«امەريكانىڭ قازاقستاندا ارقانداي اۋرۋ تۇرلەرىن تاجىريبەدەن وتكىزىپ، سىنايتىن بيوزەرتحانالارى بار» دەيتىن ءسوز كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلەدى. بىراق، بيوزەرتحانا تۋرالى رەسمي بيلىك ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتپاعان سوڭ، ول «جابۋلى قازان جابۋلى» كۇيىندە قالىپ كەلەدى. ارينە، اقش تاراپى دا زەرتحانا جايىندا جاق اشقان ەمەس. بۇل جايتتى قىتاي مەن رەسەي عانا جارياعا جار سالىپ وتىر.

كەشەلى بەرى اقش قىتايدى سOVID-19 ىندەتىنىڭ تاراۋىنا بايلانىستى تاعى دا ايىپتاي باستادى. امەريكاندىق بارلاۋشىلاردىڭ ءتورت بەتتىك بايانداماسىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنگەن Associated Press «قحر ساقتانۋ شارالارى مەن ءدارى-دارمەكتىڭ قورىن جاساپ الۋ ءۇشىن، ىندەتتىڭ تارالۋ ايماعىن جاسىرىپ كەلگەن» دەپ، حابارلادى. سونداي-اق اقش تاراپى قىتايدى «اقپاراتتى قۇپيا ۇستادى، ءتىپتى اۋەلى زەرتحانادا جاسالعان ءۆيرۋستى دە بىلدىرمەدى» دەپ، كىنالاۋدا. امەريكانىڭ مەملەكتتىك حاتشىسى مايك پومپەو  Covid-19 قحر-دىڭ ۋحان قالاسىنداعى زەرتحانادان تاراعانىن دالەلدەيتىن ايعاقتار رەسمي ۆاشينگتوندا جەتىپ ارتىلاتىنىن مالىمدەدى. پومپەو قحر كومپارتياسى كوروناۆيرۋس ىندەتىنىڭ قاۋىپىن الەم ەلدەرىنە بىلدىرمەۋدىڭ بار ايلى-شارعىسىن جاساپ باقتى دەي كەلىپ، ۆاشينگتون ىندەتتىڭ تارالۋىنا جاۋاپتى ادامداردى جازاعا تارتۋى كەرەك دەدى.

(اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو)

اقش دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن دا كىنالاپ وتىر. «دسۇ قىتايدىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ قالعان» دەيدى اقش. سول سبەپتى اقش دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن قارجىلاندىرۋدان باس تارتتى.

اقش-تىڭ ايىپتاۋلارىن ەستي سالىسىمەن قىتاي امەريكاعا بۇرىنعى كسرو تەرريتورياسىنداعى زەرتحانالارىن جابۋدى تالاپ ەتىپ شىعا كەلدى. وعان رەسەي قوسىلىپ، اقش-تىڭ قازاقستانداعى، ارمەنياداعى، گرۋزيا مەن ۋكرايناداعى زەرتحانالارى اۋرۋدىڭ اتى جامان تۇرلەرىن جاساپ، تاراتۋى مۇمكىن دەپ دابىل قاعۋدا.

ال ەندى بۇل سۇمدىق حابار. 40-50 جىل قازاق دالاسى كرەملدىڭ سىناق پوليگونى بولدى. سىناق ايماقتارىندا 1949-1989 جىلدار ارالىعىندا 456 ءار ءتۇرلى يادرولىق جارىلىستار جاسالسا، سونىڭ ىشىندە اۋە مەن جەر استىندا – 116 سىناق جاسالعان.

e-history.kz سايتىنىڭ دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، قازاق دالاسىنداعى سىناق تراگەدياسى 40 جىلعا سوزىلىپ، 1951 جىلى 18 قازاندا ۋران بومباسى، 1953 جىلى 12 تامىزدا جەر ۇستىندە دۇنيە جۇزىندە العاش رەت قۋاتتىلىعى 500 كيلوتوننا بولاتىن سۋتەگى بومباسى سىنالعان. 1953 جىلعى تامىزدا تەرمويادرو قوندىرعىسىنىڭ، ال 1955 جىلى ا. ساحاروۆ شىعارعان بومبانىڭ سىناعى وتكەن. جازۋشى مەدەۋ سارسەكە: «سەمەيدە جەراستى سىناعى 1961 جىلعى 9 قىركۇيەكتە، ەڭ سوڭعىسى 1989 جىلعى قازان ايىنىڭ 19-ى كۇنى جاسالعان. ياعني، 28 جىل بويى دامىلسىز جۇرگەن. سول جىلداردا تەك قانا دەگەلەڭنىڭ استىندا 296 سىناق جاسالعان. سولاردىڭ دەنى – اسا قۋاتتى دۇمپۋلەر بولعان»،  – دەپ جازادى.

قازاق حالقى يادرولىق سىناقتاردان ادامزات بالاسى بۇرىن سوڭدى كورمەگەن زارداپ شەكتى.

«سەمەيدەگى يادرولىق سىناقتىڭ سالدارىنان سوڭعى جىلدارى ءار ءجۇز مىڭ ادامعا شاققاندا جۇيكە-پسيحولوگيالىق اۋرۋعا شالدىققان ادامداردىڭ سانى 960-تان 1624-كە، اقىل-ويى كەم ادامدار 3105-تەن 4612-گە، نەۆروز جانە جۇيكە تامىر دەرتى بار ادامدار 3692-گە كوبەيگەن. ال سارى اۋرۋ، ءىش اۋرۋى، تۋبەركۋلەز سياقتى اۋرۋ تۇرلەرى حالىقتى ابدەن مەڭدەپ، اراسىندا كوپشىلىگى ناعىز تۇقىم قۋالايتىن داۋاسىز راك، پاراليچ، انەميا، جازىلمايتىن تەرى اۋرۋلارىنىڭ الۋان تۇرلەرىنە دۋشار بولىپ وتىر. سىناق زارداپتارى ءدارى مەن دارىگەرلەردى دارمەنسىز ەتىپ، ادامزات بالاسىندا كەزدەسپەگەن اۋرۋ-سىرقاۋلاردىڭ «جاڭا» تۇرلەرىن تۋىنداتا باستاعان. جالپى، سەمەي وڭىرىندەگى پوليگونعا جاقىن بۇرىنعى بەس اۋدان حالقىنىڭ دەنساۋلىق جاعدايىن سارالاساق، جۇيكە اۋرۋىنا شالدىققاندار سانى (1995 جىلعى دەرەكتەر) – 1650-گە تاياۋ، اقىل-ويى كەمتارلار 4700-گە جەتىپتى.  3700 ادام جۇيكە تامىرى اۋرۋىنا شالدىققان. اسىرەسە، ەكى ايەلدىڭ بىرىندە تاماق بەزدەرىنىڭ اۋرۋى اسقىنىپ قابىنۋى، اۋرۋعا شالدىعۋشىلاردىڭ يممۋنيتەتتەرى ناشارلىعى بايقالا باستاعان. رەسپۋبليكا بويىنشا ورتاشا جاس ۇزاقتىعى ەرلەردە – 59, ايەلدەردە – 62 جاس بولسا، پوليگون ايماعىنا جاتاتىن اۋدانداردا ەرلەردە – 52-55, ايەلدەردە 58 جاس كۇيىندە قالىپ كەلەدى» دەپ جازادى e-history.kz سايتى.

قازىر «دالامىزدا سىناق پوليگوندارى جابىلدى» دەپ، ءجۇرمىز. ەگەر سول پوليگوندار مەن سىناق بازالارى ارى قاراي بيوزەرتحانالار تۇرىندە جۇمىسىن جالعاستىرىپ جاتقان بولسا، سورىمىز سورپاداي قاينايتىن كۇندەر ءالى الدا ەكەن...

سونىمەن، اقش-تىڭ قازاقستاندا بيوزەرتحاناسى بار ما، الدە جوق پا؟ ەگەر جوق بولسا، ۇكىمەت ەلدى ۇرەيلەندىرمەي قىتاي مەن رەسەيدىڭ اقش زەرتحانالارى تۋرالى سوزىنە رەسمي جاۋاپ بەرۋى كەرەك. ەگەر بار بولسا، ول زەرتحانالار ەرتەڭ اجال ۋىن سەپپەي تۇرعان كەزدە جابىلۋى كەرەك!

داۋرەن قاسەنۇلى

Abai.kz