلىق نوتا جولداۋدى تالاپ ەتەمىن. 

سونىمەن بىرگە، قازاقستان تاريحشىلارىنان، جازۋشىلارىنان،  عىلىمي-زەرتتەۋ ۇيىمدارىنان ءدال وسى ماسەلەدە سەرگەكتىك تانىتىپ، ءوز ويلارىن ورتاعا سالۋىن، تاسادا ءۇنسىز قالىپ قويماۋلارىن ءۇمىت ەتەمىن. 

تۇرسىنحان زاكەن

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جازۋشى، «كۇلتەگىن» سىيلىعىنىڭ يەگەرى

Abai.kz