نەلىكتەن قازىر، ميستەر جوۆتيس؟

ءوز سوزىندە ە.جوۆتيس ءوزىنىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن جانە ازاماتتاردىڭ – ءوز وتانداستارىنىڭ قۇقىعى ءۇشىن كۇرەسۋگە دەگەن ۇمتىلىسىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. دەگەنمەن، ءجوۆتيستىڭ ەسىمى Wikileaks-ءتىڭ ءبىرشاما تانىمال ماتەريالدارىندا ءجيى ايتىلادى، بۇل كوپشىلىككە كورسەتىلمەۋى كەرەك فاكتىلەردىڭ بولۋىن بىلدىرەدى. جاعدايدى تولىق كورۋ ءۇشىن ءۇش نەگىزگى سۇراققا جاۋاپ بەرۋ كەرەك.

بىرىنشىدەن، ە.جوۆتيسكە بۇل نە ءۇشىن قاجەت؟

ە.ءجوۆتيستىڭ شەتەلدىك سەرىكتەستەر الدىنداعى ۇزاق مەرزىمدى مىندەتتەمەلەرى بار. بۇعان رەسمي سايتىندا ءار بريفينگ پەن اقپاراتتىق بيۋللەتەننىڭ سانالىپ، بيۋرونىڭ قىزمەتى تۋرالى كوپتەگەن ەسەپ بەرۋلەر دالەل بولا الادى.

ە.ءجوۆتيستىڭ ادام قۇقىقتارى جانە زاڭدىلىقتى ساقتاۋ جونىندەگى بيۋروسى 2003 جىلدان باستاپ اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنەن سوروس قورى، Open Society Foundation مەن USAID ارقىلى جاناما كومەك الۋشى بولىپ كەلەدى.
اقش-تىڭ قازاقستاندا ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا قارسى تۇرۋ جانە دەموكراتيانى نىعايتۋ جونىندەگى ستراتەگياسى مەن ارەكەتتەرىنىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسىنا سايكەس، 2003 جىلى ادام قۇقىقتارى مەن زاڭدىلىقتى ساقتاۋ جونىندەگى قازاقستان حالىقارالىق بيۋروسى (KIBHR) DRL اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ بيۋروسىنان ادام قۇقىقتارى جانە ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ بويىنشا جوباعا 50 000 اقش دوللارى كولەمىندەگى ون گرانتتىڭ ءبىرىن الدى.

2004 جىلى USAID 252,000 اقش دوللارى كولەمىندە ينستيتۋتسيونالدىق گرانتتار ءبولدى. ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋعا ارنالعان گرانتتار قازاقستانداعى جاستار، ايەلدەر، قارتتار مەن مۇگەدەكتەرگە باعىتتالعان ۇەۇ باعدارلامالارىنا باعىتتالدى.

بىراق جوۆتيسكە وتكەن كەزەڭدەردە عانا اقشا ءبولىنىپ قويعان جوق. Open Society Foundation بەرگەن گرانتتارى بويىنشا ەسەبىنە سايكەس، ادام قۇقىقتارى مەن زاڭدىلىقتى ساقتاۋ جونىندەگى بيۋروسى (KIBHR) 2017 – 2019 جج. 250 000 اقش دوللارى مولشەرىندە ينستيتۋتسيونالدىق قولداۋ الدى (گرانت: OR2017-38344). بۇل تۋرالى www.opensocietyfoundations.org/grants/ رەسمي سايتى ماقتانىشپەن حابارلايدى.

ەكىنشىدەن، نەگە ناقتى ە.جوۆتيسكە؟

ە. جوۆتيس شەتەلدىك سەرىكتەستەر ءۇشىن جەكە تۇرعىدان ماڭىزدى.
ە.ءجوۆتيستىڭ كولىگمەن جاياۋ جۇرگىنشىنى قاعىپ كەتكەنى تۋرالى سوت پروتسەسى كەزىندە شەتەلدىك سەرىكتەستەر قاراپايىم قازاقستان ازاماتىنىڭ سوت ىسىنە ارالاسۋعا ءماجبۇر بولدى. سوت ءىسى تولىعىمەن ازاماتتىق سيپاتتا بولىپ، ەشقانداي جاعدايدا شەت مەملەكەتتەردىڭ، اسىرەسە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ مۇددەلەرىن قوزعاماعانىنا قاراماستان، ەقىۇ-نىڭ استاناداعى ورتالىعى (قازىرگى نۇر-سۇلتان) وسى وقيعا تۋرالى ەسەپ بەرۋ جاريالادى.
ناتيجەسىندە ورتالىق باسشىسى كەلچەۆسكي مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەقىۇ جانىنداعى تۇراقتى وكىلى ق.ءابدىراحمانوۆ اراسىندا اڭگىمە بولىپ، ونىڭ بارىسىندا كەلچەۆسكي ەقىۇ ءىستى قاراۋ ءۇشىن قازاقستاندىق زاڭگەرلىك فيرماسىن جالداعانىن مويىندادى. بۇل تۋرالى Wikileaks-تە ايدان انىق جازىلعان.

سونىمەن قاتار، كەلچەۆسكي ەقىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ وسى «ماڭىزدى» ماسەلە بويىنشا «ءبىرتۇتاس مايدان» قۇرۋ تۋرالى باستامالارىن قولدادى. ول ءجوۆتيستىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى بيۋروسىنىڭ جۇمىسى ءۇشىن قاراشادا فرانتسيادا سىيلىققا يە بولاتىنىنا سەنىمدى بولدى، سونىمەن قاتار: «مۇمكىن بۇل ءبىز ويناي الاتىن ويىن شىعار؟ ءبىز جوۆتيس پەن ونىڭ ۇيىمىن ايگىلى ءارى مەيلىنشە تانىمال ەتۋ ارقىلى كومەكتەسە الامىز» دەپ اتاپ ءوتتى.

ونىمەن بىرگە، 2009 جىلعى 28 قىركۇيەكتەگى Wikileaks مالىمەتتەرىنە سايكەس، قازاقستانداعى سوروس قورىنىڭ ديرەكتورى اننا الەكساندروۆا س.ج. 22 قىركۇيەك كۇنى اقش ميسسياسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارىنا «اشىق قوعام» ينستيتۋتى (OSI) اقش-تىڭ تانىمال زاڭگەرى سكوتت حورتوندى ءجوۆتيستىڭ زاڭ توبىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن قازاقستانعا جىبەرگەنى تۋرالى حابارلادى. الەكساندروۆانىڭ ايتۋىنشا، حورتون بۇل ىسكە «كەڭ مۇمكىندىك» الۋ ءۇشىن ءجوۆتيستىڭ قورعاۋ توبىنان تىس ادامدارمەن دە كەزدەسۋگە ءتيىس بولعان. اقش ەلشىسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى وماروۆقا حورتوننىڭ الداعى 11 قىركۇيەكتە كەلەتىنى تۋرالى ەسكەرتتى جانە بۇل اقش ۇكىمەتى ەمەس، «اشىق قوعام» ينستيتۋتىنىڭ باستاماسى ەكەنىن باسا ايتتى.

سونىمەن، نەگە جوۆتيس ءدال قازىر بەلسەنىپ كەتتى؟

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى كۆي مەن ەكونوميكالىق داعدارىسقا قارسى كۇرەس جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جاتقان كەزدە، اۋديتوريا كەز-كەلگەن اقپاراتتىق وقيعانى ءماجبۇرلى تۇردە ۇيدە جاتۋ كۇندەرىندە تىم وتكىر قابىلدايدى. سونىمەن قاتار، الداعى كەزەكتەن تىس سايلاۋ تۋرالى ۇدەپ كەلە جاتقان سىبىستار ە. ءجوۆتيستىڭ شەتەلدىك سەرىكتەستەرىنىڭ دە بەلسەنۋىن تۋدىرادى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، اقش قازاقستانداعى كەز-كەلگەن سايلاۋعا بەلسەندى قاتىسۋشى بولىپ تابىلادى، بۇعان كەلەسى فاكتىلەر دالەل بولا الادى.
USAID ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا كوپتەگەن شاعىن گرانتتار ۇسىنادى. ءارى گرانتتاردىڭ كوپ بولىگى سايلاۋشىلاردىڭ قۇقىقتارى بويىنشا اقپاراتتىق ناۋقاندارعا بولىنەدى. اتاپ ايتقاندا، بايقاۋ ۇيىمداستىرىلىپ، ونىڭ بارىسىندا سايلاۋعا قاتىستى الەۋمەتتىك جارناما (PSAs) بار روليكتەر جاريالانادى.

USAID-ءتىڭ ىسكە اسىرۋ بويىنشا ەكى سەرىكتەسى – ۇلتتىق دەموكراتيالىق ينستيتۋتى جانە حالىقارالىق رەسپۋبليكالىق ينستيتۋت بۇكىل قازاقستان بويىنشا تىركەلگەن بارلىق ساياسي پارتيالاردى قامتىعان 58-دەن استام ترەنينگ وتكىزدى. مەملەكەتتىك دەپارتامەنتتىڭ گرانتى جەرگىلىكتى سوتسيولوگتار مەن ساياساتتانۋشىلار قاۋىمداستىعىنا (ASIP) سايلاۋشىلار اراسىندا بۇكىلحالىقتىق ساۋالناما جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەردى.

سونداي-اق، اقش-تىڭ گرانتتىق كومەگى قازاقستاننىڭ ۇكىمەتتىك ەمەس جاستار اقپاراتتىق قىزمەتى جۇزەگە اسىراتىن جوبا – جاستار سايلاۋشىلار ليگاسىنا كورسەتىلدى; اقش-تىڭ باسقا قورلارى «جاستار سايلاۋدا» ۇلتتىق پىكىرسايىس ءتۋرنيرىن قولدادى.

قازاقستانداعى اقش ەلشىلىگىنىڭ دەموكراتيا ماسەلەلەرى جونىندەگى كوميسسياسى ۇەۇ جوبالارىنا، سونىڭ ىشىندە ۇەۇ قاۋىمداستىقتارى مەن جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارى لاۋازىمدىق تۇلعالارىنىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا، ۇەۇ مەن ۇكىمەت اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى جاقسارتۋعا، سونداي-اق لاۋازىمدىق تۇلعالارعا ءبىلىم بەرۋگە باعىتتالعان جوبالارعا قوسىمشا $ 220,000 ءبولدى.

سوندىقتان ەۆگەني ءجوۆتيستىڭ ۇمتىلىسى جالعان پاتريوتتىق جانە تەك كاسىبي مۇددەلەرىمەن بۇركەلگەن، وعان سالىنعان اقشانى ەڭبەكپەن وتەۋگە دەگەن ۇمتىلىس.

ماحامبەت ەرعالي،

دەرەككوزى: qazaquni.kz

Abai.kz