«ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسى» دەگەننەن «ابايدىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسى»،- دەپ ايتقان دۇرىسىراق سەكىلدى. سەبەبى، ءدىن زاڭدارى مەن قاعيدالارىن ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەسىنە اينالدىرعان ادامداردا عانا «ءدىني كوزقاراس بولادى». ال، اباي ومىردە دە، ونەردە دە ءدىن جولىن قاعيدا ەتىپ ۇستانعان جوق. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اباي دىنگە ەشكىمگە ۇقسامايتىن سونى، تىپتەن باسقاشا، وزىندىك كوزقاراسپەن قارادى.

ەڭ ءبىرىنشى ايتپاعىمىز، اباي – كامىل، جان-جاقتى ۇيلەسىمدى جەتىلگەن تولىق مۇسىلمان. دەسەك تە، ابايدىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسى وتە كۇردەلى. ونى ءجۇردىم-باردىم ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن تۇيىندەپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىنىڭ ەڭ باستىسى – جاراتۋشى ءبىر اللانىڭ بار ەكەندىگىنە، ونىڭ بىرلىگى مەن اقيقاتىنا سەنۋ بولسا: 

اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس
راس ءسوز ەش ۋاقىتتا جالعان بولماس.
كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى
اللانى تانىتۋعا ءسوزى ايىرىلماس، -دەگەن اباي، اللاعا دا ونىڭ «ءسوزى» «قۇران-كارىمگە»-دە بار بولمىسى، جان-تانىمەن سەنگەن – كامىل مۇسىلمان. ءسوز اللانىڭ ءبىر سيپاتى بولعاندا، كوپتەگەن كىتاپ اللادان كەلدى دەي وتىرىپ، ابايدىڭ ءبولىپ الىپ، وقۋشىسىنا «ونىڭ ءتورتى»-دەپ جەكە ءتۇسىندىرىپ وتىرعانى – كوكتەن تۇسكەن قاسيەتتى ءتورت كىتاپ – ءتاۋرات، زابۋر، ءىنجىل، قۇران. ءوزى مۇسىلمان بولا تۇرا، الەمدىك باستى دىندەردىڭ قاعيدالارى مەن كانوندارى جازىلعان بۇل ءتورت كىتاپتان اباي قۇراندى جەكە ءبولىپ، وقۋشىسىنا ەرەكشە تۇسىندىرمەيدى. ول «اللانىڭ ءسوزى»-دەپ، وسى اتالعان ءتورت كىتاپقا بىردەي تەڭ كوزبەن قارايدى. ادامزات تاريحىنداعى ءدىننىڭ ءرولىن جەتىك بىلگەن عۇلاما ابايدىڭ ءتۇرلى دىندەرگە تەڭ دارەجەدەگى ءبىر كوزبەن قاراۋى – ونى الەمدىك دەڭگەيدەگى ۇلى ويشىل-گۋمانيست دارەجەسىنە كوتەرىپ وتىر.

قازاق تىلىندەگى «ءدىن» ءسوزى دۇنيەجۇزىنىڭ وزگە تىلدەرىندە «ۆەرا» ياعني «سەنىم» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. تىلىمىزدەگى «سەنىم» ءسوزىنىڭ ماعىناسى يسلامدىق مۇسىلمان تۇسىنىگىندە «يمان» دەپ ايتىلادى. سوندا، «ءدىن»، «سەنىم»، «يمان» سوزدەرى – ادامنىڭ دىنگە دەگەن سەنىمى ماعىناسىندا قولدانىلاتىن سينونيم سوزدەر. مۇسىلمانعا يمان – شارت. ياعني، ول جاراتۋشى ءبىر اللانىڭ بار ەكەندىگىنە، ونىڭ بىرلىگى مەن اقيقاتىنا يمان كەلتىرىپ، سەنۋى كەرەك.

ال، اباي يمان تۋرالى: «يمان دەگەنىمىز ءبىر عانا ينانماق ەمەس، سەن اللا تاعالانىڭ بىرلىگىنە، ۋا قۇراننىڭ انىڭ ءسوزى ەكەندىگىنە، ۋا پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافا س.ع.ۋ. ونىڭ تاراپىنان ەلشى ەكەندىگىنە يناندىق. ءجا، نە ءبىتتى؟ سەن اللا تاعالاعا اللا تاعالا ءۇشىن يمان كەلتىرەمىسىڭ؟ سەن يمان كەلتىرمەسەڭ دە اللا تاعالاعا كەلەر ەش كەمشىلىك جوق ەدى. ...ول ينانماقتىعىڭ قۇر عانا ينانماقتىقبىرلان قالسا ساعان پايدا بەرمەيدى. ...پايدالانامىن دەسەڭ، پايدا بەرەدى، كامىل يمان بولادى. پايدانى قالايشا الۋدى بىلمەك كەرەك»،-دەپ جازادى ءوزىنىڭ «تاسديق» دەپ اتالاتىن عىلىمي تراكتاتىندا (38-قارا ءسوز).

ابايدىڭ تۇسىنىگىندەگى يمان – جاي اشەيىن سەنىم ەمەس. مۇسىلماننىڭ بەس پارىزى بار. سول بەس پارىزدىڭ ەڭ باستىسى ءارى ەڭ نەگىزگىسى، ول – اللانىڭ بار ەكەندىگىنە، قۇران ونىڭ ءسوزى، ال مۇحاممەد پايعامبار ونىڭ ەلشىسى ەكەندىگىنە يمان كەلتىرىپ، سەنۋى شارت. ابايدىڭ ويىنشا اللاعا يمان كەلتىرۋىمىزبەن عانا ءىس بىتپەيدى. سەبەبى، ءبىزدىڭ وعان سەنىپ، يمان كەلتىرۋىمىزگە اللا تاعالا مۇقتاج ەمەس. قۇرعاق ءبىر عانا سەنىم ەشقانداي پايدا بەرمەيدى. اللاعا جان-تانىڭمەن، بار-بولمىسىڭمەن، ونىڭ وزىنە عانا لايىق ۇلى سيپاتتارىنا شىن بەرىلە وتىرىپ، اقيقاتىڭمەن، بار ماحابباتىڭمەن سەنۋىڭ كەرەك. سول كەزدەگى يمان شىن مانىندەگى – كامىل يمان بولماق. الەمدىك دىندەردىڭ بارلىعىندا حۇزىرى مەن بيلىگى شەكسىز جاراتۋشى حاق تاعالادان پەندەسى قورقۋ كەرەك دەسە، «ماحاببات پەن قورقىنىش – وت پەن سۋ سەكىلدى، ءبىرى بار جەردە ەكىنشىسىنە ورىن جوق»،-دەگەن اباي: «اللا تاعالا ادامزاتتى ماحابباتپەن جاراتتى. كىم وزىڭە ماحاببات قىلسا، سەن دە وعان ماحاببات قىلماعىڭ قارىز ءىس ەمەس پە؟»-دەيدى (38-قارا ءسوز).

ابايدىڭ ويىنشا، اللانىڭ ماحابباتىمەن جاراتىلعان ءبىز، ياعني ادامدار، جاراتۋشى ءبىر اللانى شىن جۇرەگىمىزبەن، بار بولمىسىمىزبەن، جانىمىزدان ارتىق ءسۇيۋىمىز كەرەك. تەك ماحابباتپەن! ەش قورقىنىشسىز! ويتكەنى، قورقىنىش بار جەردە ماحابباتقا ورىن جوق. سوندىقتان دا ءبىر اللاعا سەنىپ، يمان كەلتىرىپ، ءبىز ونى تەك قانا ماحابباتىمىزبەن شىن ءسۇيۋىمىز قاجەت. بۇل – ءاربىر پەندەنىڭ ومىرلىك ۇستانىمى، يمانى بولۋى شارت.

ويشىل، عۇلاما اباي مەن اقىن ابايدىڭ اراسىندا پىكىر قايشىلىعى بولعان ەمەس. عۇلاما ويشىل، فيلوسوف اباي ءوزىنىڭ «تاسديق» دەپ اتالاتىن 38-قاراسوزىندەگى ايتقان ويلارىن «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىندە پوەزيا تىلىندە جالعاستىرادى.

... ماحاببات جاراتقان ادامزاتتى
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ
جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى.
وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يماني گۇل
يماننىڭ اسىلى تاحكيق  ءبىل.
ويلان داعى، ۇشەۋىن تاراتىپ باق،
باستى بايلا جولىنا مالىڭ تۇگىل.
ءدىن دە وسى، شىن ويلاساڭ، تاعات تا وسى
ەكى دۇنيە بۇل تاسديق – حاقتىڭ دوسى.
وسىلاردى بۇزاتىن جانە ءۇش ءىس بار:
پايدا، ماقتان، اۋەسقوي – ونان شوشى[2, 247]، -دەگەن اباي «اللانى ءسۇي»، «ادامزاتتى ءسۇي»، «حاق جولى ادىلەتتى ءسۇي» - مىنە وسى ءۇش ءسۇيۋ يماننىڭ، سەنىمنىڭ تىرەگى – كامىل يمان ياعني «يمانيگۇل»،-دەيدى. «ءدىن دە وسى، شىن ويلاساڭ تاعات تا وسى»،-دەپ «يمانيگۇل» مەن ءدىندى بىرنارسە دەپ تۇسىندىرەتىن اقىن، وسىلاردى بۇزاتىن – پايدا، ماقتان، اۋەسقويلىق،-دەپ، پايداكۇنەم، ماقتانشاق جانە كوڭىلىنىڭ بايلاۋلى تۇراعى جوق اردەمەگە اۋەسشىل ادامداردى «يمانيگۇلدى» يماندى ادامدارعا قاراما-قارسى سۋرەتتەيدى.     

«اباي ءىلىمى» دەپ رەسمي تۇردە مويىندالىپ، قازىرگى تاڭدا عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن «اباي ىلىمىندەگى» «يمانيگۇلدى» ادام، ەڭ ءبىرىنشى ءوزىن ماحابباتپەن جاراتقان ۇلى جاراتۋشى ءبىر اللانى ءسۇيۋى شارت. ەكىنشىدەن، ول حاق جولى ادىلەتتى سۇيەدى. سەبەبى، ادىلەت – بارشا ىزگىلىكتىڭ اناسى. ادىلەت سەزىمى جوق ادامنىڭ ءون بويىنان ەش ۋاقىتتا ىزگى ويلى كوركەم مىنەزدىڭ شىقپاسى انىق. «يمانيگۇلدىڭ» تاعى ءبىر شارتى – ادامزاتتى ءسۇيۋ. كۇللى ادامزاتتى باۋىر تۇتىپ، جاقسى كورۋ – جاراتۋشى ءبىر قۇدايدىڭ ءامىرى،- دەپ كيەلى كىتاپتاردا ايتىلسا دا، بۇل – عۇلاما ويشىل-گۋمانيست ابايدىڭ جەكە باعىندىرعان ءوز بيىگى. ءتۇرى مەن ءتۇسى، ءدىلى مەن ءدىني سەنىمى ءار ءتۇرلى، جاراتۋشى ءبىر اللا جاراتقان كۇللى ادامزات – ءبىر ادامنىڭ بالاسى. تۋعان باۋىرىڭدى قالاي سۇيسەڭ، ادامزاتتىڭ ءبارىن دە سولاي ءسۇي،-دەگەن ساپالى وي – اباي ءومىر سۇرگەن سول كەزەڭدە، ابايدان وزگە ءىسلام سەنىمىندەگى وي الىپتارىنا ورالا قويماعان كەز. «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ»،- جىرلاعان حاكىم ابايدىڭ گۋمانيستتىك تۇرعىداعى دانىشپاندىق ويى – ونى ادامزات تاريحىنداعى ۇزدىك وي الىپتارىنىڭ قاتارىنا قوسىپ تۇر.

ادام ءومىرىنىڭ سەنىمى مەن يمانىنىڭ رۋحاني قاينار كوزى دەپ «يمانيگۇلدى» باستى ورىنعا شىعارعان حاكىم اباي: 

رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج – تالاسسىز ءىس
جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس.
باستاپقى ءۇشىن بەكىتپەي سوڭعى ءتورتتى
قىلعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس، - دەپ، مۇسىلماننىڭ قالعان ءتورت پارىزىن وسى «يمانيگۇلدىڭ» شارتى رەتىندە عانا قابىلدايدى. ورازا ۇستاۋ، ناماز، زەكەت، جاعدايى كەلسە قاجىلىققا بارۋ ءاربىر مۇسىلمانعا پارىز سانالاتىنى بەلگىلى. بىراق، سەن قانشا جەردەن ناماز وقىپ، زەكەت (السىزدەرگە كومەكتەسۋ ءۇشىن بەرىلەتىن قايىر ساداقا) بەرىپ، قاجىلىققا (قاعباعا بارىپ زيارات ەتۋ) بارعانىڭمەن، بويىڭدا «يمانيگۇل» ياعني اللانى، ادامزاتتى، ادىلەتتى ءسۇيۋ سەزىمى بولماسا، سىرتىڭمەن ناماز وقىپ، زەكەت بەرىپ، قاجىلىققا بارۋىڭ اشەيىن جەمىسىن بەرمەس بوس تىرلىك،- دەيدى حاكىم اباي.

وسى ورايدا XX عاسىردىڭ باسىندا م.اۋەزوۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، ابايدىڭ كوزىن كورىپ، تاربيەسىن العان شاكىرتى كوكباي اقىننىڭ اباي تۋرالى جازعان ەستەلىگى ەسكە ءتۇسىپ وتىر. 

كوكباي اقساقال ءوز ەستەلىگىندە: «اباي شىن ماعىناسىندا مۇسىلمان ەدى. بىراق، مۇسىلمانشىلىعى قوجا – موللا ايتىپ جۇرگەن سىرتى سوپى مۇسىلماندىق ەمەس، تەرەڭ ويمەن، ءوز جۇرەگىمەن تاپقان مۇسىلماندىق بولاتىن. بەرگى جەرلەردەگى كىتاپ ءسوزى، موللا ءسوزى، شاريعات جولى دەگەننىڭ بارلىعىنا سىنمەن قاراپ، ءدىننىڭ نەگىزىن، ماقسات-باعىتىن عانا الىپ، سونى اقيقات ءدىنى قىپ قابىلداعان. ابايدىڭ ءدىنى مۇسىلمانشىلىقتىڭ ىشىندەگى وسىنداي جولمەن، ۇلكەن سىنمەن تابىلعان تازا اقىلدىڭ ءدىنى ەدى»،- دەپ جازادى (قازاق ادەبيەتى حرەستوماتياسى. ءىى كىتاپ، 73-بەت. استانا، «ارمان پۆ» - 2007 جىل)

ءبىز ابايدىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسىن تالداعانىمىزدا، كوكباي اقساقال ءوز ەستەلىگىندە ايتقان «ابايدىڭ ءدىنى» تۋرالى ويلارىن باستى نازاردا ۇستاعانىمىز ابزال. دەسەك تە، تاعى دا قايتالايمىز، ابايدىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسى وتە كۇردەلى. اباي مۇسىلماننىڭ ەڭ باستى پارىزى جاراتۋشى ءبىر اللانىڭ بار ەكەندىگىنە، ونىڭ بىرلىگى مەن اقيقاتىنا بار بولمىسىمەن سەنە تۇرا، ول اللانى سانالى تۇردە تانىپ بىلگىسى كەلەدى. اللانى بار اقىل-ساناسىمەن تانىپ بىلگىسى كەلگەن ابايدىڭ:

كوڭىلگە شاك، ءشۇبالى وي المايمىن
سوندا دا ونى ويلاماي قويا المايمىن.
اقىلدىڭ جەتپەگەنى ارمان ەمەس،
قۇمارسىز قۇر مۇلگۋگە تويا المايمىن، - دەۋى، مۇسىلمان الەمى تانىپ بىلمەگەن باتىلدىق بولاتىن. ءدىن عىلىمى: «اللانى جاراتقاندارىنا قاراپ تانى. اللاعا ويلانباي يلان، سەن»،-دەسە، اباي: «سەنىپ، يلانۋ ءۇشىن ويلانامىن»،-دەيدى. شىندىعىنا كەلگەندە، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ»،-جىرلاپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى پاراسات بيىگىنە كوتەرىلگەن اباي ءۇشىن ءىسلام ءدىنىنىڭ تانىمدىق شەڭبەرى تىم تار ەدى.

سوندىقتان دا: اقىلعا سىيماس ول اللا تاعريپقا ءتىلىم قىسقا اھ،-دەپ، ولشەۋسىز اللا تاعالانى، ولشەۋلى پەندە اقىلىمەن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس دەپ (38-قاراسوز) «اھ» ۇرا وكىنىپ:

اقىلمەن حاۋاس بارلىعىن
بىلمەيدى جۇرەك سەزە-ءدۇر
مۇتتاكالليمين، مانتيكين
بەكەر بوسقا ەزە-ءدۇر [2, 215]، -دەگەن اباي اللانى ءسوز ارقىلى ءتۇسىندىرىپ، ونىڭ قۇدىرەتىن جاراتقاندارىنا قاراپ بىلە بەر،- دەيتىن ءدىن عىلىمدارى مۇتتاكالليمين مەن مانتيكينگە اشىق قارسى كەلىپ، ولاردى مانسۇقتاپ، جوققا شىعارىپ وتىر. ولەڭ شۋماعىنداعى «حاۋاس» ءسوزى سيپات، ءتۇر دەگەن ماعىنادا. ابايدىڭ: «جاراتۋشىنى اقىلمەن ءبىلىپ بولمايدى. ونىڭ سيپاتىن، بار ەكەنىن جۇرەك سەزەدى»،-دەگەن پىكىرىنە ءدىن ۇستازدارىنىڭ كوزىمەن قاراساق، ابايدىڭ مۇنىسى – كۇپىرلىك. مىنە، سوندىقتان دا ءبىز عۇلاما عالىم حاكىم ابايدىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسى بەلگىلى ءبىر ولشەم قاعيداسى مەن تۇسىنىك شەڭبەرىنە سىيمايدى،-دەمەكپىز.

ايتا كەتەتىن ءبىر جاي، كوپ جەردە «اقىلمەن حاۋاس بارلىعىن» دەگەن ولەڭ جولدارىنداعى «مەن» جالعاۋى شىلاۋ رەتىندە «اقىل» دەگەن سوزدەن بولەك جازىلىپ كەتكەن. مۇنداي جاعدايمەن مۇلدەم كەلىسۋگە بولمايدى. ەگەر «مەن»-ءدى سەپتەۋلىك شىلاۋ رەتىندە بولەك جازساق «اقىل مەن حاۋاستى، ياعني اقىل مەن بىرگە حاۋاستى دا تانىپ بولمايدى»،-دەگەن ۇعىم قالىپتاسىپ، ابايدىڭ ايتقىسى كەلگەن «اقىل ارقىلى حاۋاستى تۇسىنە المايمىز»،دەگەن ويىن مۇلدەم ۇقپاي قالار ەدىك. سوندىقتان دا ولەڭ جولدارىنداعى «مەن» قوسىمشاسىن كومەكتەس سەپتىگىنىڭ جالعاۋى رەتىندە بىرگە جازۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ءبىز ولەڭ جولىنداعى ابايدىڭ ايتقىسى كەلگەن ويىن انىق تۇسىنەمىز. ءسوز رەتى كەلىپ قالعان سوڭ عانا، ءبىز بۇل ولەڭ جولدارىنا جول-جونەكەي توقتالىپ وتىرمىز. بولماسا، ايتپاق بولعان نەگىزگى ويىمىز – جاراتۋشى ءبىر اللانى تانىپ بىلگىسى كەلگەن اباي جايى ەدى.

اباي: ادام اللانىڭ بار ەكەنىن، ونىڭ سيپاتىن جۇرەكپەن عانا سەزەدى،- دەسە دە، ول اللانى بار اقىل ساناسىمەن تۇسىنگىسى كەلدى. جاراتۋشى حاق تاعالانى ىزدەپ،ونىڭ تىلسىم سىرلارىن ۇققىسى كەلگەن اباي،قۇرعاق ءدىني فاناتيزمگە بارمايدى. ول ءبىر اللانى جان-تانىمەن،بار بولمىسى،اقىل-ساناسىمەن تۇسىنگىسى كەلەدى. سوندا،جاراتۋشى ءبىر اللانى قالاي تانىپ بىلەمىز؟ ارينە، اللاعا دەگەن سەنىم ارقىلى. سەنىم دەگەنىمىز – يمان. ال، ءاربىر مۇسىلمانعا يمان-شارت. اباي:"يمان دەگەنىمىز ءبىر عانا يناماق ەمەس،سەن اللا تاعالانىڭ بىرلىگىنە،ۋا قۇراننىڭ ونىڭ ءسوزى ەكەندىگىنە،مۇحاممەد مۇستافا س.ع.ۋ. ونىڭ ەلشىسى ەكەندىگىنە يناندىق...ءسىز ءامانتۋ ءبيللاھي كاما حۋا بي يسمايھي ۋا سيفاتيھي،-دەدىڭىز.(قۇدايعا ونىڭ ەسىمدەرى مەن سيپاتتارىنا يمان كەلتىرەمىن) ەگەر دە ول سيپاتتار ءبىرلان تاعريپلاماساق (ايىرۋ،انىقتاپ بىلۋ)بىزگە ماعريفاتۋللا(اللانى تانۋ) قيىن بولادى[1.189]",-دەيدى حاكىم اباي ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە.

ۇلى جاراتۋشى اللا تاعالانىڭ وزىنە ءتان سەگىز ۇلى سيپاتى بار.ولار:       

-حايات-تىرشىلىك ءتىرى بولۋ 2. عىلىم 3. قۇدىرەت-كۇش 4. باسار-كورۋ،كورۋشى 5. سامىع-ەستۋ،ەستۋشى 6. يرادا-تىلەۋ،قالاۋ 7. كالام-ءسوز،سوزدەر 8. تاكين-بولدىرۋ [1,188] (38-قارا ءسوز)

جاراتۋشى اللانىڭ وسى سەگىز ۇلى سيپاتى تۋرالى اباي:"بۇلاردىڭ ءحامماسى اللا تاعالانىڭ ءزاتيا (وزىنە لايىق) سۋببۋتيا ۋا فيعليا ء(وزى ىستەيتىن) سيپاتتارى ءدۇر.مەن مۇندا سىزدەرگە تورتەۋىن بىلدىرەمىن. ونىڭ ەكەۋى – عىلىم، قۇدىرەت. سەگىز سيپاتتان قالعان التاۋى – بۇلارعا شارق ء(تۇسىندىرۋ، ءتۇسىنىپ بەرۋ)"[1,190]،- دەيدى. 

اللا تاعالانىڭ سەگىز سيپاتى ىشىنەن عىلىم مەن قۇدىرەتتى باستى ورىنعا شىعارعان اباي،قالعان التى سيپاتتى وسى ەكى سيپاتقا تۇسىنىك بەرۋشىلەر،-دەپ تۇسىندىرەدى ءوزىنىڭ 38-قارا سوزىندە. "ول سيپاتتارمەن تاعريپلاماساق (انىقتاپ ءبىلۋ) بىزگە ماعريفاتۋللا (اللانى تانۋ) قيىن بولادى",-دەگەن اباي،اللانىڭ سەگىز ۇلى سيپاتىنىڭ ىشىنەن ءوزى ەكشەپ،ءبولىپ العان ءدال وسى ەكى سيپات ارقىلى ياعني،قۇدىرەت پەن عىلىم ارقىلى اللانى تانىپ ءبىلۋدى ۇسىنادى. ارينە،اللانىڭ قۇدىرەتتى ەكەنى انىق.ول اركىمگە بەلگىلى اقيقات.سوندا،اباي بىزگە اللانى،ونىڭ ەكىنشى سيپاتى عىلىم ارقىلى تانىپ ءبىلۋ كەرەك دەگەن وي ۇستانىمىن ۇسىنىپ وتىر. 

عىلىمدى ادامنىڭ عىلىمى جانە اللانىڭ عىلىمى،-دەپ ەكىگە بولگەن اباي: «ادامنىڭ عىلىمى، ءبىلىمى حاقيقاتقا، راستىققا قۇمار بولىپ، ءار نارسەنىڭ ءتۇبىن، حيكمەتىن بىلمەككە ىنتىقبىرلان تابىلادى»،-دەي كەلىپ: «ول – اللانىڭ عىلىمى ەمەس، ءھاممانى بىلە تۇعىن عىلىمعا ىنتىقتىق (ياعني اللانىڭ عىلىمىنا ىنتىقتىق. ن.م.) ءوزى دە ادامعا وزىندىك عىلىم بەرەدى» [1,186] (38-قاراسوز) ،-دەيدى.

اباي اللانى، ءبارىن بىلەتىن اللانىڭ عىلىمى ارقىلى ەمەس، ادامنىڭ عىلىمى ارقىلى تانۋعا تىرىسادى. سەبەبى: «ءبىز اللا تاعالانى ءوزىنىڭ بىلىنگەنى قادار عانا بىلەمىز، بولماسا تۇگەل بىلمەككە مۇمكىن ەمەس. زاتى تۇگىل، حيكمەتىنە ەشبىر حاكيم (دانىشپان، دانا ادام. ن.م.) اقىل ەرىستىرە المايدى. اللا تاعالا – ولشەۋسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىز – ولشەۋلى. ولشەۋلى ءبىرلان ولشەۋسىزدى بىلۋگە بولمايدى»،-دەيدى حاكىم اباي[1,189] (38-قاراسوز). 

ابايدىڭ اللا تاعالانى بار اقىل ساناسىمەن ۇعىپ، تانىعىسى كەلگەندە ايتپاق بولعانى: پەندەسىنە جاراتۋشى اللا تاعالا قالاي تانىلىپ، سەزىلىپ تۇرسا، سول كۇيىندە عانا اللا تاعالانى تانۋعا ءبىزدىڭ اقىلىمىز قاۋقارلى. اللا تاعالانى تولىق تانىپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ءبىزدىڭ اقىلىمىز ولشەۋلى، اللا تاعالا – ولشەۋسىز.

ابايدىڭ پايىمداۋىنشا، ادامنىڭ عىلىمى ءار نارسەنىڭ تۇپكى سەبەبىن، اقيقاتىن بىلمەككە ىنتالانۋدان تۋادى. ال، اللانىڭ عىلىمى بارلىق نارسەنى بىلەدى. بارلىق نارسەنى بىلەتىن اللانىڭ عىلىمىنا قۇشتارلىق، ول دا ادامعا وزىندىك عىلىم بەرەدى. «انىڭ ءۇشىن ول اللانىڭ وزىنە عاشىقتىق»،-دەگەن اباي: «عىلىم – اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق-ءدۇر» [1,186] (38-قاراسوز) ،-دەيدى.          

 اللانى، ونىڭ باستى سيپاتى عىلىم ارقىلى تانۋ كەرەك دەگەن ۇلى ويشىل اباي، دۇنيەنى ياعني، قورشاعان ورتانى تانۋ، اقيقاتتى تانۋ، ءوزىن-ءوزى تانۋ، ءوز ادامدىعىن بۇزباي جامان نارسەدەن قاشىپ، جاقسى پايدالىنى ۇيرەنۋ دە عىلىمنان،-دەي كەلىپ، ادام بويىنداعى كۇللى جاقسى قاسيەتتەردىڭ ءبارى دە عىلىم ارقىلى كەلەدى،-دەگەن اسا كۇردەلى وي قورىتىندىسىن تۇيىندەيدى ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق ءدىني كوزقاراسىن ايقىندايتىن 38-قارا سوزىندە. اباي 38-قارا سوزىندە عىلىمنان حابارسىز،ءبىلىمسىز موللالار مەن عىلىمدى وقىتپايتىن سحولوستيكالىق ءدىني مەدرەسەلەردى ءبىتىرىپ شىققان نادان شاكىرتتەردى سىنايدى. اباي سىنىندا شىندىق مول. اباي زامانىنداعى ءدىن ۇستازدارىن بىلاي قويعاندا، قازىرگى تاڭداعى ءدىن ۇستازدارىنىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى اللانىڭ ءسوزى قۇران كارىمدى زاماناۋي عىلىمدار حيميا، فيزيكا، بيولوگيا، گيدرولوگيا، مەديتسينا سەكىلدى عىلىمدارمەن بايلانىستى تۇسىندىرە الماۋىندا. ولار ءۇشىن ءدىن مەن عىلىم ەكى بولەك، ەكى دۇنيە. ال، حاكىم اباي ءۇشىن ءدىن مەن عىلىم ءبىرتۇتاس ءبىر دۇنيە. ەكەۋى دە ياعني ءدىن دە عىلىم دا اقيقات پەن ءبىر اللانى تانۋ جولىندا قىزمەت ەتۋى كەرەك. ابايدىڭ ءدال وسى پىكىرىن كوكىرەك كوزىمىزدەگى وي بەزبەنىنە سالىپ كورەيىكشى...

ءبىر اللانىڭ قۇدىرەتىنەن جاراتىلعان نەشە مىڭ وسىمدىكتەردى تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن عالىمدار "بوتانيكا" دەگەن عىلىمدى،اسپان دەنەلەرىن زەرتتەپ ءبىلۋ ءۇشىن "استرونوميا" دەگەن عىلىمدى، جان-جانۋارلاردى تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن "زوولوگيا"دەگەن عىلىمدى، نەشە ءتۇرلى تاستاردىڭ سىرىن ءبىلۋ ءۇشىن "مينەرولوگيا"دەگەن عىلىمدى ويلاپ تاپتى. مىنە، ءبىر اللانىڭ قۇدىرەتىمەن جاراتىلعان وسى نارسەلەردى ءبىز عىلىم ارقىلى تانىپ، ءبىلىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ مىنا ماسەلەنى جەتە ءتۇسىنىپ،ءبىلىپ الۋعا ءتيىستىمىز. اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن جاراتىلدى دەيتىن ءتۇرلى نارسەلەر،ءدال ءبىز كورىپ جۇرگەن قالپىندا جاراتىلا سالعان جوق. ولار ءارتۇرلى جاعدايدا وزگەرىسكە تۇسە وتىرىپ، ءبىز كورىپ جۇرگەن تۇرگە ەندى. ماڭگىلىك ەشنارسە جوق. بولاشاقتا ولار ءبىز بىلمەيتىن مۇلدەم باسقا كەيىپكە ەنۋى بەك مۇمكىن. ءبىز وسى جاعدايدى ءتۇرلى سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەرى دەپ ويلايمىز. سول سىرتقى فاكتوردىڭ ءوزى دە جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىمەن بولىپ جاتقان قۇبىلىس ەكەنىن كوپ جاعدايدا ءتۇسىنىپ، بىلە بەرمەيمىز. سوندىقتان دا  كوزگە كورىنگەن وبەكتيۆتى دەنەلەردى جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىمەن ءتۇرلى وزگەرىسكە ءتۇسىپ وتىر دەپ تۇسىنگەن ابزال.

ءدال قازىرگى تاڭدا زاماناۋي عىلىم،اينالامىزداعى قورشاعان ورتا،دۇنيە-جاراتىلىس كوزگە كورىنبەيتىن ۇساق بولشەكتەن ياعني ماتەريادان پايدا بولىپ،ءوسىپ جەتىلدى دەپ،جاراتۋشى ءبىر اللا تاعالانى جوققا شىعارىپ جۇرگەنى جاسىرىن سىر ەمەس. ەگەر،عىلىم عالامداعى ءتۇرلى دەنەلەردىڭ تىرشىلىگى مەن ولاردىڭ قالاي جاراتىلعانىن تەك قانا عىلىم ارقىلى دالەلدەپ، ءتۇسىندىرىپ بەرە السا،وندا ءبىزدىڭ جاراتۋشى ءبىر كۇشكە كۇمانمەن قاراۋىمىزعا بولار ەدى. بىراق،ءدال قازىرگى تاڭدا،بۇكىل عالامداعى تىرشىلىك پەن ونىڭ جاراتىلىس سىرلارىن عىلىم دالەلدەپ ءتۇسىندىرىپ بەرە الماي وتىر.

جاڭا تەحنولوگيا، عىلىمىمىز جەتىلدى، اتوم، كومپيۋتەر، جاھاندانۋ زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەگەندە،عارىشتا جەتكەن جەرىمىز كۇن جۇيەسىندەگى جەر سەرىكتەرى اي مەن مارس پلانەتالارى. اقش سەكىلدى تەحنيكاسى مەن تەحنولوگياسى جەتىلگەن ەلدەردىڭ 12 كم\سەك جىلدامدىقپەن 7 اي ۇشىپ جەتكەن جەرى مارس پلانەتاسى.ولار قازىرگى تاڭدا مارس پلانەتاسىن زەرتتەۋ ۇستىندە. جەر، اي، مارس كۇن جۇيەسىندەگى 9 پلانەتانىڭ ۇشەۋى بولعاندا، ءالى ادامزات زەرتتەمەگەن كۇن جۇيەسىندەگى 6 پلانەتا بار. ءدال قازىرگى تاڭداعى دامىپ جەتىلدى دەگەن تەحنيكالارىمىزبەن سەكۋندىنا 12كم/سەك جىلدامدىقپەن ۇشا وتىرىپ،قالعان التاۋىنا جەتۋ ءۇشىن بىرنەشە جىل كەرەك ەكەن.بىرنەشە جىل ۇزدىكسىز ۇشۋعا ادامزات ويلاپ تاپقان جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ مۇمكىنشىلىگى جوق كورىنەدى. ياعني، ءبىزدىڭ ويلاپ تاپقان تەحنولوگيالارامىز بەن اقىل ويىمىزدىڭ مۇمكىنشىلىك شەگىنىڭ ازىرگە جەتكەن جەرى وسى بولىپ تۇر.

ال، ەندى تۇندە دالاعا شىعىپ، كوك جۇزىنە كوز سالىڭىزدارشى، ميللياردتاعان جۇلدىزداردى كورەسىزدەر.

جەر شارىنداعى تىرشىلىك، كۇن، اي، كوك جۇزىندەگى ميللياردتاعان جۇلدىزدار... ابايدىڭ جازۋىنداعى اللا عىلىممەن جاراتۋشى كۇش  ءبىر اللا جاراتقان عالام وسى. ەڭ كىشكەنە جۇلدىز جەر شارىنان ءجۇز ەسە ۇلكەن دەپ ءجۇر استرونوم عالىمدار. ول جۇلدىزداردا تىرشىلىك بار ما، بار بولسا ول قانداي؟ ولار قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىر؟ پلانەتالار قۇلاپ كەتپەي تەپە-تەڭدىكتى قالاي ساقتاپ تۇر؟ ي.نيۋتوننىڭ "بۇكىل الەمدىك تارتىلىس زاڭى" مەنىڭشە،ول ءالى دالەلدەنبەگەن عىلىمي بولجام. ءبىز قازىر جوعارىدا ايتىپ وتكەن اي مەن مارستان باسقا (بۇلاردىڭ ءوزى تولىق زەرتتەلگەن جوق) عالامداعى ميللياردتاعان پلانەتالار تىرشىلىگىنەن ەش حابارىمىز جوق. عالام قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىر؟ اقىلىمىز جەتپەيدى. ءدال قازىرگى تاڭداعى عىلىم – بۇكىل عالامدىق ۇيلەسىمدىلىكتى تەرەڭ سەزىنىپ، تۇسىنە الماي وتىر. ال، عالامدىق ۇيلەسىمدىلىكتى وتە نازىك تۇسىنگەن اباي: «قۇداي تاعالا بۇل عالامدى اقىل جەتپەيتىن كەلىسى ءبىرلان جاراتقان، انان باسقا، بىرىنەن ءبىرى پايدا الاتۇعىن قىلىپ جاراتىپتى»[1, 192]،- دەپ، عالامدىق دەنەلەردىڭ ءبىر-بىرىنە اسەرى مەن ۇيلەسىمدىلىگىنە تاڭ قالادى. 

ءيا، ءبىز كەلىسسەك تە، كەلىسپەسەك تە اقيقات شىندىق سول: تەپە-تەڭ ۇيلەسىمدىلىك جاعدايىنداعى قازىرگى عالامنىڭ قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن بۇگىنگى زاماناۋي عىلىم بىزگە ءتۇسىندىرىپ بەرە الماي وتىر. وسىنداي جاعدايدا نەگە ءبىز جاراتۋشى ءبىر اللا قۇدىرەتىنە كۇمانمەن قاراۋىمىز كەرەك؟

قايتا ءبىز ءبىر اللانىڭ قۇدىرەتىن عىلىم ارقىلى پايىمداساق،جاراتىلىستىڭ سىرىن ءتۇسىنۋ بىزگە جەڭىلگە سوقپاي ما؟ اللانىڭ قۇدىرەتىن عىلىم ارقىلى تانۋدىڭ ءوزى، اللانى تانۋ ەمەس پە؟ نەگە سوندا ءبىز عىلىم مەن جاراتۋشى ءبىر اللانى ەكى بولەك دۇنيە دەپ قاراستىرۋىمىز كەرەك؟ ءبىر اللادان باسقا ماڭگىلىك ەشنارسە جوق. ەرتە دۇنيە داۋىرىندە جاراتۋشى ءبىر اللا مەن عالامدى تانۋ ءۇشىن عىلىمدى بىرگە مەڭگەرگەن ءدىن مەن عىلىم XIV-XV عاسىرلاردا ەكىگە ايىرىلسا، قازىرگى XXI عاسىردىڭ وزىق ويلى عالىمدارى مەن ءدىنباسىلارى تاراپىنان اللانىڭ ءسوزى قۇران كارىمدى عىلىمي تالداپ،ءدىن مەن عىلىمدى بىرگە قاراستىرۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەر بەلەڭ الا باستادى. يرلانديا ءدىني ەپيسكوپال ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، حالىقارالىق تەولوگيالىق كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، ريم پاپاسىنىڭ تەولوگيا جونىندەگى كەڭەسشىسى، پروفەسسور مايسيل لەدۆيت: "عالىمدار ءدىني كونوندار تۋرالى ەشنارسە بىلمەسە،وكىنىشكە وراي ءدىن قىزمەتكەرلەرى دە عىلىم تۋرالى ەشنارسە بىلمەيدى. جاراتىلىستى ءدىن ارقىلى نە عىلىم ارقىلى ءتۇسىنۋ-بۇل اقيقاتتى تانىپ ءبىلۋدىڭ تاسىلدەرى عانا ەكەنىن ءبىز ۇمىتپاۋىمىز كەرەك"[3.7-بەت]،-دەپ جازىپ، ءدىن مەن عىلىم ءبىر-بىرىنە كەرەعار دۇنيە ەمەس،ول تەك اقيقاتتى تانىپ ءبىلۋدىڭ تاسىلدەرى عانا دەپ ءدىن مەن عىلىمدى بىرگە قاراستىرسا، قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىنىڭ بۇرىنعى باس ءمۋفتيى، پروفەسسور ءابساتتار قاجى دەربىسالى ءوزىنىڭ "عىلىم جانە ءدىن" اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە عىلىم مەن قۇران تۋرالى ءوز ويىن بىلاي ساباقتايدى: "كەيىنگى عاسىرلاردا اشىلىپ جاتقان كوپتەگەن عىلىمي جەتىستىكتەردىڭ قۇران كارىمدە وسىدان ون ءتورت عاسىر بۇرىن ياعني ميكروسكوپتان،تەلەسكوپتان ماقۇرىم عاسىردا قورىتىندى تۇردە ءدوپ باسىپ ايتىلۋى بۇل كۇندە باتىس،شىعىس عالىمدارىن تاڭ قالدىرىپ،باس يدىرگەن. بۇل قۇراندى س.ع.ۋ پايعامبار جازباعانىن، اللا تاراپىنان جىبەرىلگەن يللاھي كىتاپ ەكەندىگىن ايقىن بىلدىرەدى ",-دەي كەلىپ،وسىمدىكتەردىڭ اتالىق-انالىق ۇرىقتارى،ءبىر-بىرىمەن قوسىلىپ جاتسا دا سۋلارى ارلاسپايتىن تەڭىزدەر مەن جەردىڭ اينالۋ باعىتى،انا قۇرساعىنداعى ءسابيدىڭ ءوسۋ كەزەڭدەرىن بايان ەتەتىن قۇران سۇرەلەرى مەن اياتتارىنان ناقتى مىسال-دالەلدەر كەلتىرەدى.

ال، بەلگىلى عالىم موريس بيۋكاي ءوزىنىڭ "بيبليا، قۇران جانە قازىرگى عىلىم"كىتابىندا: "جەر مەن ونداعى تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى،بالانىڭ جاتىردا جەتىلۋى سەكىلدى،ءتىپتى فيزيكا مەن ماتەماتيكانىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىنە دەيىن تولىپ جاتقان عىلىمي تۇجىرىمدارمەن تانىس كىسىلەردىڭ ونىڭ قۇران ماتىنىمەن تولىق ساي كەلەتىنىن كورمەۋى مۇمكىن ەمەس. كوپتەگەن سۇرەلەر مەن اياتتارداعى قۇپيا حابارلاردى اشۋ قازىرگى عىلىمنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەت",-دەپ جازادى.

قۇرانداعى قۇپيالاردى اشۋ عىلىمنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەت،-دەگەننەن شىعادى، قاراقۇرت نە جىلان سەكىلدى ۋلى جاندىكتەر شاققان ادامدى زاماناۋي مەديتسينا ۇزاق ۋاقىت ەمدەيدى. ال، جاراتۋشى ءبىر اللانىڭ ءسوزى قۇران كارىمدەگى "فاتيحا", "ىقىلاس" سۇرەلەرىن "سۋف" دەپ بىرنەشە رەت وقي وتىرىپ،جىلان نە قاراقۇرت شاققان ادام بويىنداعى ۋدى قايتارعان ساۋاتتى موللالاردى ءوزىمىز كۇندە كورىپ ءجۇرمىز. سوندا، تەك قانا قۇران اياتتارىن وقۋ ارقىلى ادام بويىنا جايىلعان ۋدى قالاي قايتارۋعا بولادى؟تەك بۇل ەمەس جۇيكە اۋرۋلارىنا شالدىققان ادامداردى ءبىلىمدى موللالار قۇران اياتتارىن وقۋ ارقىلى اۋرۋلارىنان ەمدەپ جازعانىن تالاي ادام كوزىمەن كوردى. بۇل دا بولسا قۇران كارىمنىڭ عىلىم ءالى اشپاعان قۇدىرەتتى قۇپياسى بولسا كەرەك.

ءيا، قازىرگى زاماناۋي عىلىمنىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن ءبىر مىندەت، ول – قۇراننىڭ سۇرەلەرى مەن اياتتارىن عىلىمي تۇردە تالداپ، ءتۇسىندىرۋ. بۇل وڭاي شارۋا ەمەس. قۇراندى عىلىمي تۇردە تالداۋ ءۇشىن، قۇراندى ءتۇسىندىرىپ تالداۋشى عالىم عىلىمنىڭ بار سالاسىن جەتە ءبىلۋى شارت. ويتكەنى، قۇران – بار عىلىمنىڭ توعىسقان جەرى. وسىنى بىلگەن ۇلى اباي:

قۇران راس، اللانىڭ ءسوزى-ءدۇر ول
تا̓ۋيلىنە جەتەرلىك عىلىمىڭ شاق،-دەيدى

قۇراننىڭ ماعىناسىن تەرەڭ ءبىلىپ، ءتۇسىنۋ ءۇشىن ادامعا ۇلكەن عىلىم مەن عىلىمي دايارلىق كەرەك ەكەنىن ايتادى،- عۇلاما-عالىم حاكىم اباي.

XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا پاتريارحالدى مەشەۋ قازاق قوعامىندا ءومىر ءسۇرىپ، XXI عاسىردىڭ الدىڭعى قاتارلى ويشىل عالىمدارىنىڭ قۇراندى عىلىم ارقىلى ءتۇسىنۋ كەرەك دەگەن تەرەڭ عىلىمي پىكىرلەرىن ولاردان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن ايتقان ۇلى ابايدىڭ جان-جاقتى تەرەڭ بىلىمىنە ەرىكسىز تاڭ قالاسىز.ابايدىڭ 38-قارا سوزىندە ايتىلاتىن:"عىلىم-اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر",-دەگەن اباي سوزدەرىنىڭ بايىبىنا ءبىز ءالى جەتە الماي ءجۇرمىز.

ابايدىڭ «يمانيگۇل» جانە «كاميلي ينساني»، «كامىل ادام» نەمەسە جان-جاقتى جەتىلگەن «تولىق ادام» ءىلىمىن ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسىنان ءبولىپ الىپ جەكە قاراستىرۋعا بولمايدى. «يمانيگۇل» مەن «تولىق ادامدى» «اباي ءىلىمى»-دەپ عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنىڭ «سەن دە ءسۇي ول اللانى، جاننان ءتاتتى» اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە: «اللانىڭ بويىنداعى سەگىز سيپاتىن قۇدىرەت پەن عىلىم سيپاتىنا قوسا بىرىكتىرىپ، ونى ءبىر سوزبەن عاقىل ياعني اقىل سوزىمەن اتايدى. وسى اقىل سيپاتىنا اباي ءوز تاراپىنان ناقىليا، عاقليا دالەلدەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ەكى سيپاتتى ياعني ادىلەت پەن راقىمدى قوسادى. وسى ءوزى ەكشەپ، دارالاپ العان قاستەرلى ءۇش ۇعىمنان ياعني اقىل، ادىلەت، راحىمنان ابايدىڭ تولىق ادام تۋرالى ءىلىمىنىڭ نەگىزى قالانادى»,-دەپ ويىن تۇيىندەيدى عالىم اعامىز. سونىمەن، «اباي ىلىمىنە» سۇيەنىپ ايتار بولساق، ءون بويىنا اقىل، ادىلەت، راحىم سەكىلدى ءۇش ادامگەرشىلىك قاسيەتتى جيناقتاعان ادامدى «تولىق ادام» دەيمىز.       

اباي ءوزىنىڭ 38-قاراسوزىندە: «بۇل ايتىلعان ءۇش ءحيسلياتتىڭ يەلەرىنىڭ الدى – پايعامبارلار، انان سوڭ – اۋليەلەر، انان سوڭ – حاكيمدەر، ەڭ اقىرى – كامىل مۇسىلماندار. بۇل ءۇش ءتۇرلى فيعىل قۇدانىڭ سوڭىندا بولماق»،-دەي كەلىپ: «...بۇل فيعىلدارعا عاشىق بولىپ تۇتپاقتى پايعامبارلار ۇيرەتتى، اۋليەلەر وقىدى، عاشىق بولدى. بىراق، ۋحراۋي (احيرەتتىك) پايداسىن عانا كۇزەتتى، دۇنيەگە تيەرلىك پايداسىن ۇمىتتى. حاكيمدەر دۇنيەدە تيەتىن پايداسىن سويلەيدى»،-دەيدى حاكىم اباي.

ابايدىڭ بۇل جەردە اۋليەلەر،-دەپ وتىرعانى، دۇنيەنىڭ قىزىعىنان باز كەشىپ، ءوزىن قۇداي جولىنا ارناعان اسكەت ادامدار. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تۇسىنىگىندە ولاردى كەيدە «سوپىلار»-دەپ اتايدى. بۇلاردىڭ بويىنداعى اقىل، ادىلەت،راحىمنان ادامدارعا ەش پايدا جوق. سەبەبى، ولار بۇل دۇنيە قىزىقتارىنان باس تارتىپ، ءوزىن و دۇنيەگە ياعني احيرەتكە دايىنداپ قويعاندار. ال حاكيمدەر دۇنيەدە تيەتىن پايداسىن سويلەيدى،-دەيدى حاكىم اباي. سوندا حاكيم دەگەنىمىز كىم؟ اباي: «حيكمەت قۇداعا، پەندە ءوز اقىلى جەتەرلىك قادارىن عانا بىلسەم دەگەن ءاربىر ءىستىڭ سەبەبىن ىزدەۋشىلەرگە حاكيم دەپ ات قويدىلار. بۇلار حاق ءبىرلان باتىلدى ايىرماققا، سەبەپتەرىن بىلمەككە تىرىسقانداردى ءحامماسى ادام بالاسىنىڭ پايداسى ءۇشىن، ويىن كۇلكى تۇگىل دۇنيەدەگى بۇكىل ءلاززات بۇلارعا ەكىنشى ءمارتابادا قالىپ، ءبىر عانا حاقتى تاپپاق، ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن تاپپاق ءبىرلان ءلاززاتتانادى [1,201] (38-قاراسوز),-دەيدى  

سوندا حاكىم دەگەنىمىز حاق تاعالا جاراتقان دۇنيەدەگى ءاربىر ءىستىڭ سەبەبىن ىزدەپ، اقيقات پەن جالعاندى ايىرۋ جولىندا، دۇنيە ءلاززاتىن سىرىپ تاستاپ، ادام بالاسىنىڭ پايداسى ءۇشىن عالامنىڭ سىرىن، ءار نارسەنىڭ سەبەبىن ىزدەيتىن جانە ءوزى سودان ءلاززات الاتىن دانىشپان عۇلاما ادامدار.

«ءاربىر عالىم – حاكيم ەمەس، ءاربىر حاكىم – عالىم»،-دەگەن دانىشپان اباي: «حاكيمدەردىڭ عاقلياتى ءبىرلان جەتسە، يمان ياكيني (شىن يمان) بولادى. سوندىقتان دا ادامدار حاكىمدەرگە سەنىپ، سولاردىڭ سوڭىندا بولۋى كەرەك»،-دەيدى دە: «ەگەر بۇلار ءدىن ۇستازىمىز ەمەس بولسا دا، دىندە باسشىمىز قۇدايدىڭ ەلشىسى پايعامبارىمىزدىڭ حاديس ءشاريفى حايرۋ ن-ناس يانفاعۋ ن-ناس (ادامنىڭ جاقسىسى ادامعا پايدا كەلتىرگەن ادام) دەگەن. بۇل حاكيمدەر ۇيقى، تىنىشتىق، اۋەس-قىزىقتىڭ ءبارىن قويىپ ادام بالاسىنا پايدالى ءىس شىعارماقتىلىعىنا جانە حاق ءبىرلان باتىلدى ايىرماققا ۇيرەتكەندەگى – بارشا نافيعلىق (پايدا بەرۋشى) بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ ولارعا مىندەتكەرلىگىمىزدە داعۋا جوق»،-دەيدى ءوزىنىڭ 38-قارا سوزىندە [1, 202] 

پىكىر كوزقاراستارى تەك قانا يسلام دۇنيەتانىمىنا قاتىپ قالعان كەيبىر ءدىن باسىلارى: «مۇسىلمان بولماسا ونىڭ ءسوزىن تىڭداۋعا بولمايدى، ويتكەنى ول - كاپىر»،-دەسە، ءبىلىمدار اباي اللانىڭ ەلشىسى پايعامبارىمىزدىڭ حاديس شاريفىندەگى: «ادامنىڭ جاقسىسى ادامعا پايدا كەلتىرگەن»،-دەگەن ءسوزدى مىسالعا الا وتىرىپ: حاكيم يسلام دىنىندە بولماعانىمەن، ول بۇكىل ادامزاتقا جاقسىلىق ويلاپ جاتىر، سوندىقتان ونى مويىنداپ وعان سەنۋ كەرەك،-دەيدى. 

اباي ءسوزى – اقيقات! وزگە دىندەگى ادامدار ويلاپ تاپتى دەپ، ەلەكتر جارىعىن نەمەسە كۇللى ادامزاتقا ورتاق جاڭا تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەردى پايدالانباي قويۋعا بولمايدى عوي. بولماسا، ءدىنى مۇسىلمان ەمەس دەپ، باسقا دىندەگى كۇللى ادامزاتقا ورتاق پايدا اكەلەتىن عۇلاما عالىمداردىڭ پىكىرىن قالايشا پايىمعا الماي قويۋعا بولادى. ابايدىڭ ءوزى مۇسىلمان بولا تۇرا، ول تەك قانا ءدىني – يسلامدىق شەڭبەردە قالىپ قويماي، كۇللى ادامزاتقا وركەنيەتتىڭ، اللانىڭ حاق جولىن نۇسقايدى. بۇل – ابايدىڭ گۋمانيستتىك ويىنىڭ الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنىڭ جارقىن كورىنىسى ەدى. 

اباي پايعامبارلاردى (ولار دا ادامدار) اۋليەلەردى، حاكيمدەردى «تولىق ادام»-دەي وتىرىپ، ول اۋليەلەردىڭ جولىمەن «تولىق ادام» بولۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى.

اباي: «پەندەلىكتىڭ كامالاتى اۋليەلىك ءبىرلان بولاتۇعىن بولسا، كۇللى ادام تاركى دۇنيە بولىپ، حۋ دەپ تاريقاتقا ء(دىن جولىنا ن.م.) كىرسە، دۇنيە ويران بولسا كەرەك. بۇلاي بولعاندا مالدى كىم باعادى، دۇشپاندى كىم توقتاتادى، كيىمدى كىم توقيدى، استىقتى كىم ەگەدى، دۇنيەدەگى اللانىڭ پەندەلەرى ءۇشىن جاراتقان قازىنالارىن كىم ىزدەيدى؟» [1,199] (38-قاراسوز), -دەيدى

قالاي دەسەك تە، اباي «تولىق ادام» بولۋ ءۇشىن دۇنيەدەن باز كەشىپ، اۋليەلەر سەكىلدى ءدىن جولىنا تۇسكەن فاناتيزمگە قارسى. حاكىمدەر مەن اۋليەلەردى سالىستىراتىن اباي، دۇنيە سىرلارىنىڭ سەبەبىن ءبىلىپ، احيرەت ءۇشىن ەمەس، ادام بالاسىنىڭ پايداسى، يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن حاكيمدەردى اۋليەلەردەن اناعۇرلىم بيىك قويادى. مۇنى ۇنەمى وقۋ، ىزدەنۋ ۇستىندە دانىشپان حاكىم دارەجەسىنە جەتكەن ابايدىڭ ءومىردى، ادامزاتتى ءسۇيۋى دەپ تۇسىنگەنىمىز ماقۇل.

ويلاپ قاراساق، ابايدىڭ ءدىني فاناتيزمگە اشىق قارسى كەلۋىندە حالقىمىزدىڭ قانىنا ءسىڭىپ، رۋحىمەن بىتە قايناسىپ كەلە جاتقان ەرتە تۇركىلىك ۇعىم جاتقان سەكىلدى. دىنگە فاناتتىق تۇرعىدا بەرىلۋ – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سەزىمىنە جات نارسە بولعاندىعى اقيقات دۇنيە بولاتىن.

اللانىڭ ءوزىن دە، ونىڭ ءسوزى قۇران-كارىمدى مويىندايتىن كامىل مۇسىلمان اباي، ءدىني فاناتيزمگە قارسى. يسلام ءدىنىنىڭ فيلوسوفياسىن جوعارعى دەڭگەيگە كوتەرگەن اباي: «اللانى بار دەدىك، ءبىر دەدىك، عىلىم قۇدىرەتى سيپاتى ءبىرلان سيپاتتادىق»،-دەي وتىرىپ: «ول – اللا تاعالانىڭ زاتى، ەشبىر سيپاتقا مۇقتاج ەمەس، ءبىزدىڭ عاقىلىمىز مۇقتاج، جوعارعى جازىلمىش سيپاتتار ءبىرلان تاعريفلاپ (ايىرۋ، انىقتاۋ، ءبىلۋ. ن.م.) تانىماققا كەرەك. ەگەر دە ول سيپاتتار ءبىرلان تاعليفلاماساق، بىزگە ماعريفاتۋللا (اللانى تانۋ. ن.م.) قيىن بولادى»،- دەيدى [1,189] (38-قارا ءسوز).

ءسوز باسىندا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي جاراتۋشى ءبىر اللانى تانۋ ءۇشىن اباي، اللانىڭ وزىنە ءتان سەگىز سيپاتىنىڭ ىشىنەن قۇدىرەت پەن عىلىم سيپاتىن دارالاپ ءبولىپ الىپ، عىلىمنىڭ ءوزى – قۇدىرەت،- دەي وتىرىپ، اللانى ادام وزىنە سەزىلگەن عىلىم ارقىلى تانۋ كەرەك،- دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى. 

ول ادامگەرشىلىكتى، مورالدىق-فيلوسوفيانى بارلىق جايدان جوعارى قويدى. ءدىندى سەنىم ءارى تاربيە قۇرالى دەپ ەسەپتەگەن اباي، «يمانيگۇلدى» «تولىق ادامدى» ناسيحاتتاي كەلە،تۇلعالىق سانانى جوعارعى دەڭگەيگە كوتەرە وتىرىپ، وي-سانانى تۇزەۋمەن قوعامدى، شارۋاشىلىق بولمىستىڭ بارشاسىن وزگەرتىپ، تۇزەۋگە بولادى،-دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. 

اللانى شىنايى ماحابباتپەن ءسۇيىپ، ءبىلىم مەن يماندى بىرگە ۇستاۋ كەرەك دەگەن ماقساتتى ويدى ۇستانعان ابايدى، يسلام ءدىنىنىڭ فيلوسوفياسىن جوعارعى دەڭگەيگە كوتەرە وتىرىپ، ءدىندى جاڭاشا پايىمداعىسى كەلگەن شىن مانىندەگى يسلامدىق ويشىل – عۇلاما دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بۇل – تالاسى جوق اقيقات دۇنيە.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1. اباي (يبراھيم) قۇنانباەۆ. شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. 2 توم. الماتى، «عىلىم» - 1977.
2. اباي (يبراھيم) قۇنانباەۆ. ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى. ءبىرىنشى توم. الماتى، «جازۋشى» - 1986.
3. ارتتس. ۋ. چەيس. ب. كروليچيا نورا يلي چتو مى زناەم و سەبە ي ۆسەلەننوي. موسكۆا، «ەكسمو» - 2012.
4. م. مىرزاحمەتۇلى. تۇركىستان تاراز اراسى. استانا، «بىلگە» - 2002. 

نۇرعالي ماحان

Abai.kz