قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى

قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆقا!

اشىق حات

قۇرمەتتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى!

ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ۇلكەن سەنىمىمەن، قولداۋىمەن قازاق ەلىنىڭ تاعدىرىن، بۇگىنى مەن ەرتەڭىن ءسىزدىڭ قولىڭىزعا سەنىپ تاپسىرىپ وتىر. بۇل جالپى العاندا ءارى ابىروي، ءارى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى قاجەت ەتەتىن اۋىر مىندەت. سوندىقتان دا ەڭبەگىڭىز جەمىستى بولسىن دەي وتىرىپ، جانىڭىزعا الەۋمەت جايىن تەرەڭ ۇعاتىن، ءوز حالقىنىڭ بولاشاعىنا سەلقوس قارامايتىن، ءارى اينالاڭىزعا ادال دا ازامات جانداردىڭ توپتاسۋىنا تىلەكتەسپىن.

قۇرمەتتى پرەزيدەنت!

ەلدى ەڭ اۋىر كەزەڭدە باسقارىپ وتىرعانىڭىزدى تۇسىنەمىن. وكىنىشكە وراي، ەلدە اۋرۋ اسقىنىپ، ناۋقاستار سانى ساعاتتاپ وسۋدە. اۋرۋحانالاردا ورىن جوق. دارىگەرلەر دە قاتتى قيىنالىپ ءجۇر. وعان قوسا ءدارى-دارمەك تاپشىلىعى دا بايقالادى. قازاقستان كوروناۆيرۋس جىلدام تارالىپ جاتقان الەم ەلدەرىنىڭ الدىڭعى قاتارىنا قوسىلدى. مۇنىڭ باستى سەبەبى – ەل ىشىندە وتكىزىلىپ جاتقان توي-تومالاقتار! قازاقستاننىڭ ءار ايماعىندا ادامدار جاسىرىن تۇردە ءالى كۇنگە دەيىن ۇلكەن تويلار وتكىزىپ جاتىر. مۇنىڭ ارتى مىڭداعان ادامنىڭ ۆيرۋس جۇقتىرىپ، ءولىم-ءجىتىمنىڭ ارتۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر.  سوندىقتان دا، سىزدەن كەلەسى شارالاردى قابىلداۋدى سۇرايمىن:

- يەسىنىڭ كىم ەكەنىنە قاراماي، ەلدەگى بارلىق ءىرىلى-ۇساقتى تويحانالاردى ۋاقىتشا ەمدەۋ ورىندارىنا اينالدىرۋ كەرەك. ەلىمىزدە تويحانالاردىڭ كوپتىگى سونداي، ول جەرلەرگە قازاقستاننىڭ بارلىق حالقىن سىيعىزۋعا بولاتىنداي... جاڭا اۋرۋحانالار سالىپ، ۋاقىت پەن قاراجاتتى شىعىنداعانشا، تويحانالاردى ەمحانالارعا اينالدىرىپ، ءبىراز رەسۋرستى ۇنەمدەۋگە بولار ەدى;

- مەكتەپتەر مەن بالاباقشالاردى ۋاقىتشا ەمدەۋ ورنىنا اينالدىرۋعا بولمايدى! زالالسىزداندىرعانىمەن دە، ديزينفەكتسيالىق زاتتاردىڭ ءوزى حيميالىق قوسپالار. ولار بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا وتە زيان. مىسالى، اللەرگيا تۋعىزۋى مۇمكىن. بۇل بولاشاعىمىزعا بالتا شابۋمەن تەڭ;

- قوناق ۇيلەردى دە ۋاقىتشا ەمدەۋ ورىندارىنا اينالدىرۋعا بولمايدى! بىرىنشىدەن، ەلدە قوناق ۇيلەر تويحانالار سياقتى كوپ ەمەس. ەكىنشىدەن، ول جەرلەردە تۇرىپ جاتقان از دا بولسا ادامدار بار. كوپشىلىگى ەلدەرىنە قايتا الماي قالعان شەتەلدىكتەر. ۇشىنشىدەن، بۇل ۆيرۋس تا ۇزاق تۇرماس، ەرتە مە، كەش پە كەتەدى. مۇمكىن جارتى جىل، مۇمكىن ءبىر جىل. سودان سوڭ، ەلىمىزگە قايتادان تۋريستەر كەلە باستايدى. الدا-جالدا قوناق ۇيلەردىڭ ءبىرى دۇرىس تازالانباي قالىپ، قايتادان ۆيرۋس تاراپ كەتسە، «قازاقستاننان قايتا ۆيرۋس تاراپتى» دەپ الەم الدىندا ماسقارا بولامىز. تۋريزم قالپىنا كەلەدى، ال توي بيزنەستىڭ بولاشاعى جوق;

- ەل ىشىندە جاسىرىن توي جاساپ جاتىرعان توي يەلەرى مەن تويحانا يەلەرىنە اسا ءىرى كولەمدە ايىپپۇل سالىپ، تويعا كەلگەن قوناقتاردىڭ ءبارىن 2 اپتالىق كارانتينگە جاتقىزۋ، 50 ادامدىق بانكەت زالدارىن عانا قالدىرىپ، قالعاندارىنىڭ ءبارىن باسقا بيزنەس ورىندارىنا بەيىمدەۋ كەرەك.

جالپى، قازاقتىڭ باسىنداعى قوردالانعان كوپتەگەن پروبلەمالاردىڭ باستاۋى وسى تويدا جاتىر. توي تويلاۋ باسەكەگە اينالىپ، حالىق كرەديتكە بەلشەسىنەن باتتى. قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستاندىقتاردىڭ نەسيە قارىزى 4,4 تريلليون تەڭگەگە جەتكەن. ساراپشىلار مۇنى حالىقتىڭ نەگىزىنەن توي-تومالاق جاساۋ ءۇشىن نەسيە الىپ، ىسىراپشىلىققا سالىنۋىمەن بايلانىستىرادى. الىنعان نەسيەلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى توي جاساۋ ءۇشىن الىنعان. نەسيەلەردىڭ كوپتىگى سونشا - ادامدار ونى تولەي الماي، مەملەكەتتەن كەشىرۋىن تالاپ ەتەتىن جاعدايعا جەتتىك. مەملەكەت ادامداردىڭ توي جاساۋعا العان كرەديتتەرىنە قايتا-قايتا امنيستيا جاريالاۋعا مىندەتتى مە؟..

مەن توي تاقىرىبىن 10 جىلدان بەرى زەرتتەپ كەلەمىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن كورگەن-تۇيگەندەرىمنىڭ ءبىرازىن 9 ماۋسىم كۇنى اbai.kz سايتىنا ماقالا ەتىپ جازىپ، تويعا 5 جىلعا موراتوري جاريالاۋدى ۇسىنعان بولاتىنمىن. (سىلتەمەسى: https://abai.kz/post/114188 ).

سونىمەن، قازاقتىڭ تويشىلدىعى قوعامعا قانداي كەساپات اكەلىپ جاتىر؟

بىرىنشەدەن, توي بيزنەسى ءبىلىم ساپاسىنا ءوز كەسىرىن تيگىزۋدە. تويحانالاردا دايارشىلىق جۇمىسقا تۇرعان جاستار ساباقتان قالۋدى جيىلەتتى. جىل سايىن كوللەدجدەر مەن جوو ستۋدەنتتەرى، ءتىپتى جوعارى سىنىپتا وقيتىن مەكتەپ وقۋشىلارى اپتالاپ ساباققا كەلمەيتىن جاعداي قالىپتاسىپ وتىر. بۇل قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا قالىپتى جاعدايعا اينالىپ كەتكەن. ال ءبىلىمنىڭ كۇيرەۋءى – ۇلتتىڭ كۇيرەۋى.

ەكىنشىدەن, سول جاستاردىڭ ەڭبەكتەرى اياۋسىز قانالىپ جاتىر. كۇندىزگى ساعات 2-دە جۇمىسقا كەلگەننەن، تۇنگى ساعات 2-دە ءبىر-اق شىعادى. 12 ساعات بويى ىستەگەندەگى تاباتىن تابىستارى 1500-3000 تەڭگەنىڭ اينالاسىندا عانا. ىدىس سىندىرىپ العان كەزدەرى ول دا جوق. ادامنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىس نورماسى – 8 ساعات. ال 12 ساعات بويى جاستاردى اياۋسىز جۇمىسقا جەگىپ قويۋدى قالاي اقتاپ الامىز؟ ستۋدەنتتەر بۇعان امالسىزدىقتان بارادى. باسقا جۇمىس جوق بولعاندىقتان. سول سەبەپتەن دە ەڭ بولماعاندا ساعاتىنا 1000 تەڭگەدەن تولەۋى كەرەك!

ۇشىنشىدەن, تويحانالار ەلدەگى باعانىڭ شارىقتاۋىنىڭ باستى سەبەپكەرى بولىپ وتىر. جىل سايىن ۇكىمەت باعانى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن جۇمىس جاساپ جاتقانىمەن ناتيجە ماردىمسىز. ەلدەگى ازىق-تۇلىكتىڭ باستى تۇتىنۋشىلارى وسى تويحانالار جابىلسا، سۇرانىس ازايىپ، باعا تومەندەر ەدى.

تورتىنشىدەن, تويلاردىڭ ارتى توبەلەسكە ۇلاسىپ، جىل سايىن رەسپۋبليكانىڭ ءار ايماعىندا ونداعان جىگىتتەر قىرشىن كەتىپ جاتىر. بۇل اسىرەسە اۋىلدا جەرلەردە كوپ بولادى.

بەسىنشىدەن, استا-توك توي جاساۋدىڭ اقىرى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە ۇلاسۋدا. ايتالىق، ەلىمىزدە بۇگىندە 85 پايىز جاستاردىڭ ءوز باسپانالارى جوق!

التىنشىدان, توي جاساۋ ءۇردىسى ءبىزدى تۇتىنۋشىلىق مادەنيەتكە تاربيەلەپ جاتىر. ءتىپتى، قالىڭدىقتىڭ كويلەگىنەن باستاپ، سول تويدا توست ايتاتىن ميكروفونعا دەيىن ءوزىمىز وندىرە المايمىز. ءبارىن شەتەلدەن تاسيمىز. وسىدان كەيىن قاي جەرىمىزگە جەتىسىپ توي جاسايمىز...؟

ايتا بەرسەك، قازاقتىڭ تويىنىڭ قوعامعا زيانى شاش ەتەكتەن. سوندىقتان دا مەن سىزدەن توي تويلاۋعا 5 جىلعا موراتوري جاريالاۋىڭىزدى سۇرايمىن. بۇل نە بەرەدى دەگەنگە كەلسەك:

بىرىنشىدەن, بۇل ەڭ الدىمەن ەلدەگى بويداقتاردىڭ ماسەلەسىن شەشەدى. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە 25 جاستان اسقان 4 ميلليونعا جۋىق بويداق بار. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا بايلانىستى ۇيلەنە الماي جۇرگەنى انىق. سوندىقتان دا، تويدان باس تارتساق نەكەگە تۇراتىن جاستاردىڭ سانى ارتىپ، سايكەسىنششە دەموگرافيامىزعا دا وڭ اسەرىن تيگىزەدى.

ەكىنشىدەن, تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ باعاسى ارزاندايدى. قاراپايىم حالىققا قولجەتىمدى بولادى.

ۇشىنشىدەن, ءىرى تويحانالار باسقا بيزنەس تۇرىنە بەيىمدەلەر ەدى. ەلدە بالاباقشا تاپشى. تويحانالاردى بالاباقشالارعا، كىشىگىرىم فابريكالار مەن ءوندىرىس ورىندارىنا اينالدىرۋعا بولار ەدى.

تورتىنشىدەن, توي بيزنەسى كولەڭكەلى ەكونوميكاعا جول اشىپ وتىر. ايتالىق، قاراپايىم ەدەن جۋشىنىڭ ايلىق تابىسى 50 مىڭ تەڭگە. اسابالار بۇل اقشانى ءبىر تويدان تۇسىرەدى جانە بۇل ولاردىڭ ەڭ تومەنگى «ستاۆكاسى». وسىلايشا، ءبىر اسابا ءبىر ايدا بىرنەشە ميلليونعا دەيىن تابىس تابادى. بىراق مەملەكەتكە ءبىر تيىن دا سالىق تولەمەيدى. 50 مىڭ تەڭگە تاباتىن ەدەن جۋشى سالىق تولەيدى، ميلليونداپ تابىس تاباتىن اسابالار نەگە سالىق تولەمەۋى كەرەك...؟ وسىنىڭ ناتيجەسىندە ەل بيۋدجەتى جىل سايىن ميللياردتاعان قارجىدان قاعىلۋدا.

وسىلاردىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنان تويدى شەكتەيتىن ارنايى زاڭ قابىلداۋىن سۇرايمىن. توي دەگەنمىز – ول وتباسىلىق قۋانىش. اركىمنىڭ ءوز وتباسىندا، شاعىن توپپەن اتاپ ءوتىلۋى ءتيىس.

قۇرمەتتى پرەزيدەنت مىرزا!

ءسىز بۇعان دەيىن دە توي تويلايتىن زاماننىڭ ءوتىپ كەتكەنىن، تويدىڭ فورماتىن وزگەرتۋ قاجەتتىگىن ايتقانسىز. قازىر، كوروناۆيرۋس پاندەمياسى كەزىندە تويدى تۇساۋدىڭ وڭتايلى ءساتى كەلىپ تۇر. بۇل ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن شەكتەمەيدى دەپ سانايمىن. دەموكراتيانىڭ ەتالونىنا اينالعان اقش-تىڭ ءوزى كەزىندە 32-ءشى پرەزيدەنت فرانكلين دەلانو رۋزۆەلتتى كونستيتۋتسياعا قايشى بولسا دا، قاتارىنان ءتورت مەرزىمگە سايلاپ العان جوق پا؟ سەبەبى، ەلدە سوعان قاجەتتىلىك بولدى: ەلدى داعدارىستان شىعارۋ كەرەك، ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك، سوعىستى اياقتاۋ كەرەك ت.ب. قازىر بىزدە دە ءدال سونداي تويدى شەكتەۋگە دەگەن قاجەتتىلىك تۋىنداپ وتىر.

الەمدە ەشبىر حالىق توي تويلاۋ ارقىلى وركەنيەتكە قول جەتكىزگەن ەمەس. تويشىل حالىقتاردىڭ ءبارى الدەقاشان جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتكەن. «توي جارىستىرمايىق، وي جارىستىرايىق» دەگەندى وتكەن عاسىردا احمەت بايتۇرسىنوۆ تا ايتقان. ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە احاڭنىڭ وسى ءسوزى ءالى كۇنگە وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. توي تۋرالى ەل ىشىندەگى پىكىرلەر دە ءارتۇرلى. كوپشىلىگى ءسوز جۇزىندە قارسى بولعانىمەن ءىس جۇزىندە ەرىك-جىگىرى جەتپەيدى. «توي باردىڭ مالىن شاشادى، جوقتىڭ ارتىن اشادى» دەگەن ماقال دا سول حالىقتىڭ ىشىنەن شىققان. بۇل ماسەلەنىڭ ابدەن ۋشىققانى سونشا، ءتىپتى، بۇل تۋرالى ءوزىڭىز دە بىرنەشە رەت اتاپ ءوتتىڭىز. بىزدەگى توي وتكىزۋ فورماتىن راسىمەن دە قايتا قاراۋ كەرەك. ءيا، قاراپ وتىرساق توي وتكىزۋدىڭ قازىرگى فورماتى مورالدىق تۇرعىدان ەسكىرگەن. قانشاما جاستار توي جاساۋعا اقشالارى بولماعاندىقتان ۇيلەنە الماي ءجۇر؟ تويسىز-اق نەكەسىن قيدىرىپ، باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاستار قانشاما؟

دامىعان ەلدەردە 15-20 اداممەن-اق، تويلاردى جاقسىلاپ وتكىزە بەرەدى. 30 ادام شاقىرعان ۇلكەن توي. تالاي ميللياردەر-فيلانتروپتاردىڭ دا وتكىزگەن تويلارىن كوردىك. وتە قاراپايىم، قانشا جەردەن باي بولسا دا.

قالاي دەگەنمەن دە توي الدىمەن پسيحولوگيالىق فاكتور. بۇل ماسەلەگە قاتىستى جاستاردىڭ دا پىكىرىن بىلگەنمىن. كوپشىلىگى تويعا قارسى. تويسىز-اق، نەكە قيىپ باقىتتى بولۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى. الايدا اتا-انالارىنان اسىپ كەتە المايدى. وسىعان قاراپ-اق، توي ۇلكەندەر ءۇشىن پسيحولوگيالىق قاجەتتىلىك دەپ ايتۋعا بولادى. وسى ءبىر پسيحولوگيالىق فاكتوردان بىرتە-بىرتە ارىلۋىمىز كەرەك. كارانتين كەزىندە 3 اي توي تويلاماي وتىردىق ەمەس پە؟ نە وزگەردى؟

الەمدىك پاندەميا ادامداردى كوپ نارسەلەرگە باسقاشا قاراۋعا ماجبۇرلەپ جاتىر. مەن مۇنى تويدان باس تارتۋعا تاماشا مۇمكىندىك دەر ەدىم. ءبىز، قازاق حالقى ونسىز دا كوپتەگەن تاريحي مۇمكىندىكتەردى جىبەرىپ الدىق. قازىر دە تويدى ءبىرجولا تۇسايتىن تاماشا مۇمكىندىك كەلىپ تۇر.  ەگەر مۇنداي تاريحي مۇمكىندىكتى جىبەرىپ الساق، دەگراداتسياعا ۇشىراپ، ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋىمىز مۇمكىن. سەبەبى، ەرتە مە، كەش پە، بۇل ىندەت تە اياقتالادى. كۇيرەگەن ەكونوميكا دا بىرتىندەپ ءوز قالپىنا كەلەدى. سودان سوڭ ادامدار باياعى ادەتىنە باسىپ، دۋمانداتىپ، قايتادان توي جارىسقا تۇسەدى. اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى. سوندىقتان، مۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن وسى كارانتين رەجيمىن پايدالانىپ تويدى رەتتەيتىن ارنايى زاڭ قابىلداپ الۋىمىز كەرەك! وندا ۇيلەنۋ جانە ۇزاتىلۋ تويلارىن 50 اداممەن شەكتەيتىن، باسقا تويلارعا تىيىم سالاتىن باپ بولۋى كەرەك! وعان قوسا فونوگرامماعا تىيىم سالىپ، تويلارداعى مۋزىكانىڭ دىبىس دەڭگەيىن، دايارشىلاردىڭ لايىقتالعان ايلىقتارىن، ت.ب. رەتتەيتىن باپتار بولۋى كەرەك. اسابالار مەن تويدا ونەر كورسەتەتىن ارتىستەردىڭ تابىسىنىڭ 50 پايىزىن سالىققا الۋ كەرەك. سوندا عانا ناعىز ساپالى ونەر مايتالماندارى ىرىكتەلىپ شىعادى. ناعىز ونەر يەلەرى عانا حالىقتىڭ قۇرمەتىنە لايىق. وندايلار حالىقتىڭ قالتاسىن توناپ، لوتورەيالار ۇيىمداستىرىپ، پارازيتتىك تىرلىكپەن اينالىسپايتىن بولادى.

قالاي دەگەنمەن دە بۇل قيىن تاڭداۋ، بىراق، ءبىر شەشىمى بولۋى كەرەك! سونداي زاڭدى بۇگىن قابىلداماساق ەرتەڭ كەش بولادى...

قۇرمەتپەن،

ورالبەك ج. وتەعۇلوۆ،

فيلولوگ، ساياساتتانۋشى.

اقتوبە قالاسىنان.

Abai.kz