بۇگىندەرى تمد گەوساياسي كارتاسىنادا قازاقتى باسىنۋ ساياساتى اياقتالىپ، قازاقپەن ساناسۋ ءداۋىرى باستادى دەسەك تە، «بۇعان كونگىسى كەلمەگەندەردىڭ كوزدەگەنى نە؟» دەگەن ساۋال تۋىندايدى. بالاقتاعى ءبيتىمىز باسىمىزعا شىعىپ، 30 جىل بويى ءبىزدى كىم باسىنبادى دەيسىڭ؟

وسى ورادا چاينتاۋن سيندرومى (Chinatown syndrome) اسۋ بەرمەس اسقارعا اينالدى. كەلەر جىلى امانشىلىق بولسا، تاۋەلسىزدىك العانىمىزدىڭ 30 جىلدىق تراگەدياسىن اتاپ وتەمىز. نەگە تراگەديا، نەگە قۋانىشتى مەرەيتوي ەمەس. كسرو بيلەۋشىلەرى «كەز كەلگەن يمپەريانىڭ عۇمىرىنىڭ ماڭگىلىك ەمەسىن» جاقسى ءتۇسىنىپ، ورتالىق ازيانىڭ قاقپاسى سانالاتىن قازاق ۇلتىنا ەتنيكالىق گەنوتسيد پەن لينگۆافاشيستىك ساياسات (ورىس ءداستۇرلى 42 ارىپتىك قازاق ءالىپبيى) ۇستانىپ، 1930 جىلدان باستاپ انا ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتار مەن قازاق ءتىلىن كەرەك قىلمايتىن ديساپورلاردى قازاقستان اۋماعىندا قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ جۋىق ارادا ەمدەپ جازىلۋى قيىن «چاينتاۋن سيندرومىن» ومىرگە اكەلدى.

بولشەۆيكتەر اقش تۇرىپ، اعىلشىندىق سالت-ءداستۇر مەن ءدىلدى ءام مادەنيەتتى ەش مويىندامايتىن زاڭگى، لاتينوس جانە قىتاي ەتنيكالىق-ديساپورالىق ءۇردىسىن قازاق توپىراعىنا «ۇلتتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياcى» دەگەن جەلەۋمەن ءسىڭىردى دە، قازاقتار ۇندىستەردىڭ كەبىن كيدى. بەلگىلى ءبىر ۇلتپەن بىتە قايناسۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن «تىلدىك بارەر» ۇعىمىنان قازاق ءتىلىن مۇلدەم ىسىرىپ تاستادى. ياعني، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي-اق قازاقستاندا ەشكىمنەن كەم قالماي ءومىر سۇرە الاسىڭ.

ينپ ران (رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ حالىقشارۋاشىلىعىن بولجاۋ ينستيتۋتىنىڭ) ميگراتسيانى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جانىنداعى تمد بويىنشا ميگراتسيا جونىندەگى زەرتتەۋ القاسىنىڭ ساراپشىسى فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتاتى ەلەنا سادوۆسكايا ءوزىنىڭ ساۋلە يساباەۆاعا بەرگەن «قازاق موماقاندىعىنان ەتنيكالىق زورلىق-زومبىلىققا: كىم كىنالى ءام نە ىستەۋ كەرەك؟ //وت كازاحسكوي تولەرانتنوستي – ك ەتنيچەسكومۋ ناسيليۋ: كتو ۆينوۆات ي چتو دەلات؟» اتتى سۇحباتىندا قازاق جەرىندەگى ۇلتتىق ازشىلىقتى رەسەي تاراپىنىڭ قولداۋىنا يە بولعاندىعىن يشارامەن سەزدىرىپ، ەندىگى رەسەي بارلاۋىنىڭ تۇپكى مۇددەسى باتىس جۇرتشىلىعىن قازاقستانداعى ەتنيكالىق ازشىلىقتىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا اۋدارۋدى الدارىنا ماقسات ەتىپ قويىپ وتىرعانىن جاسىرمايدى.  

وسى ورايدا ءبىزدىڭ بيلىككە ەلەنا حانىم:

«موي پوجەلانيا پو كادرام: بىلو بى ەستەستۆەننو وجيدات، چتو ۆ پوليەتنيچەسكوم گوسۋدارستۆە سوترۋدنيكامي كوميتەتا پو مەجەتنيچەسكيم وتنوشەنيام بۋدۋت پرەدستاۆيتەلي رازليچنىح ناتسيونالنوستەي، وتوبراننىە پو پريزناكۋ يح كومپەتەنتنوستي ۆ ۆوپروساح ناتسيونالنوي پوليتيكي ي جەلاتەلنو س يۋريديچەسكيم، سوتسيولوگيچەسكيم يلي پوليتولوگيچەسكيم وبرازوۆانيەم. حوروشو بى ۆ كاچەستۆە ودنوي يز پەرۆىح ينيتسياتيۆ وتپراۆيت نا ستاجيروۆكۋ ۆ ەۆروپەيسكيە ينستيتۋتى، ۆ توم چيسلە ۆ وفيس ۆەرحوۆنوگو كوميسسارا پو پراۆام ەتنيچەسكيح مەنشينستۆ ۆ گااگە، گرۋپپۋ پوتەنتسيالنىح سوترۋدنيكوۆ س 3-5 پرەدستاۆيتەليامي نايبولەە كرۋپنىح ەتنوسوۆ رك – رۋسسكيح، ۋزبەكوۆ، ۋكراينتسەۆ، ۋيگۋر، نەمتسەۆ، دۋنگان ي درۋگيح» دەپ ماسكەۋ تاراپىنان ۇيعارىلعان اقىل-كەڭەسىن بەرەدى.

قازاق ۇلتى وتارشىلار كەتكەنىمەن ولار قالدىرعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي-قوعامدىق سالاداعى «چاينتاۋن سيندرومىمەن» جالعىز ءوزى بەپتە-بەت قالدى. 

قىزىل وتارشىلار قازاققا قانداي مۇرا قالدىردى. قازاق ءتىلىن كەرەك ەتپەيتىن دياسپورلار، ورىستانعان جانە قىزىلدانعان جەر-سۋ اتاۋلارى، ورىستانعان قازاقتار مەن وزگە ۇلتتاردان شىققان كولەڭكەلى جانە اشىق بيزنەس ماگناتتارى، شۇرايلى جەرلەر مەن اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنىڭ اگروسەكتورلارىنىڭ ەكسپورتتىق ونىمدەرى سىرتقا شىعارۋدىڭ باسقا ۇلتتان شىققان فەرمەر-لاتيفۋنديستەردىڭ قولىنا ءوتۋى، شەكارالىق اۋماقتارداعى زاڭسىز ساۋدانى ەتنيكالىق-قىلمىستىق توپتاردىڭ بيلەپ توسەۋى.

ەڭ باستىسى قازاق پەن باسقا ۇلتتارعا ارنالعان ورىس ءتىلدى ءبىلىم وشاقتارى ساقتالىپ، ورىس ءتىلدى بيۋروكراتتىق اپپارات «اگاشكا ناۆەرحۋ» 40 پايىزعا تولار تولماس تيتۋلدى ۇلت ءۇشىن بولاشاعى بۇلىڭعىر ۇلتسىزدانعان مەملەكەت قۇرۋعا كىرىستى. بۇل بولاشاعى بۇلىڭعىر ۇلتسىزدانعان مەملەكەت قۇرۋ پروتسەسى 30 جىلعا سوزىلىپ، ءوز دارمەنسىزدىگىن قوردايداعى قوردالانعان پروبلەمادا جانە ءۇي ىشىنەن ءۇي تىككەن ۇيعىر جىكشىلدىگىنەن انىق تانىتتى.

جابايى كاپتاليزم قازاق ءتىلدى قازاقسىز ءوتتى. دەموكراتيالىق پروتسەستەر قازاقتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك مۇددەسىن ورىس تىلدىلەردىڭ پايداسىنا بەلىنەن باستى. قازاقتار كەرەك دەسەڭ انا تىلىندە ساياسي پارتيا قۇرا المايتىن ناعىز ساياسي سورلى توپقا اينالدى. 

وسىلايشا «Chinatown syndrome» قارسى كۇرەس 30 جىلعا سوزىلعان قازاقتىڭ تراگەدياعا تولى «شاڭىراقتىق»، «باقايلىق»، «جاڭاوزەندىك» ت.س.س. مونوۇلتقا اينالۋ پروتسەسىندەگى باستى فاكتورعا اينالدى. 

بۇرىنعى «قازاقسىز قازاقستاندىق ساياساتتى» ەندى «دياسپوراسىز قازاق ساياساتىمەن» الماستىرۋدىڭ ءداۋىرى تۋعانىن قورداي وقيعاسى دالەلدەپ بەرىپ وتىر. 

ەندىگى جەردە قازاق بيلىگى ءوز ۇلتىن وزگەلەرگە جىعىپ بەرگىش وزەكتەن تەبۋشىلىكتەن ارىلىپ، قازاق حالقىمەن بىرلەسىپ، «Chinatown syndrome» دەرتىنىڭ داۋاسىن تابادى دەگەنگە سەنەيىك! وتارسىزدانعان قازاقستاندى ەندىگى جەردە ەش جىككە بولىنبەي، جۇزگە ءبولىنىپ ءجۇزىمىز كۇيمەي، بىرلەسە قۇرۋعا ۇلت بولىپ اتسالىسايىق اعايىن!

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz