مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋ بويىنشا ۇسىنىستار
ءبىلىم سالاسى: ەگەمەندىك العاننان كەيىن ۇلتتىق مەكتەپتەر سانى كۇرت ءوسىپ، مەملەكەتتىك ءتىل وزىنە تيەسىلى كەڭىستىكتى تولىق جايلايدى دەگەن ءۇمىت اقتالماي وتىر. وعان باستى سەبەپ ەگەمەندىك العان جيىرما جىل ىشىندە ءبىز ۇلتتىق مەكتەپتىڭ كۋلتىن قالىپتاستىرا المادىق. ءبىز الەمدىك ستاندارتقا كوشەمىز دەپ اۋرەلەنىپ جاتىرمىز. ال قازىرگى تاۋەلسىز مەكتەپتەردەگى قولدانىلىپ وتىرعان جۇيەمىز كەڭەس داۋىرىنەن قالعان مۇرا. ونى تاستايتىنداي ۇلتتىق مودەل ءالى جاسالعان جوق. وسىنىڭ سالدارىنان قازاقستاندا قازاق مەكتەپتەرىنە دەگەن قۇشتارلىق باسەڭ.
ۇسىنىستارىمىز:
- ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق مودەلدەرى جاسالىپ، بەكىتىلىپ،قازاق مەكتەپتەرىنە رەفورما جاسالۋى ءتيىس;
- مەملەكەت قارجىلاندىراتىن ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى نەگىزىنەن مەملەكەتتىك تىلدە بولۋى شارت;
- مەملەكەتتىك ورىندار قالالارداعى قازاق بالاباقشالارىنا دەگەن سۇرانىستى بىردەن وتەپ وتىرۋ جاعىن كوزدەپ، جالپى رەسپۋبليكا كولەمىندە قازاق بالاباقشالارىنىڭ سانىن ارتتىرۋدى جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرۋى كەرەك;
- جالپى ءبىلىم بەرەتىن قازاق مەكتەپتەرىنە مەملەكەت تاراپىنان قامقورلىق كۇشەيىپ، قازاق تىلىندە بەلگىلى ءبىر ءپاندى تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن مەكتەپتەر سانى كوپتەپ اشىلۋى كەرەك;
- قازاق تىلىندەگى باستاۋىش مەكتەپتەر ءتۇرى، ساناتى، مازمۇنى جاعىنان دا ەۋروپالىق ستاندارتقا نەمەسە شىعىستىق ۇلگىدەگى مەكتەپتەرگە جاقىندامايتىن تازا، ۇلتتىق سيپاتتا بولۋى كەرەك;
ءبىلىم سالاسى: ەگەمەندىك العاننان كەيىن ۇلتتىق مەكتەپتەر سانى كۇرت ءوسىپ، مەملەكەتتىك ءتىل وزىنە تيەسىلى كەڭىستىكتى تولىق جايلايدى دەگەن ءۇمىت اقتالماي وتىر. وعان باستى سەبەپ ەگەمەندىك العان جيىرما جىل ىشىندە ءبىز ۇلتتىق مەكتەپتىڭ كۋلتىن قالىپتاستىرا المادىق. ءبىز الەمدىك ستاندارتقا كوشەمىز دەپ اۋرەلەنىپ جاتىرمىز. ال قازىرگى تاۋەلسىز مەكتەپتەردەگى قولدانىلىپ وتىرعان جۇيەمىز كەڭەس داۋىرىنەن قالعان مۇرا. ونى تاستايتىنداي ۇلتتىق مودەل ءالى جاسالعان جوق. وسىنىڭ سالدارىنان قازاقستاندا قازاق مەكتەپتەرىنە دەگەن قۇشتارلىق باسەڭ.
ۇسىنىستارىمىز:
- ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق مودەلدەرى جاسالىپ، بەكىتىلىپ،قازاق مەكتەپتەرىنە رەفورما جاسالۋى ءتيىس;
- مەملەكەت قارجىلاندىراتىن ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى نەگىزىنەن مەملەكەتتىك تىلدە بولۋى شارت;
- مەملەكەتتىك ورىندار قالالارداعى قازاق بالاباقشالارىنا دەگەن سۇرانىستى بىردەن وتەپ وتىرۋ جاعىن كوزدەپ، جالپى رەسپۋبليكا كولەمىندە قازاق بالاباقشالارىنىڭ سانىن ارتتىرۋدى جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرۋى كەرەك;
- جالپى ءبىلىم بەرەتىن قازاق مەكتەپتەرىنە مەملەكەت تاراپىنان قامقورلىق كۇشەيىپ، قازاق تىلىندە بەلگىلى ءبىر ءپاندى تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن مەكتەپتەر سانى كوپتەپ اشىلۋى كەرەك;
- قازاق تىلىندەگى باستاۋىش مەكتەپتەر ءتۇرى، ساناتى، مازمۇنى جاعىنان دا ەۋروپالىق ستاندارتقا نەمەسە شىعىستىق ۇلگىدەگى مەكتەپتەرگە جاقىندامايتىن تازا، ۇلتتىق سيپاتتا بولۋى كەرەك;
- ۇبت-تاپسىرۋ كەزىندە قازاق ءتىلىن مىندەتتى ءپان رەتىندە ەنگىزۋ كەرەك جانە ودان ۇشتىك باعا الا الماعانداردى جوو-عا قابىلداماۋدى زاڭداستىرۋ كەرەك;
- ارناۋلى تەحنيكالىق جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق توپتارىن كوبەيتۋ، قازاق تىلىندە وقۋلىق جانە وقۋ قۇرالدارىن جازاتىن عالىمدارعا ستيمۋل جاساۋ ماسەلەلەرى جولعا قويىلۋى كەرەك.
عىلىم سالاسى: ءتىلدى دامىتۋ تۋرالى زاڭ جانە ونى ورىنداۋدىڭ جولدارى جانە ت.ب. ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ عىلىمي نەگىزىن الەۋمەتتىك لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر انىقتاپ بەرەتىندىگى بەلگىلى. وكىنىشكە وراي، ەگەمەندىك العانعا شەيىن دە، العاننان كەيىن دە ءتىل ءبىلىمىنىڭ بۇل سالاسى قازاقستاندا ويداعىداي دامىمادى. جەكە-جەكە زەرتتەۋلەر بولماسا، ءتىل بىلىمىنە قاتىستى ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋمەن اينالىساتىن ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا بۇل سالاعا قاتىستى ءبولىم اشىلىپ، ارنايى كەشەندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن ەمەس.
وسىعان وراي، تومەندەگىدەي ۇسىنىستارىمىزبار:
- عىلىمي جوبالاردى قارجىلاندىرۋ كەزىندە قازاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى قىزمەتىن قاراستىرۋعا باعىتتالعان الەۋمەتتىك لينگۆيستيكالىق، عىلىمي-پراكتيكالىق زەرتتەۋلەرگە باسىمدىق بەرۋ;
- ءتىلدى زەرتتەيتىن، وقىتاتىن ءتۇرلى مەكەمەلەردە جانە وبلىستىق ءتىل ورتالىقتارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قىزمەتىنە مونيتورينگ جاساۋمەن اينالىساتىن الەۋمەتتىك لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن بولىمدەر، جۇمىس توپتارىن قۇرۋ;
- جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ الەۋمەتتانۋ جانە ساياساتتانۋ ماماندىقتارىندا وقيتىن ستۋدەنتتەرىنە الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا ءپانى بويىنشا ارنايى كۋرستارعا ساعات ءبولۋ;
- مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قىزمەتىن كەڭەيتۋدى ءتيىمدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءتىل باسقارمالارىنا، ءتىل ورتالىقتارىنا جانە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى ءتىل بولىمدەرىنە ارنايى دايىندىعى بار ماماندار دايىنداۋ ماقساتىندا قازاق فيلولوگياسى فاكۋلتەتتەرىنە الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا ماماندىقتارىن ەنگىزۋ.
مەملەكەتتىك قىزمەت: الەۋمەتتىك زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە سۇيەنسەك، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ 90 پايىزعا جۋىعى قازاق ۇلتىنان بولا تۇرا مۇندا دا جاعداي ءماز ەمەس. ونداعى جاعدايدى دۇرىستاۋ ءۇشىن مىناداي شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك دەگەن ويدامىز:
- تىلدەردى دامىتۋدىڭ 2010-2020 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسىندا كورسەتىلگەن كەستەدەگى مەرزىمدى ساقتاۋ ءۇشىن مەكەمە باسشىلارى جانە ونداعى ءتىل بولىمدەرى كۇش سالۋى كەرەك;
- مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى ءتىل بولىمدەرى قىزمەتشىلەردى تىلگە قاتىستى زاڭدارمەن جانە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قىزمەتىن كەڭەيتۋگە، دامىتۋعا باعىتتالعان باسقا شارالارمەن ۇنەمى تانىستىرىپ وتىرۋدى قولعا الۋلارى كەرەك;
- مەملەكەتتىك ورگاندارعا مەملەكەتتىك قىزمەتكە الار كەزدە ۇمىتكەردىڭ مەملەكەتتىك تىلدە ىسقاعازدارىن جۇرگىزە الاتىنداي دەڭگەيدە بولۋىن نەگىزگى شارتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە رەسمي بەكىتۋ قاجەت;
- ال ءىس باسىنداعى مەكەمە قىزمەتشىلەرىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزە الاتىنداي دەڭگەيدەگى ساۋاتتىلىققا جەتۋىنە مەرزىمدەر بەلگىلەپ، وڭ ناتيجە بەرمەگەن قىزمەتشىلەرگە تارتىپتىك شارالار قولدانىلۋى قاجەت;
- مەملەكەتتىك مەكەمە باسشىلارى قىزمەتشىلەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋىنە ماتەريالدىق جاعداي جاساۋى كەرەك. وقۋ كەزىندە ايلىق جالاقىسىنىڭ ساقتالۋى، ارنايى جابدىقتالعان كابينەتتەر ءبولۋ جانە ونى ەلەكتروندى وقۋ قۇرالدارىمەن جابدىقتاۋ جانە ت.ب.
جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارداعى ءتىل بىلمەيتىن قىزمەتشىلەردى وقىتۋعا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قىرۋار اقشا ءبولىنىپ كەلەدى. وبلىس ورتالىقتارى مەن استانا قالاسىن بىلاي قويعاندا الماتىداعى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى وقىتۋعا بولىنگەن اقشا 2006 جىلى 6 ملن.، 2007 جىلى 8 ملن.، 2008 جىلى 14 ملن.، 2009 جىلى 16 ملن.، 2010 جىلى 18 ملن-دىقۇراپ وتىر. بىراق ناتيجە ونشا ماردىمدى ەمەس. مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن شىعىندالعان قارجىنى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن، بىزدىڭشە، مىناداي شارالار جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس:
- استانا، الماتى قالالارى مەن وبلىستارداعىاكىمدىكتەرگە قاراستى «ءتىل» ورتالىقتارىنا قىزمەتشىلەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ دەڭگەيىن انىقتاپ، زاڭدىق كۇشى بار كۋالىكتەر تاپسىراتىن قۇقىقتار بەرۋ;
- مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋعا شىعىندالعان قارجىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن نەمەسە ناشار بىلەتىن قىزمەتشىلەردى ءتىل ۇيرەنۋ كۋرستارىنا قاتىستىرۋدى وندىرىستەن قول ءۇزىپ وقۋ جۇيەسىمەن ۇيىمداستىرۋ، مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزە الاتىن قىزمەتشىلەردىڭ ءوزىن ءۇش جىل سايىن بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ كۋرسىنان وتۋگە مىندەتتەۋ;
- ءۇش (باستاۋىش، جالعاستىرۋشى، تەرەڭدەتىلگەن) دەڭگەيدى ءساتتى اياقتاپ، قورىتىندى سىناقتان 70 پايىزدان ارتىق ۇپاي جيناپ، مەملەكەتتىك تىلدە ىسقاعازدارىن جۇرگىزۋدىڭ بىلىكتىلىك تالاپتارىن تولىق مەڭگەرگەندىگىن راستايتىن كۋالىك العان قىزمەتشىلەردى ماتەريالدىق جاعىنان ىنتالاندىرۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋ.
الداعى ماقساتىمىز مەملەكەتتىك تىلدە ىسقاعازدارىن جۇرگىزۋدى 100 پايىزعا جەتكىزۋ بولسا، وندا مىناداي شارالار قاجەت:
- ءاربىر مەملەكەتتىك مەكەمە ءوز سالاسىنا قاتىستى قولدانىلاتىن ىسقاعازداردىڭ تيپتىك ۇلگىلەرىن انىقتاپ، ادەبي نورماعا ساي ورىسشا-قازاقشا ەلەكتروندى نۇسقالارىن دايىنداتتىرۋى ءتيىس;
- سالا-سالاعا قاتىستى باسقا دا ادەبيەتتەردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارىلۋىنا تاپسىرىستار بەرۋ، قارجى شىعارىپ دايىنداتىپ جارىققا شىعۋىنا ءار سالانىڭ مەكەمە باسشىلارى ءبىرىنشى كەزەكتە وزدەرى مۇددەلى بولۋى ءتيىس;
- ساناتىنا قاراماستان كەز كەلگەن مەملەكەتتىك مەكەمەدەگى شىعىس قۇجاتتارى تەك مەملەكەتتىك تىلدە دايىندالۋىن كۇندەلىكتى نورماعا اينالدىرۋ قاجەت.
باق: «گازەت حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى»، - دەپ ا. بايتۇرسىنۇلى بەكەر ايتپاسا كەرەك. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تارالۋىنا باق-تىڭ اسەرى وتە كۇشتى ەكەندىگى قازىر قاتتى ءبىلىنىپ تۇر. قازاق تىلىندە تارالاتىن گازەت-جۋرنالداردىڭ پايىزدىق كورسەتكىشى ءالى دە تومەن ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ونى كوتەرۋدىڭ تومەندەگىدەي جولدارىن ۇسىنامىز:
- مەملەكەتتىڭ قاراۋىنداعى باق-تاردىڭ نەگىزىنەن مەملەكەتتىك تىلدە شىعۋىن زاڭدى تۇردە جولعا قويۋ;
- مەنشىك نىسانىنا قاراماستان مەملەكەتتىك تىلدە شىعىپ، تاراتىلاتىن گازەت-جۋرنالدارعا رەسمي قولداۋلار كورسەتۋ;
- مەملەكەتتىك تىلگە كوشكەن ايماقتارداعى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ۇيىمداردىڭ ءباسپاسوز قۇرالدارى تەك مەملەكەتتىك تىلدە شىعۋىن قاداعالاۋ.
قازاق ءتىلىنىڭ تەلەديدارداعى، راديو جەلىسىندەگى، جارنامالارداعى كۇيى دە ويداعىداي ەمەس. مەملەكەتتىك ءتىل وزىنە تيەسىلى كەڭىستىكتىڭ جارتىسىنا دا تارالا الماي ءوز جەرىندە وگەيدىڭ كۇنىن كەشۋدە. جانە دە بۇگىنگى كۇنى ناقتى شارالار قولدانىلماسا، بۇل كۇي تالاي جىلدارعا جالعاسا بەرەرى ءسوزسىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تەلەارنالار تولىق مەملەكەتتىك تىلدە سويلەي باستاۋ ءۇشىن قازاقشا باعدارلامالارعا مەملەكەتتىك تاپسىرىستاردى كوبەيتۋ كەرەك. مەملەكەتتىڭ قاراۋىنداعى تەلەارنالاردىڭ باسشىلىعىنا بايقاۋ وتكىزۋ جانە ۇمىتكەرلەردىڭ ارنانىڭ جۇمىسىن جەتىلدىرۋ بويىنشا جوسپارلارىن ساراپتاۋ ارقىلى ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەيتىن تۇلعالاردى تارتۋ كەرەك. سونداي-اق، مەملەكەتتىك تىلدە عانا تارالاتىن باق-تارعاالەمدەگى اقپاراتتى ءبىرىنشى بولىپ الۋ، تاراتۋ، ۇتقىرلىق، يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيامەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى جولعا قويىلسا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەملەكەتتىك تىلدەگى باق وزگەلەردەن وزىق تۇرسا عانا رەسپۋبليكامىزعا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تارالۋى، كەڭەيۋى ناقتى مەرزىمدەردە جۇزەگە اسىرىلا باستايدى.سونداي-اق، باق-تاردىڭ مەملەكەتتىك تىلدە اقپارات تاراتۋىنا ناقتى كولەم بەلگىلەپ، سونىڭ ورىندالۋىن قاتاڭ قاداعالاپ وتىراتىن پارمەندى مەملەكەتتىك ۇيىم قاجەت.
جارناما: ءونىمدى جارنامالاۋ ۇلكەن شىعىندى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان ءوز ءونىمىن جارنامالاۋعا كەز كەلگەن ءوندىرۋشىنىڭ شاماسى جەتە بەرمەيدى. مەملەكەتتىك باق-تاردا وتاندىق ونىمدەردى مەملەكەتتىك تىلدە جارنامالاۋ تەگىن نەمەسە جەڭىلدەتىلگەن باعامەن جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس.
قازىرگى تاڭدا جارناما ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە بولۋى وندىرۋشىگە دە تۇتىنۋشىعا دا پايدالى. كوپتەگەن جارنامالاردىڭ قازاقشاسى ادام ۇركىتەرلىكتەي بولىپ شىعىپ جاتقاندىقتان تاۋارعا دەگەن سۇرانىس تومەندەپ، وندىرۋشىگە زيان كەلىپ جاتقاندىعىن دالەلدەپ، جارنامانىڭ اۋدارما ەمەس، و باستان-اق مەملەكەتتىك تىلدە جاسالۋىنا كۇش سالۋ كەرەك.
ورىس تىلىندەگى جارناماعا بەرىلەتىن ءماتىن ەستەتيكالىق، ديزايندىك، تىلدىك-ەموتسيالىق اسەرى تەكسەرىلىپ، بىرنەشە ساراپشىنىڭ تالقىسىنان ءوتىپ بارىپ كوپشىلىككە ۇسىنىلادى. ال قازاق ءتىلى جاعى تەك ءبىر اۋدارماشىنىڭ ورەسىمەن شەكتەلەدى دە كوبىنە ونىڭ تۇتىنۋشىعا اسەرى جەتكىلىكتى بولمايدى. كەيدە قازاق ۇعىمىنا جات نارسەلەر جارنامالانادى. ماسەلەن، جاڭا كوشىپ كەلگەن ۇيگە ءبىرىنشى مىسىقتى جىبەرۋ، كۇيەۋىن ۇرىپ قۇلاتۋ جانە ت.ب.
قازاقتىڭ تاريحىندا ولەڭ ءسوز، پوەزيا ءوزىنىڭ نەگىزگى قىزمەتىمەن قوسا، اۋىزدان اۋىزعا كوشكەن كەزدەگى قۇرىلىسىنىڭ، تۇراقتىلىعىنا بايلانىستى جازۋ سياقتى تاريحي دەرەكتەردى دە ءبىرشاما ءدال كۇيىندە ىلگەرى جەتكىزىپ وتىرادى. ياعني قازاق ءۇشىن ولەڭ ءسوزدىڭ ءمانى وتە زور. قازىرگى جارنامادا وسى ولەڭ، شەشەندىك سوزدەردى، ماقالداردى پايدالانۋ جەتىسپەي جاتىر. جارنامانىڭ تەك قازاق تىلىندە جانە قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا، قازاق ۇلتىنىڭ ۇعىمىنا ساي بولۋىنان جارناما بەرۋشى ۇتىلمايدى. قازىرگى جارنامالاردىڭ 99 % ورىس تىلىنەن اۋدارىلادى. جانە دە كوبىنە قاتە، تارتىمسىز اۋدارىلاتىندىقتان، ازاماتتاردى جارنامالاناتىن زاتقا ىنتىقتىرۋدىڭ ورنىنا كەرى اسەر تۋدىرادى.
ەلىمىزدەگى تۇرعىنداردىڭ جارتىسىنان ارتىعى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەدى. بۇل كورسەتكىش الداعى ۋاقىتتا دا وسە بەرمەكشى. جارناما بەرۋشىلەر تاۋارلارىنىڭ تۇتىنۋشىعا كوبىرەك تاراۋىنا مۇددەلى بولعاندىقتان جارنامانى تازا قازاق تىلىندە جاساي باستاۋى كەرەك.
ب. سەيسەنبەكۇلى
