ءتىل توڭىرەگىندەگى جاڭا تەكەتىرەس

كەلەسى جىلى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى كەڭ كولەمدە اتاپ وتىلەدى. بىراق ۇلتتىق ساناداعى ازاتتىق «اتا زاڭنان ورىس ءتىلىنىڭ «ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» مارتەبەسىن الىپ تاستاۋ جايلى» ماسەلەدە قاققا جارىلىپ كەلەدى. جالپى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جايلى كوزقاراستار مەن پرينتسيپتەر بويىنشا قازاق قوعامى تىلدىك فاكتورعا بايلانىستى ەكى توپقا ءبولىنىپ، ازىرشە بەيبىت تۇردەگى «اقپاراتتىق سوعىسقا» ۇلاسىپ وتىر.

كەزىندە بيلىك باسىنداعىلار قازاق قوعامى الاتايداي ءبۇلىنىپ، جىكشىلدىك پيعىل ورىن الماۋىن ورايلاستىرىپ ءورىستىلدى كوپشىلىك ءۇشىن «قازاقستاندىق ۇلت» پەن «ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» دەگەن ساياسي شارعىنى قولدانۋعا ءماجبۇر بولدى. ەندى ءبىر كەزدەگى ورىس ءتىلدى كوپشىلىكتىڭ زامان اۋانىنا وراي ەتنيكالىق ازشىلىققا اينالۋى جاڭا ساياسي فاكتوردى تۋعىزدى. قازاق ءتىلدى باق ىشىندە پىكىر ەكىگە جارىلا باستادى. ءبىرى – جاپپاي قازاقتاندىرۋدى قولعا الۋعا ۇندەسە، ەكىنشىلەرى – ءىشىنارا تۇگەستىرە قازاقتاندىرۋ پروتسەسىن بىرتە-بىرتە جۇرگىزۋگە شاقىرادى.

سوڭعى كوزقاراستى ۇستانۋشىلار اتا زاڭداعى «ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» دەگەن تۇسقا ەش وزگەرىس جاساماي تەك وسى ۋاقىتقا دەيىن قابىلدانعان بارشا زاڭداردىڭ تەك قازاق تىلىندە عانا قولدانىلۋىن جانە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسىن اكىمشىلىك، پارلامەنت، زاڭ، سالىق، بانك سالالارىندا بارىنشا كەڭەيتۋگە باعىت ۇستانۋدى تالاپ ەتەدى. سونىمەن بىرگە، قر 2020-2025 جىلدارعا ارنالعان ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا قاتىستى مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا بيۋدجەتتىك مەمەكەلەر مەن ۇيىمداردىڭ، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى دەپۋتاتتىق كورپۋستاردىڭ قازاق تىلىندە عانا ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزۋگە 3-5 جىل توڭىرەگىندە بىرتە-بىرتە كوشۋىن قالايدى. ءارى جارنامانىڭ، مەكەمە مەن ۇيىمدار، بيزنەس قۇرىلىمدار ماڭدايشالارىنىڭ قازاق ءتىلدى كوپشىلىككە تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن  تەك ورىس جانە لاتىن جازۋىمەن مەملەكەتتىك تىلدە جازىلۋى كەرەك دەپ سانايدى. ءبىر كەزدەرى قابىلدانعان بارشا زاڭدار مەن زاڭنامالار قازاق تىلىندە ساۋاتتى وزگەرىس جانە تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىنگەن سوڭ، قايىرا قابىلدانىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى قورعايتىن الەۋمەتتىك-اكىمشىلىك رەفورمالار  جۇرگىزىلىپ، قازاق ءتىلدى كوپشىلىكتىڭ ىشىندەگى بىلىكتى جاستاردىڭ ءتۇرلى دەڭگەيدەگى بيلىكتەگى ورىس تىلدىلەردى الماستىرۋى كەزەك كۇتىرمەيتىن ماسەلەگە اينالىپ وتىر دەگەندى العا تارتا باستادى.

قازىر قوعامدا وتە قاۋىپتى قۇبىلىس: ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ءھام قاجەت سانامايتىن قانداستارىمىزبەن قانى قاس، سانا-سەزىمدەرى رەسەي يدەولوگياسىمەن ۋلانعان، قازاق ءتىلىن كەرەك ەتپەيتىن بىرىڭعاي ورىس جانە نە وقىپ، نە جازا المايتىن، انا ءتىلىن تەك اۋىزەكى دەڭگەيدە عانا، شالا-شارپى، «بيلىك پەن بيزنەس ءۇشىن» ۋاقىتشا مەڭگەرگەن رەسەيشىل قازاقتاندىقتاردىڭ ءوزارا اۋىز جالاسقان «الەۋمەتتىك توبى» پايدا بولدى. العاشقىلارى اعىلشىن، قىتاي جانە وزگە تىلدەردى قانشا جەردەن جەتىك بىلسە دە، ەڭ باستىسى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بارشا فۋنكتسياسىن تارتىپ العان ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى سانالاتىن ورىس ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن باسشىلىق قىزمەتتە ىستەي المايدى. ورىس ءتىلىن بىلەتىندەر بولسا، قازاق ءتىلىن عانا ەمەس، اعىلشىن، قىتاي جانە وزگە تىلدەردى بىلمەي-اق، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە قىزمەت ەتە الادى. ادىلەتتىلىك قايدا!؟ كونستيتۋتسيادا جازىلعان ازاماتتىق قۇقىق قايدا؟

مىنە وسى ۇندەۋلەر مەن شاقىرۋلار 1991 جىلدان بەرى ورنىعىپ قالعان. بىراق كۇنى ساناۋلى «قازاقستاندىق ۇلت» كونتسەپتسياسىمەن ارۋاقتانعان ءورىستىلدى زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن عىلىمي ورتاعا ەش ۇناماي، ولار اۋىزدارىنا نە تۇسسە، سونى ايتىپ، ويلارىنا نە كەلسە سونى ساندىراقتاۋعا ءماجبۇر بولا باستادى. «قازاق ءۇنى» كوتەرگەن باستامادان كەيىن «Avaaz» سايتىندا جانە ەرمەك تايچيبەكوۆ باستاماسىمەن warren_buffet@mail.ru-دا ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن بەرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن ينتەرنەت شاقىرۋلار توبە كورسەتتى.

ءتىل توڭىرەگىندەگى اتالعان ماسەلەگە قاتىستى وز ويلارىن بىلدىرگەن ورىس ءتىلدى قانداستارىمىزدىڭ پىكىرلەرىمەن «Abai.kz» وقىرماندارىن تانىس ەتۋدى ءجون كوردىك.

جالپىالاشتىق ادىلەتتىلىكتىڭ جاڭا قادامىن جاساپ وتىر

جانىبەك سۇلەەۆ، web-باسپاگەر، جۋرناليست جانە پۋبليتسيست:

- ءۇش جىلدان سوڭ، «قازاق ءۇنى» («گولوس كازاحا») گازەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى قازبەك يسا باس بولىپ، جالپىالاشتىق ادىلەتتىلىكتىڭ جاڭا قادامىن جاساپ وتىر. شىندىعىندا بۇل قادام وزىنە قارسى باس كوتەرۋلەردى دە تۋعىزدى...

قازبەك يساعا سەنەر بولساق، 2017 جىلى 50 مىڭ ادام قول قويعان ەكەن... بىراق ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن جانىن سالا قورعاشتاۋشىلاردىڭ سانى شىندىعىندا وتە كوپ. بۇل ارادا ەڭ ءبىرىنشى پەتيتسيا قانداي اۋاندا جازىلدى سوعان كوز جىبەرەيىكشى!؟ وندا ورىس ءتىلىن قازىرگى مارتەبەسىنەن ايىرىپ، قازاق ءتىلىن جەڭىسكە جەتكىزۋ كوزدەلىنگەن. وعان قاسارىسا قارسى شىعۋشى اۆتورلار تاپ سونى ورىس تىلىنە قاتىستى تالاپ ەتە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى دۇنيەنى باستان اياق توڭكەرىپ، «ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلىن» «مەملەكەتتىك تىلگە» اينالدىرۋ. ەكى قادام دا اتا زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋدى قالايدى.

مىنە، وسى ورايدا ۇلتارالىق قاتىناس تىلىندە «كىم جەڭىپ شىعادى؟» دەگەن ماسەلە تۋىندايدى. مەڭىشە، ەكى تىلدە جەڭىلىسكە ۇشىرايدى…

ەگەر ورىس ءتىلى زاڭنان تىس دەپ تابىلسا، ءىس-قاعازدارى مەن تەحنيكالىق قۇجاتتاردىڭ دايىندالۋ دەڭگەيى تومەندەيدى.

قازاق ءتىلىن جەتىلدىرىپ قانا الەمدىك دەڭگەيدەگى ءتىل مارتەبەسىنە جەتكىزۋ ارقىلى بۇل تەكەتىرەستىڭ الدىن الا الامىز. قازىرگى بىرەۋلەر ءۇشىن شەكەسىن شىلقىتىپ وتىرعان لينگۆا-فرانكادان (ورىستىلدىلىك فاكتورىنان) ارىلتۋ ءۇشىن ءتۇرلى سالاداعى كاسىبي ماماندار مەن ءبىزدىڭ  فيلولوگتاردىڭ ەرەن ەڭبەگى كەرەك. بۇل ەندى بولەك اڭگىمە. ءارى ەشكىمنىڭ باسىن جارىپ، كوزىن شىعارمايتىن جاعدايات…

بۇل داۋ-دامايدىڭ اياعى نەگە اكەلىپ سوقتىرادى؟

ەركىن بايداروۆ، ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي  قىزمەتكەرى فيلوسوفيا عالىمدارىنىڭ كانديداتى:

- كارانتين كەزىندە ورتالىق ازيانىڭ قوس ەلى – قازاقستان مەن وزبەكستان ءبىر مەزەتتە تىلدىك ماسەلەدەگى تۇيىتكىلدى قوعامدىق ويعا قوزعاۋ سالىپ، كەڭ دەڭگەيدە كوتەرە ءبىلدى. ءيا، قۇلاننىڭ قاسۋىنا، مىلتىقتىڭ باسۋى كەزەڭىن ناق اڭعارا پايدالاندى. بۇل ماسەلە ەجەلدەن قازاق جانە ورىس تىلدىلەر اراسىندا ۇنەمى تەكە-تىرەستىك تۋعىزىپ كەلەتىنى جاسىرىن ەمەس. مەنىڭشە، بۇل ورايدا ۋاقىت باستى ءرول ويناپ تۇرعان جوق.

ەڭ باستىسى: بۇل داۋ-دامايدىڭ اياعى نەگە اكەلىپ سوقتىرادى؟ ءوز باسىم الدەبىر الەۋمەتتىك دۇربەلەڭ تۋعىزادى دەپ ەش ويلامايمىن. بۇل ماسەلە – قاشاندا قازاق تىلدىلەردىڭ قانىن قىزدىراتىن، ۇنەمى وزىنە قايىرا سوقتىرىپ وتىراتىن قوعامدىق پىكىر-تالاس كەڭىستىگى. بىراق ءبىر مەزەتتە قازاق قوعامىنداعى ازشىلىقتاعى كوپۇلتتىقتىڭ تابيعي دامۋ پروتسەسىن «تاستالقان» ەتەتىن پروتسەسكە اينالماۋى كەرەك.

اسىعىس شەشىم قابىلداۋعا ەش بولمايدى. ءومىردىڭ ءوزى ءبارىن ءوز ورنىنا قويادى. بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى كەرەك. قۇمىرانى تاس-تالقان ەتۋ وڭاي، ال ونى قايىرا قالپىنا كەلتىرۋ وڭاي دۇنيە ەمەس، سوندىقتان، ءسال جارىقشاقتىڭ ءوزى-اق جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردەن سىر شەرتەدى.

اشىق مويىندايمىن. ءوز باسىم ورىس ءتىلىن ونىڭ بۇگىنگى يەلەنىپ وتىرعان مارتەبەسىنەن ايىرۋشىلار جاعىندامىن. بىراق بۇل قىلىعىم مەنىڭ وسى تىلگە ءھام وسى تىلدە سويلەيتىن ورىس تىلدىلەرگە قارسىمىن دەگەندى ەش بىلدىرمەيدى. دە-فاكتو ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى بولىپ قالا بەرەدى، بۇل قۇقىعىن ودان ەشكىم تارتىپ العالى وتىرعان جوق. دەگەنمەن، قر كونستيتۋتسياسىندا مەملەكەتتىك ءتىل تەك قانا قازاق ءتىلى بولۋى كەرەك دەگەن بەرىك سەنىمنەن مەنى ەشكىم دە باس تارتقىزا المايدى. بۇنى مەن زاتىم قازاق بولعان سوڭ اۋىزعا الىپ وتىرعانىم جوق، قايتا ەلىمىز قوعامىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن قۇرايتىن ۇلتىمىزدىڭ اتىن يەلەنىپ، وسى جولدا قازاق جۇرتى ازاپتى مەحنات شەگىپ، الدىڭعى قاتارلى ۇل-قىزدارىنىڭ قانىن سۋداي توككەندىكتەن قۇقىلى ەكەندىگىن ءسوز ەتىپ وتىرمىن.

ال، مەنىڭ كوزقاراسىمشا، ورىس تىلىنە رەسمي ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن بەرۋ اقىلدان اداسقىندىق بولىپ تابىلادى. ماسلەن، ءوز باسىم «Avaaz قاۋىمداستىعى» مۇشەلەرىنىڭ  «شىن مانىسىندە قازاق تىلىندە ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ جارتىسىنان استامى عانا سويلەيدى»  دەگەن ۋاجداۋلارىمەن ەش كەلىسپەيمىن. بۇل دەرەكتەر قايدان الىنىپ وتىر؟.. نەمەسە «بارلىق سالاداعى قۇجات اينالىمى، تەحنيكالىق قۇجاتناما، زاڭنامالىق اكىتىلەر نە تەك قانا ورىس تىلىندە، نە بولماسا ەكى تىلدە كەزەكتەسىپ، كوبىنە ورىس تىلىنەن اۋدارما تۇرىندە، قازاق تىلىنەن ەش اۋدارىلىپ قولدانىلمايدى» دەگەن وي تۇيىندەۋلەر قايدان شىقتى؟ مەن بۇنى فاكتى ەمەس، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر تاراپىنان قر «ءتىل تۋرالى» زاڭىن ءتيىستى دەڭگەيدە ورىنداماي جاساپ وتىرعان قاسكوي قاستاندىقتارى دەپ اتايمىن.

قر 2020-2025 جىلدارعا ارنالعان ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا قاتىستى مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ مازمۇنداعى رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا ەلىمىزدە ورىن الىپ جاتقان جاعدايعا كوز جىبەرەتىن بولساق، مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيتىن ازاماتتاردىڭ سانى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. ەگەردە قازاقستاننىڭ تۇركىتىلدەس تۇرعىندارىن الار بولساق: وندا وزبەكتەردىڭ – 95,5%، ۇيعىرلاردىڭ – 93,7%، قىرعىزداردىڭ – 92,7% جۋىعى قازاق تىلىندە تۇرمىستىق دەڭگەيدە سويلەي السا، 12% – ەمىن-ەركىن قولدانا الادى. سلاۆياندىق ەتنوستار اراسىندا اۋىزشا قازاق ءتىلىن تۇسىنەتىندەر سانى: ورىستار – 25%، ۋكرايندار – 21,05%، بەلورۋستار – 19%، پولياكتار – 20,9%، سونداي-اق، نەمىس دياسپوراسى وكىلدەرى – 24% بولىپ كەلسە; وقي جانە جازا بىلەتىندەر – 2,9% قۇرايدى.

الىسقا بارماي-اق، 2009 جىلعى ساناقتىڭ ناتيجەسىن ەسكە الاتىن بولساق، وندا ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ 74%-ى اۋىزشا قازاق ءتىلىن تۇسىنەتىندەرىن، قازاق تىلىندە ەركىن وقي الاتىندار  – 64,8%، ءوز ويىن جازىپ جەتكىزە الاتىندار – 62% بولدى. ال مىناۋ ەڭ سوڭعى 2018 جىلى جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى: ورىس دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىنىڭ – 2,7%، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ – 9,4% قازاق ءتىلىن ءوز انا ءتىلىم دەپ كورسەتكەن. دەمەك، قازاق تىلىندە سويلەۋشىلەردىڭ ۇلەسى تەك جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى اراسىندا عانا ەمەس، سونىمەن  بىرگە وزگە ەتنوستار اراسىندا ءوسىپ كەلەدى. بۇل تۇيىندەۋلەردىڭ ءبارى اسپانان الىنىپ وتىرعان جوق «قوعامدىق پىكىر» زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا تۇجىرىمدالىپ وتىر. وندا  مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن تۇرعىنداردىڭ ۇلەسى 2017 جىلى – 83,1%، ال، 2018 جىلى – 85,9% قۇرايدى دەپ كورسەتىلگەن.

بارشا ءھام رەسمي، ءام جەكە زەرتتەۋلەر ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىلۋىنا قاتىستى كەرىسىنشە قۇبىلىستى اڭعارتسا دا، نەلىكتەن «قازاقستان ازاماتتارىن ۇندەۋدىڭ» اۆتورلارى ەل ءومىرىنىڭ بارشا سالاسىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ سۇرانىسقا يەلىگىن جوققا شىعارۋعا تىرىسادى؟ ونىڭ ۇستىنە ەكى تاراپ تا ءىستى دابىرايتپاي، اقىلعا سالىپ، وڭدى جولمەن شەشۋگە تالپىنىس جاساۋعا ءتيىس…

بۇل جول توڭكەرىستىك ەمەس، تابيعي بولۋى ءتيىس

قانات تاسيبەكوۆ، ەلگە تانىمال «جاعداياتتىق قازاق ءتىلى» ءتىلشارلارى توپتاماسىنىڭ اۆتورى:

- ءسوزدى ورىس تىلىنە ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە مارتە بەرۋ جايلى پەتيتسيادان باستاعىم كەلەدى. مەن بۇعان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن، ءارى ۇلتارازدىعىن قوزدىرۋشىلىققا تىرىسۋشىلىق دەپ سانايمىن. شىندىعىندا دا قوعام كەلىسىپ، جۇرت مويىنداعان دۇنيەنى جوققا شىعارۋشىلىق كىمگە نە ءۇشىن قاجەت بولا قالدى؟

ال، ەكىنشى پەتيتسياعا قاراتا ايتار بولسام، قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي قۇجاتتاردا عانا ەمەس، كۇندەلىكتى ومىردە دە دە-يۋرە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار دە-فاكتو دا، وزىنە لايىقتى ورىن يەلەنۋىن شىن جۇرەگىممەن قالايتىن جانمىن. سوندىقتان ات-اربانىڭ الدىنا ءتۇسىپ الىپ دالباڭداي جۇگىرۋدى ۇسىناتىنداردى ەش قولدامايمىن. ولار تاپ وسىنداي شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن وعان ساي بازانى قالىپتاستىرۋ كەرەكتىگىن تارس ەستەرىنەن شىعارىپ الادى. ءبارىمىزدىڭ ءبىر بىلەتىنىمىز ءتۇپتىڭ تۇبىندە كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزىلەدى، بىراق ءبىز بۇعان ساۋاتتى، مارتەبەلى ءام كاسىبي تۇرعىدا ساقاداي ساي دايىن بولۋىمىز شارت. بۇل جول توڭكەرىستىك ەمەس، تابيعي بولۋى ءتيىس.

ونىڭ ۇستىنە تىلگە قاتىستى قول جيناۋمەن جانە پروتەستىك اكتسيالاردى ۇيىمداستىرۋمەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى، اقىن-جازۋشىلار ەمەس، بىرىڭعاي تەك ساياساتكەرلەر عانا اينالىسۋعا ءتيىس.

ءتۇيىن. مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى ەلىمىزدە تىركەلگەن ساياسي پارتيالاردىڭ بەلسەنە ارالاسۋىسىمەن قر 2020-2025 جىلدارعا ارنالعان ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا قاتىستى مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا بيۋدجەتتىك مەمەكەلەر مەن ۇيىمداردىڭ، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى دەپۋتاتتىق كورپۋستاردىڭ قازاق تىلىندە عانا ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزۋگە 3-5 جىل توڭىرەگىندە بىرتە-بىرتە كوشۋىن قاعاز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرىلاتىن ۋاقىتىنىڭ جەتكەنىن تانىتىپ وتىر.  قازىر دە-يۋرە مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ تابىلاتىن قازاق ءتىلىن قر 2020-2025 جىلدارعا ارنالعان ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا قاتىستى مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا كاسىبي ماماندار مەن فيلولوگتار دە-فاكتو وزىنە لايىقتى ورىن يەلەنۋى ءۇشىن سوزبەن ەمەس، ىسپەن جۇزەگە اسىرۋى كەرەك.

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz