باۋىرجان مومىشۇلى ءوز سوزىندە: «تارتىپكە باعىنعان قۇل بولمايدى، تارتىپكە باعىنباعان ەل بولمايدى»، دەگەن قاعيدانى ەسكەرە وتىرىپ، ءار زاماندا مەملەكەتتى باسقارۋ ءۇشىن ءتيىمدى قۇرالدار مەن مەحانيزمدەر قاجەت بولعانىن ايتتى. كونە عاسىرلاردا ادامدار رۋ-تايپاعا ءبولىنىپ، نەشە ءتۇرلى فەتيشيزم، انەميزم، توتەمدەرگە سەندى. اتالعان سەنىمدەردىڭ ءدىني ابىزدارى تايپا باسشىسىمەن بىرىگىپ ەلدى باسقارۋعا ات سالىستى. سول سەكىلدى XVI عاسىردا ەۆروپادا حريستيان ءدىنىنىڭ باسشىلارى مەن بيلىك باسشىلارى ەلدى باسقارعانى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر جەتەرلىك. ءتىپتى ءدىن باسىلارى پاتشالارعا ۇستەمدىك ەتەتىن زامانداردا بولعان. بۇل ءدىننىڭ حالىقتى ءتارتىپ پەن بىرلىكتە ۇستاۋ ءۇشىن ۇلكەن ءرول اتقاراتىنىڭ كورەمىز. دەگەنمەن، XX عاسىردا كەيبىر فيلوسوفتار ءدىندى وپيۋم، دەپ بەزىندىرىپ، سونىمەن قاتار عىلىم، تەحنولوگيا دامىعان زاماندا ادامدار دىننەن وزدەرى بەزەتىندىگىن ايتقان.

قازىرگى تاڭدا 21 عاسىر تەحنولوگيا مەن يننوۆاتسيا زامانى بولسا دا، كەرسىنشە جاستار دىنگە لەك-لەگىمەن بارىپ، رۋحانياتقا مۇقتاج ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. دىندەردىڭ نەگىزگى ءرولى ادامزاتتى بىرىكتىرىپ، ءاربىر وتباسىنا بەرەكە، بىرلىك، تاتۋلىق شۋاعىن شاشۋ بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى ءاربىر ادام ءوزىنىڭ بويىنداعى ارسىز، يمانسىز، تۇرپايى قىلىقتاردان ايىرلۋ ءۇشىن اللاعا جاقىندايتىنى ءسوزسىز. ياعني، ءدىن قوعامدى رەتتەيتىن جاقسى قۇبىلىس. الايدا، اقپاراتتىق زاماندا كەيبىر مەملەكەتتەر ءدىندى جەكە مۇدەلەرى ءۇشىن حالىقتىڭ ساناسىن، اقىلىن باسقارۋ قۇرالىنا اينالدىرۋدا. ءدىن ارقىلى ادامدى باسقارۋ دەگەنىمىز ادامداعى جەكە كوزقاراسى مەن پىكىرىن، ومىرگە دەگەن كوز-قاراسىن جويا وتىرىپ، قاتىپ قالعان دەسترۋكتيۆتى ءدىني دوگمالارمەن تولتىرۋ. قازىرگى كەزدە ونداي اقپاراتتىق شابۋىلدار شەتەلدىك كۇماندى ءدىني ۋاعىزشىلار عالامتور ارقىلى قارقىندى ءجۇرىپ جاتقانىنا ءبارى كۋا. سولاردىڭ ۋلى، قاساڭ ءدىني ۋاعىزدارىنا ۋلانعان ادامدار ەلمىزدەگى دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق باسقارۋ جۇيەسىنە قارسى شىعىپ ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك ارەكەتتەرگە بارۋدا. ءدىني ەكسترەميستەردىڭ تۇسىنىگىنشە، قازاقستاندى حاليفاتقا نەمەسە شاريعات زاڭىمەن باسقارۋ جۇيەسىنە اينالدىرۋدى ماقسات تۇتادى. بۇل مەملەكەتىمىز بەن حالىمىزدىڭ ءومىرى مەن بوستاندىعىنا ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. اتالعان ماسەلەنى ەسكەرە وتىرىپ، يسلام دىنىڭدە دەموكراتيالىق، زايىرلىلىق قۇندىلىقتار تۋرالى باياندالعاندىعىن جەتكىزۋدى ءجون كوردىم.

دەموكراتيا ءسوزى - حالىق بيلىگى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ياعني بيلىك باسشىلارىن حالىق ءوزى سايلايتىن مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىن دەموكراتيا دەپ تۇسىنەمىز. بۇنداي باسقارۋ جۇيەسى يسلام وركەنيەتىندە دە بولعان. ونىڭ نەگىزىن قالاعان مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءوزى. مۇحاممەد پايعامبار 632 جىلى دۇنيە سالعان سوڭ، مۇسىلمانداردى باسقارۋ، مەملەكەتتىڭ ىستەرىن جۇرگىزۋگە مىندەتتەلگەن ادامدى «حاليف» دەسە، ال وسى قۇرىلىمعا «حاليفات» اتاۋ بەرىلدى. يسلام الەمى حاليفانى تاڭداۋعا قاتىستى باستى ەكى كوزقاراستى قۇپتاعان سۋننيتتىك جانە شيتتىك. سۋننيتتەر حاليفانىڭ تاعايىنداۋمەن، سايلاۋمەن، ءتىپتى بيلىكتى كۇشپەن تارتىپ العان جاعدايدا دا، حاليفا بولاتىندىعىن قابىلدايدى. ال، شيتتەر حاليفانىڭ تەك قانا اللا ەلشىسى ايتىپ قالدىرعان ءدىني ءماتىن ارقىلى تاعايىندالاتىندىعىن العا تارتقان. شيتتەردىڭ پىكىرىنشە، مۇحاممەد پايعامبار كوزى تىرىسىندە وزىنەن كەيىن حاليفا رەتىندە ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى ءاليدى تاعايىندايدى. بىراق دۇنيە سالعان سوڭ، ساحابالار ونىڭ وسيەتىنە قۇلاق اسپاي، ءاليدى حاليفالىق قۇقىقتىعىنان ايىرعان-مىس. ءبىز ءارتۇرلى پىكىر مەن ولاردىڭ العا تارتاتىن  دالەلدەرىن سارالاپ جاتپاي، شيتەردەن باسقا بارلىق يسلام باعىتتارى «اللا ەلشىسى كوزى تىرىسىندە حاليفا تاعايىنداپ قالدىرماعان» دەگەن پىكىردە بىرىگەتىندىگىن ايتۋمەن شەكتەلەمىز. كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي قۇرمەتتى وقىرمان مۇحاممەد پايعامبار وزىنەن كەيىن بيلىك يەسىن تاعايىنداماي، حالىقتىڭ تاڭداۋ ەركىنە بەرگەن. ەڭ ءبىرىنشى مۇسىلمانداردىڭ حاليفاسى ءابۋ باكىر  قالاي تاعايىندالدى سوعان توقتالىپ وتسەك. بۇل ساقيفا وقيعاسى دەپ اتالادى. «ساقيفا» ءسوزى «باستىرما» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ءابۋ باكىر حاليفا رەتىندە تاڭدالعان جيىن ءباني ساعيدانىڭ قۇرما كەپتىرەتىن باستىرماسىندا وتكەندىكتەن  «ساقيفا جيىنى» دەگەن اتاۋ العان. مۇحاممەد پايعامبار دۇنيە سالعاننان كەيىن مادينالىق مۇسىلماندار پايعامباردان كەيىنگى باسشىنى سايلاۋ ءۇشىن ءباني ساعيدانىڭ باستىرماسىنا جينالادى. نەگىزگى ماقسات  حازراج تايپاسىنىڭ كوسەمى ساعد يبن ۋبادانى باسشى رەتىندە تاڭداۋ بولدى. بۇل جەردە ايتا كەلە، پايعامبار ەڭ العاش مەككە قالاسىنىڭ  تۇرعىندارىنان قىسىم كورىپ ءمادينا قالاسىنا كوشەدى. بۇل كوشتى «حيجرەت» دەپ اتاعان. مەككەدەن ماديناعا حيجرا جاساعانداردى مۇھاجيرلەر دەپ اتاسا، ولاردى كۇتىپ العان مادينالىق حالىقتى «انسارلار» دەپ اتالدى. حازراج تايپاسىنىڭ كوسەمى ساعد يبن ۋبادا مادينالىق انسار بولاتىن. جيىن بارسىندا انسارلار يسلامعا ەرەن ەڭبەك ەتكەندىكتەرىن، اللا ەلشىسى مەن مۇھاجيلەردى قامقورلىقتارىنا العاندىقتارىن تىلگە تيەك ەتىپ، حاليفانىڭ وزدەرىنىڭ ارالارىنان تاڭدالۋى كەرەكتىگىن دۇرىس دەپ تاپتى. بولىپ جاتقان جايىتتى انسارلاردىڭ اراسىنان ءبىر-ەكى كىسى ومار ساحاباعا جەتكىزەدى. ومار دەرەۋ ءابۋ باكىرگە ءمان-جايدى بايانداپ، جولدان ءابۋ ۇبايدا يبن جاراحتى ىلەستىرىپ جيىن بولىپ جاتقان جەرگە بارادى. ازداعان ادامنان تۇراتىن مۇھاجيلەر توبى كەلگەن سوڭ، انسارلاردان ءبىر ادام ءسوز الىپ، جوعارىدا ايتىپ وتكەن سەبەپتەردى ءتىزىپ، حاليفانىڭ ءوز ارالارىنان شىعۋ كەرەكتىگىن ايتتى. كەيىن ءابۋ باكىر ءسوز الىپ، انسارلاردىڭ يسلامعا جاساعان قىزمەتىنە قاتىستى ايتقان سوزدەرىنىڭ بارلىعىنىڭ ورىندى ەكەندىگىنە توقتالادى. بىراق ارابتاردىڭ ادەت-عۇرپىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ولاردىڭ تەك قۇرايىش تايپاسىنان شىققان ادامعا عانا باعىناتىندىعىن باسا ايتادى. سونىمەن قاتار جينالعاندار تارقاپ، تالاس-تارتىس توقتاۋ ءۇشىن ءابۋ ۇبايدا يبن جارراھ نەمەسە ومار ەكەۋىنىڭ ءبىرىن حاليفا رەتىندە تاڭداۋدى ۇسىنادى. بىراق ول ەكەۋى دە ۇسىنىستان باس تارتىپ، ءابۋ باكىردىڭ وزىنە سەرت (بايعات) بەرۋىنە بايلانىستى سول جەردەگىلەردىڭ بارلىعى دا ءابۋ باكىردىڭ حاليفا بولۋىن قۇپتايدى. كورىپ وتىرعانداي ەڭ العاشى بيلىككە تاعايىنداۋ مەككەلىك حالىق  پەن مادينالىق حالىق  اراسىندا بيلىككە تالاسۋ سوڭى ءابۋ باكىر ساحابانىڭ حاليفا بولىپ تاعايىندالعانىن كورەمىز. بۇل دا مۇسلماندار ءۇشىن ۇلگى بولۋ كەرەك ەدى. وكىنىشكە وراي، سايلاۋ ارقىلى بيلىكتى بەرۋ جۇيەسى ءۇمياد حاليفالىق كەزىندە جويىلىپ، پاتشالىق باسقارۋعا كوشەدى. پاتشالىققا كوشۋ وقيعاسى تومەندەگىدەي بولعان.

ادىلەتتى حاليفالاردىڭ سوڭعىسى ءالي يبن ءابۋ ءتاليب دۇنيەدەن وتەرىندە ورىنا حاليفا قالدىرمايدى. ءتورتىنشى حاليفا حاراجيتتىك ءدىني اعىمنىڭ قاستاندىعىنان قايتىس بولعاننان كەيىن، حالىق ونىڭ ۇلى حاساندى حاليفا ەتىپ سايلايدى. 661 جىلى مۇسىلمانداردىڭ حاليفاتتىڭ استاناسى ءمادينا قالاسى بولاتىن. سول كەزدە شام قالاسى قازىرگى سيريا اكىمى ماعاۋيا يراكتى ءوز بيلىگىنە الۋ ءۇشىن ۋاقىت جوعالتپاي ارەكەتكە كىرىسەدى. حاسان دا 12 مىڭ كىسىلىك اسكەرمەن «ءمادايىن» دەگەن جەرگە اتتانادى. ءبىراز جول جۇرگەندە ءوزىنىڭ قولباشىسىنا ماعاۋيانىڭ اقشا بەرۋ ارقىلى وزىنە قاراتۋعا تىرىسىپ جاتقاندىعىن ەستىگەن سوڭ، ارەكەتتەرىنىڭ جەمىس بەرەتىندىگىنە كۇماندانا باستايدى. ءبىر جاعىنان، ەكى اسكەردىڭ اراسىندا ماقسات پەن قيمىل تۇرعىسىنان دا ۇلكەن ايىرماشىلىق بولاتىن. بۇنداي شارتتاردا ماعاۋيانى جەڭىپ ساتتىلىككە جەتۋ دە مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان قازىرگى جاعدايدا ارەكەت ەتۋ مۇسىلماندارعا زارار بەرىپ، كوپ مۇسىلماننىڭ قانى توگىلمەس ءۇشىن ماعاۋيامەن كەلىسىمگە كەلىپ بيلىكتەن باس تارتادى. بيلىكتەن باس تارتقاننان كەيىن مۇسىلماندارعا باسشى كىم بولاتىنىن وزىنەن كەيىن كەڭەس ءماجىلىسى شەشۋى شارت ەتىپ، ماعاۋياعا تاپسىرادى. 661 جىلى حاسان بيلىكتى ءوز ەركىمەن ماعاۋياعا وتكىزەدى. بۇل وقيعانى مۇسىلماندار «امۋل-جاماعا» بىرلىك جىلى دەگەن اتاۋ بەرگەن.

وسىلايشا ماعاۋيا بۇكىل يسلام الەمىنىڭ جالعىز حاليفاسى بولۋ ابىرويىنا قول جەتكىزەدى. بۇل وقيعادان تۇسىنەتىنىمىز  حاسان ماعاۋياعا كۇشى جەتپەسەدە بيلىكتى كەڭەس ءماجىلىسى ارقىلى ءوتۋ كەرەك ەكەنىن تالاپ ەتتى.  وكىنىشكە وراي، پايعامبار مۇحاممەد جانە ءتورت ادىلەتتى حاليفالار سالىپ كەتكەن سارا جولدىڭ جويىلۋىنا ماعاۋيا سەبەپ بولادى. 661 جىلى حاشيم ۇلدارىمەن قاتار قۇرايش تايپاسىنىڭ ەكى ۇلكەن تارماعىنىڭ ءبىرى بولعان ۋماۋيلەر رۋىنان شىققان ماعاۋيا 19 جىل حاليفاتتى باسقارۋ كەزىندە 669 جىلى ءاليدىڭ بالاسى حاسان قايتىس بولعانان كەيىن ۇلى ءيازيدتى ءوزىنىڭ ورىنا تاق مۇراگەرى ەتىپ تاعايىندايدى. دەگەنمەن، سول كەزدەدە ماديناداعى حۋسەين يبن الي، ابدۋللا يبن ومار، ابدۋرراحمان يبن ءابۋ باكىر، ابدۋللا يبن ءزۋباير سىندى الدىڭعى قاتارلى، بەدەلدى تۇلعالار ماعاۋياعا سەرت بەرۋدەن باس تارتقان. سەبەبى ماعاۋيانىڭ حاليفاتتى اكەدەن بالاعا مۇراعا قالاتىن پاتشالىققا اينالدىرۋىن حوش كورگەن جوق بولاتىن. وعان قاراماستان ماعاۋيا مۇراگەر تاعايىنداۋمەن حاليفالىق باسقارۋ جۇيەسى اكەدەن بالاعا قالاتىن پاتشالىققا اينالىپ، بۇدان كەيىنگى يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ بارلىعى وسى جۇيەگە كوشكەن بولاتىن. تاريحي دەرەككە كوز جۇگىرتىپ وتىرعاندارداي، پايعامبار مۇحاممەد جانە ادىلەتتى ءتورت حاليفانىڭ كەزىندە بيلىكتى حالىق سايلاعان ادام بولۋ كەرەكتىگىن كورەمىز.

وسىنداي دەموكراتيالىق باسقارۋ جۇيەسىن 1991 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ سارا جولى دەپ تانىپ، سول جولمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقانىمىزعا وتىز جىل ۋاقىت بولدى. دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق، زايىرلى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ارقاسىندا كونفەسسيا جانە ۇلتارالىق كەلىسىمدى ساقتاپ تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرۋدە. سوندىقتان دا ءبىز قۇنى جەتپەس بۇگىنگى كۇننىڭ شەكسىز نىعمەتىنە اللاعا شۇكىر دەپ، وسى جۇيەنىڭ دامۋىنا ات سالىسۋىمىز كەرەك.

ورتا عاسىرداعى كەلمەسكە كەتكەن حاليفالىقتى اڭساماي پايعامبار ءوز وسيەتىندە ايتىپ كەتكەندەي: «مەنەن كەيىن حاليفالىق رەتىندە ەلدى باسقارۋ وتىز جىل بولادى. سودان كەيىن پاتشالىققا وتەدى» دەپ، پايعامبارىمىز بەن ءتورت ادىلەتتى حاليفانىڭ زامانىنداعى ءداۋىر كەلمەسكە كەتكەنىنە ايعاق بولا الادى.

ەرزات جاقىپ،

جامبىل وبلىسى اكىمدىگىنىڭ

«ءدىن پروبلەمالارىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ»

ءبولىم باسشىسى.

Abai.kz