ءريمنىڭ  تۇرعىزىلۋى  

(تاريح)

ءبىر پاتشا بولىپتى، ونىڭ نۋميتور جانە امۋلي دەگەن ەكى  ۇلى بولادى.  پاتشا  ولەرىنىڭ  الدىندا  ۇلدارىنا: «سەندەر بايلىقتى  ءوزارا قالاي بولەسىڭدەر؟  كىم  وزىنە  پاتشالىقتى الادى، ال  كىم وزىنە  مەنىڭ بارلىق بايلىعىمدى الادى» - دەيدى.  نۋميتور پاتشالىقتى  الادى، امۋلي بايلىقتى قالايدى. بايلىققا يە بولعان امۋلي  اعاسىنىڭ  پاتشا بولعانىن كورە المايدى، سودان ول  پاتشا بولۋ ءۇشىن  سولداتتاردىڭ  كوڭىلىن  سىيلىقتارمەن  الداپ،  ءنۋميتوردى كەتىرۋ ءۇشىن ايداپ سالادى.  سولداتتار  ءامۋليدىڭ ايتقانىن ىستەيدى، ول پاتشا بولادى.  نۋميتوردىڭ   قىزى  بار ەدى،  سول   قىزدان  ەگىز  -  ەكى  ۇل تۋادى.  ولار  الىپ دەنەلى  جانە سۇلۋ ەدى.

امۋلي كۇندەردىڭ كۇنى ەگىزدەردى حالىق جاقسى كورىپ، وسكەندە   ولاردى  پاتشا  سايلايدى  دەپ  قورقاتىن ەدى. ءبىر كۇنى  امۋلي فاۋستين  دەگەن قىزمەتشىسىن  شاقىرىپ:  «انا ەكى  ۇلدى الدا  سۋعا لاقتىر»  - دەپ  بۇيىرادى. 

وزەن تيبر دەپ اتالاتىن.

فاۋستين  بالالاردى  بەسىككە  سالىپ، وزەن جاعاسىنا   اپارىپ، تاستايدى.  فاۋستين  بالالار  قاراۋسىز  قالسا ولەدى  دەپ ويلايدى. بىراق   تيبر  ارناسىنان شىعىپ، بەسىكتى  بيىك اعاش باسىنا كوتەرىپ قويادى. تۇندە  ۇرعاشى قاسقىر  كەلىپ،  ءوزىنىڭ سۇتىمەن ەگىزدەردى  ەمىزەدى. 

ەگىزدەر سۇلۋ، مىقتى جانە الىپ  دەنەلى وسەدى. ولار امۋلي تۇراتىن قالاعا  جاقىن جەردەگى  ورمان ىشىندە  تۇرادى،  اڭ  اۋلاۋعا ۇيرەنىپ،  كۇندەرىن كورەدى.  قالا  حالقى  ەگىزدەردى بىردەن تانيدى،  ولاردىڭ  سۇلۋلىعىنا   ءسۇيسىنىپ، جاقسى كورەدى.  ۇلكەنىن -   رومۋل، ال  كىشىسىن – رەم دەپ اتايدى. 

ءبىر  كۇنى  نۋميتور مەن  ءامۋليدىڭ  باقتاشىلارى   ورمان جانىندا مال باعىپ ءجۇرىپ جانجالداسىپ:  ءامۋليدىڭ باقتاشىلارى  نۋميتوردىڭ  مالىن ايداپ  كەتەدى. ەگىزدەر بۇنى كورىپ  باقتاشىلاردى   قۋىپ جەتىپ، مالدى  تارتىپ الادى.

نۋميتوردىڭ  باقتاشىلارى  ەگىزدەرگە  قاتتى اشۋلانىپ،  رومۋل بولماعان كەزدە  رەمدى باعىپ تۇرىپ،  ۇستاپ الادى،  نۋميتورعا الىپ كەلىپ: «ورمان  ىشىندە  ەكى  اعايىندى  ويران سالىپ  ءجۇر،  ادامداردىڭ  مالىن تارتىپ الادى، قاراقشىلىق  قۇرادى.  سولاردىڭ بىرەۋىن، مىنە   ۇستاپ الىپ كەلدىك» - دەيدى. نۋميتور رەمدى امۋلي پاتشاعا اپارىڭدار دەيدى. امۋلي بولسا: «ولار اعايىندى ادامداردىڭ مالشىلارىن رەنجەتتى، سوندىقتان دا  اعامنىڭ  ءوزى سوتتاسىن» دەپ قايىرادى.  رەمدى  نۋميتورعا قايتادان الىپ كەلەدى. نۋميتور بۇل جولى رەمدى  وزىنە  شاقىرىپ: «سەن قايدان شىقتىڭ،  سەن كىمسىڭ ءوزى؟» - دەپ سۇرايدى.   

رەم: «ءبىز اعايىندى ەكەۋمىز،  ءسابي كەزىمىزدە  ءبىز جاتقان بەسىك   تيبر وزەنى  جاعالاۋى  ماڭىنداعى اعاشقا  تىرەلىپ، سول جەردە ءبىزدى  جابايى  اڭدار مەن قۇستار اسىراپ الىپتى.  بىزدەر سول جەردە  وستىك. ال ءبىزدىڭ كىم  ەكەنىمىزدى  بىلگىڭىز كەلسە ءبىزدىڭ بەسىگىمىز ساقتالدى. سول بەسىكتىڭ  جەزدى  جولاقتارىندا  بىردەڭەلەر ويىلىپ  جازىلعان» دەيدى. 

نۋميتور تاڭدانىپ، ءوزىنىڭ  نەمەرەلەرى  ەمەس پە ەكەن؟ –دەپ ويعا باتادى.  رەمدى  وزىنە قالدىرىپ،  ءبىلۋ ءۇشىن  فاۋستينگە ادام جىبەرەدى.

بۇل كەزدە رومۋل ءىنىسىن ىزدەي باستايدى، تابا المايدى. باقتاشىلار  ءىنىسىنىڭ  قايدا  ەكەنىن ايتىپ، ونى  قالاعا الىپ  كەتكەنىن  ەستيدى، رومۋل قولىنا بەسىگىن الىپ، ءىنىسىنىڭ  ارتىنان بارادى. فاۋستين سول كەزدە بەسىكتى  تانىپ،  حالىققا  رومۋل مەن رەم نۋميتوردىڭ نەمەرەلەرى ەكەنىن،  امۋلي ولاردى سۋعا باتىرىپ ولتىرگىسى كەلگەنىن حابارلايدى.  امۋليگە  اشۋلانعان حالىق  ءامۋليدى  ولتىرەدى. رومۋل مەن رەمدى پاتشا ەتىپ سايلايدى. بىراق  رومۋل مەن رەم بۇل قالادا تۇرعىلارى  كەلمەيدى،  اتالارى   نۋميتوردى پاتشالىققا   قالدىرىپ، وزدەرى  تيبر  وزەنى جاعالاۋىنداعى ۇرعاشى قاسقىر  ولاردى  ەمىزگەن اعاش  تۇبىنە قايتىپ ورالادى، سول جەردە تيبر وزەنى جاعاسىندا ريم  قالاسىن تۇرعىزادى.                           

قازدار ءريمدى  قالاي قۇتقاردى

 (تاريح)

390 جىلى ح. تۋماس  بۇرىن  جابايى گالدار  ريمدىكتەرگە  شابۋىلدايدى. ريمدىكتەردىڭ  ولارعا  شامالارى كەلمەيدى، ريمدىكتەر  قالادان  قاشادى،  ال  كەيبىرەۋى  بەكىنىستە تىعىلادى. بەكىنىس   كاپيتولي  اتالادى ەكەن. قالا ىشىندە سەناتورلار عانا قالادى. گالدار قالا ىشىنە  كىرىپ  سەناتورلاردى ولتىرەدى، ءريمدى ورتەيدى. ءريمنىڭ قاق ورتاسىندا كاپيتولي بەكىنىسى عانا  قالادى، گالدار وعان جەتە المايدى.  گالدار كاپيتوليدى توناۋدى كوزدەيدى، ويتكەنى  بەكىنىس ىشىندە كوپ بايلىق بارىن بىلەتىن. بىراق  كاپيتولي بيىك شىڭدا  ورنالاسقان ەدى:  ءبىر جاعىنان قابىرعا مەن بەكىنىس قاقپاسى، ال ەكىنشى جاعىنان تىك جار ەدى. تۇندە گالدار تىعىلىپ كەلىپ، نايزالارى مەن سەمسەرلەرىن بىرىنە ءبىرى جالعاپ، جاردان كاپيتوليگە ورمەلەيدى.

وسىلاي گالدار  بىلدىرمەي  جارعا  شىعادى، بىردە ءبىر يت ولاردى ەستىمەيدى. بەكىنىس قابىرعاسىنا كوتەرىلە بەرگەندە  قازدار ادامداردى سەزىپ قويادى، قاڭقىلداپ،  قاناتتارىن  سارتىلداتىپ سوعادى. ءبىر ريمدىك ويانىپ، قابىرعاعا جۇگىرىپ بارىپ، قابىرعاعا ورمەلەگەن  گالدى جارقاباقتان  لاقتىرادى. گالل قۇلاپ، وزىمەن بىرگە باسقالاردى  جىعادى. سول كەزدە ريمدىكتەر  جۇگىرىپ كەلەدى،  ورمەلەگەن گالداردىڭ ۇستىنە   بورەنەلەر مەن تاستار لاقتىرىپ، ەداۋىر  گالدى قىرىپ سالادى. سودان كەيىن  ريمگە كومەك  كەلىپ،  ريمدىكتەر   گالداردى قۋىپ شىعادى.     

سودان بەرى ريمدىكتەر وسى كۇندى تويلايدى. ءدىن  باسىلارى ءساندى كيىنىپ قالا ىشىندە شەرۋ وتكىزەدى; ولاردىڭ بىرەۋى قولىنا قازدى  كوتەرىپ  جۇرسە،  ەندى  بىرەۋى  ونىڭ  ارتىنان ءيتتى سۇيرەپ جۇرەدى. ال حالىق  قازعا جانە ءدىن باسىنا ءيىلىپ سالەم بەرەدى: قازدارعا سىيلىقتار تارتۋ ەتەدى، ال يتتەردى تاياقپەن  ارام قاتقانشا سوعادى.                    

قىتاي پاتشايىمى سيلينچي

 (بولعان وقيعا)

قىتاي يمپەراتورى گوانگچيدىڭ  سيلينچي  دەگەن  سۇيىكتى جارى بولادى. يمپەراتور سۇيىكتى پاتشايىمى حالىقتىڭ ەسىندە قالعانىن قالايدى. يمپەراتور  سۇيىكتىسىنە  جىبەك  قۇرتىن  كورسەتىپ: «مىناۋ  قۇرتپەن نە ىستەۋ كەرەگىن، ونى قالاي  ءوسىرۋ كەرەگىن ۇيرەن، سوندا  سەنى  حالىق  ەشقاشاندا  ۇمىتپايدى» – دەيدى. 

سيلينچي قۇرتتاردى قارايدى، قۇرتتار سىلەيىپ قالعاندا ولاردى شىرماۋىق جاباتىنىن كورەدى. سيلانچي پاتشايىم شىرماۋىقتى   تارقاتىپ،  ودان  ءجىپ يىرەدى، جىبەك  ورامال توقيدى.  سودان كەيىن  قۇرتتار  تۇت اعاشى ۇستىندە  جينالاتىنىن  كورەدى. سيلينچي حانشا تۇت اعاشى قابىقتارىن جيناپ، قۇرتتاردى جەمدەيدى.  ول  كوپ قۇرت وسىرەدى،  ءوزىنىڭ حالقىنا  قۇرتتى قالاي ءوسىرۋ كەرەگىن ۇيرەتەدى. 

سودان بەرى بەس مىڭ جىل وتسە دە وسى كۇنگە دەيىن قىتايلار  سيلانچي پاتشايىمدى ەسىنەن شىعارمايدى، ونىڭ قۇرمەتىنە  مەيرامدار  وتكىزەدى.

ءۇندىس پەن اعىلشىن

 (بولعان وقيعا)

ۇندىستەر سوعىستا جاس اعىلشىن جاۋىنگەرىن تۇتقىنعا الادى،   ونى اعاشقا   بايلاپ، ولتىرمەكشى بولادى. 

 سوندا  قارت ءۇندىس كەلىپ: «ونى ولتىرمەڭدەر، ماعان بەرىڭدەر» – دەيدى.  اعىلشىندى  قارت ۇندىسكە بەرەدى.

 قارت ءۇندىس اعىلشىننىڭ بايلاۋلى قولىن بوساتىپ، ءوزىنىڭ كۇركەسىنە  الىپ كەلەدى،  تاماقتاندىرادى، تۇندە  قاسىندا قوندىرادى. 

ەرتەڭگى كۇنى تاڭەرتەڭ قارت ءۇندىس  اعىلشىنعا  ارتىنان جۇرۋگە  بۇيىرادى. ولار ۇزاق  جۇرەدى، اعىلشىن اسكەري لاگەرىنە  جاقىنداعاندا   قارت ءۇندىس:  «ءسىزدىڭ ادامدار مەنىڭ ۇلىمدى ءولتىردى، مەن سەنىڭ ءومىرىڭدى ساقتاپ  قالدىم;    ءوز  ادامدارىڭا  بار،  ءبىزدى   ولتىرە بەر   - دەيدى.

    جاس اعىلشىن اڭ –تاڭ بولىپ: «سەن نەگە  مەنى مازاق ەتەسىڭ؟  مەن اعىلشىندار سەنىڭ  ۇلىڭدى  ولتىرگەنىن  بىلەمىن:  سەندە  مەنى  تەز  ءولتىر» –  دەپ تۇرىپ الادى.

  سوندا قارت ءۇندىس: «سەنى  ءولتىرىپ جاتقاندا  مەنىڭ ەسىمە  ۇلىم  ءتۇسىپ،  سەنى ايادىم.  مەن كۇلمەيمىن:  جۇرە بەر ،  قالاساڭ،  ءبىزدى ولتىرە بەر»  – دەيدى. 

 ۇندىس  وسىلايشا  اعىلشىندى بوساتتى.

مۇجىق تاستى  قالاي الىپ تاستادى 

(بولعان ءىس)

ءبىر قالا  الاڭىندا  الىپ تاس  جاتادى.  تاستىڭ ۇلكەندىگى  سونشا  ەداۋىر  جەردى الىپ، قالا  حالقىنىڭ جۇرۋىنە بوگەت بولاتىن. قالا باسشىسى  ينجەنەرلەردى  شاقىرىپ:  تاستى قالاي الىپ تاستاۋعا بولادى  جانە  وسى ەڭبەكتەرى  ءۇشىن قانشا  اقشا الادى ەكەن دەپ سۇرايدى.

ءبىر ينجەنەر تاستى جارىلعىش  زاتپەن جارۋ كەرەك، سودان سوڭ جارىلعان  تاس  كەسەكتەرىن   بولشەكتەپ  تاسۋ كەرەك،  بۇل  جۇمىس  سەگىز مىڭ رۋبل تۇرادى دەيدى;  ەكىنشى ينجەنەر تاستىڭ استىنا ۇلكەن سىرعاناق   ورناتىپ   جىلجىتۋ  كەرەك،  ونىڭ  بۇل  جۇمىسى   التى مىڭ رۋبل تۇرادى  دەيدى.   

سول كەزدە  ءبىر مۇجىق:

«مەن  تاستى  الىپ تاستايمىن جانە بۇل جۇمىسىم ءۇشىن  ءجۇز رۋبل الامىن» - دەيدى.

ادامدار مۇجىقتان  سەن بۇنى   قالاي  ىستەيسىڭ دەپ سۇرايدى.  

ول: «تاستىڭ  قاسىنان ۇلكەن شۇڭقىر  قازىپ;  شۇڭقىر توپىراعىن الاڭعا  شىعارامىن،  شۇڭقىرعا  تاستى اۋناتىپ قۇلاتامىن، سودان كەيىن  كومىپ، تەگىستەيمىن»  دەيدى.  

مۇجىق ايتقانىن  ىستەيدى، قالا باسشىسى  وعان ءجۇز رۋبل جانە   تاپقىرلىعى   ءۇشىن  تاعى ءجۇز رۋبل قوسىپ بەرەدى. 

قىران

 (اڭگىمە)

قىران مۇحيت سۋىنان الىس ۇلكەن جول ۇستىندە ۇيا سالىپ،   بالاپاندار  شىعارادى. 

بىردە قىران تىرناعىمەن بالىقتى قىسىپ ۇياسىنا سامعاپ كەلە جاتسا  ۇيا سالعان اعاش استىندا  جۇمىس ىستەپ جاتقان  ادامداردى كورەدى،  الگى ادامدار  بالىقتى  كورىپ،  اعاشتى  قورشاپ، قىرانعا تاس  لاقتىرادى،  ايقايلايدى.

قىران تىرناعىنان بالىقتى ءتۇسىرىپ الادى، ادامدار بالىقتى جەردەن كوتەرىپ،  الىپ كەتەدى. 

قىران  ۇياسىنىڭ  شەتىنە قونادى، قىران بالاپاندارى موينىن سوزىپ،  شيقىلداپ  تاماق  سۇرايدى.     

شارشاعان  قىراننىڭ  مۇحيتقا  تاعى ءبىر  مارتە  ۇشۋعا كۇشى  جوق ەدى;  ول  ۇياسىنا  قونىپ، بالاپاندارىن  قاناتىمەن بۇركەپ، ەركەلەتىپ، قاۋىرسىندارىن جوندەپ، ءسال كۇتۋدى سۇراعان بولدى. قىران بالاپاندارىن   ەركەلەتكەن  سايىن، ولار  قاتتىراق شيقىلدايدى.

سول كەزدە قىران ۇيادان ۇشىپ، اعاش بۇتاعىنىڭ باسىنا بارىپ  قونادى.

قىراندارى  ىسقىرىپ،  ايانىشتى  حالدە شىرىلدايدى.

ءبىر مەزگىلدە  قىران وكىرە ايقايلاپ،  قاناتىن كەڭ جازىپ، مۇحيتقا  سامعاي جونەلەدى.  

قىران  كەش باتقاندا  قايتتى:  ول جەر ۇستىنەن تومەن،  اقىرىن  ۇشتى،  ونىڭ  تىرناقتارىندا   ۇلكەن  بالىق  بار ەدى. 

ول  ۇشىپ كەلە  جاتقاندا   اعاشتىڭ  ماڭىندا  ادامداردىڭ  بار جوعىنا كوزىن جەتكىزىپ، سودان كەيىن عانا  قاناتتارىن  تەز جيىپ،  ۇياسىنىڭ  شەتىنە قوندى. 

بالاپاندار باستارىن كوتەرىپ، اۋىزدارىن  اڭقايتىپ اشتى،  قىران  بالىقتى  جۇلىپ  ءۇزىپ،  اۋزىنا سالىپ، بالاپاندارىنا  تاماق بەردى.   

ارىستان  مەن كۇشىك

(اڭگىمە)

لوندون قالاسىندا تۇرعىندارعا جابايى اڭداردى كورسەتىپ، اقشالاي  بولماسا  يت، مىسىقتى  جىرتقىشتار  جەمىنە الا بەرەدى ەكەن. 

ءبىر كىسى اڭداردى كورەيىنشى دەپ كوشەدەن كۇشىك ۇستاپ، اڭدار كورمەسىنە  كەلەدى. الگى  ادامعا  جىرتقىشتاردى  كورۋگە رۇقسات بەرەدى،    الىپ كەلگەن كۇشىكتى  ارىستانعا تورعا  لاقتىرادى. 

كۇشىك تورعا كىرگەن بويدا قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ،  بۇرىشقا تىعىلادى. ارىستان كۇشىكتى يىسكەسە، كۇشىك ارقاسىنا جاتىپ، اۋناپ، تابانىن جوعارى كوتەرىپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتادى. ارىستان كۇشىكتى اياعىمەن اۋناتىپ ويناسا كۇشىك ارىستان الدىندا قۇرداي جورعالايدى.

ارىستان كۇشىككە قاراپ، باسىن  شايقاپ، بۇدان سوڭ تيىسپەيدى.

كورمە قوجاسى ارىستانعا ەت لاقتىرسا  كەسەك ەتتى جۇلىپ كۇشىكپەن بولىسەدى. ارىستان تۇندە ۇيقىعا كەتكەندە كۇشىك ونىڭ جانىنا كەلىپ جاتادى،  ارىستان تاباندارىنىڭ  ۇستىنە باسىن سالىپ ۇيىقتايدى.

 سودان بەرى  كۇشىك تور ىشىندە ارىستانمەن تۇرادى،ارىستان كۇشىككە تيىسپەيدى، بىرگە تاماق ىشەدى، بىرگە ۇيىقتايدى، كۇشىكپەن اندا-ساندا ويناپ قويادى.

ءبىر كۇنى كۇشىك يەسى تابىلىپ، كۇشىگىن تانىپ، قايتارۋدى سۇرايدى. كورمە قوجاسى كۇشىكتى قايتارعىسى كەلىپ كۇشىكتى شاقىرسا  ارىستان  ىرىلداپ،  كۇشىكتى بەرمەيدى.

 ارىستان مەن كۇشىك تور ىشىندە ءبىر جىل تۇرادى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ  كۇشىك اۋىرىپ،  ءولىپ قالادى.

ارىستان كۇشىكتىڭ ولگەنىن كورىپ، قارعىپ سەكىرىپ، جەكىرىپ، قۇيىرىعىمەن  ءوزىن سابالاپ،  توردىڭ  جيەگى مەن ەدەندى مۇجگىلەيدى. ءبىر كۇن  توقتاماي وكىرەدى، سودان كەيىن ءولى كۇشىكتىڭ قاسىنا جاتىپ تىنىشتالادى.  قوجايىن  ولگەن كۇشىكتى توردان الىپ تاستايىن دەسە ارىستان بەرمەيدى،  مۇمكىن  باسقا يتپەن  اۋىستىرسام،  ارىستان ۇمىتار دەپ باسقا ءتىرى كۇشىكتى تورعا لاقتىرادى، ارىستان الگى كۇشىكتى سول بويدا تالاپ  تاستايدى.

 ارىستان ولگەن كۇشىكتى تابانىمەن قۇشىپ بەس كۇن جاتادى. التىنشى كۇنى  ارىستان  ءوزى دە ءولىپ قالدى.

قاسقىر بولتىرىگىن قالاي ۇيرەتەدى

جولدا كەلە جاتسام، ارتىمنان ايقاي سالعان داۋىس ەستىلدى،  باقتاشى بالا ەكەن.  ول  جازىقتا  ايقايلاپ، قولىمەن بىرەۋدى كورسەتىپ، جۇگىرىپ كەلەدى.

 قاراسام تۇزدە  ەكى قاسقىر قاشىپ بارادى:  بىرەۋى كوكجال قاسقىر، ەكىنشىسى جاستاۋ. جاس قاسقىر  جارىلعان توقتىنى اياعىنان  تىستەپ،  ۇستىنە  ارتىپ،  قاشىپ بارا جاتىر،  كوكجالى ارتىنان  ىلەسىپ كەلەدى. 

بۇلاردى كورگەن سوڭ، باقتاشىمەن بىرگە ايقايلاپ، مەن دە قاسقىرلار سوڭىنا ءتۇستىم. ءبىزدىڭ ايقايىمىزدى ەستىگەن مۇجىقتار دا يتتەرىمەن كەلىپ جەتتى.

كوكجال قاسقىر ادامدار مەن يتتەردى كورگەندە  جاس  قاسقىردان توقتىنى جۇلىپ، ارقاسىنا سالىپ، ەكەۋى جىلدام جۇگىرىپ، كوزدەن تاسا بولدى.

 بارى جينالعاندا باقتاشى بالا ءىستىڭ قالاي بولعانىن ايتتى: سايدىڭ ىشىنەن كوكجال قاسقىر اتىپ شىعىپ، توقتىنى جارىپ، الا قاشادى. 

الدىنان كىشكەنە قاسقىر شىعىپ توقتىنى وزىنە ارتادى. قارت قاسقىر جاس  قاسقىرعا  توقتىنى  بەرىپ، قاسىندا اياڭداپ وتىرادى. 

 ال قاۋىپ تونگەندە قارت كوكجال قاسىنداعى كىشكەنە قاسقىردى ۇيرەتكەندى توقتاتىپ، قويدى وزىنە ارتىپ الادى.

اۋدارعان، سالاۋات كارىم

Abai.kz