ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 12 ماۋسىمىندا ادامزات تاريحى تاعى ءبىر ەلەۋلى وقيعامەن تولىقتى. يراننىڭ باسشىلىعىنا 52 جاستاعى ماحمۋد احمادينەجاد كەلدى. پارسى ەلىندە وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا، «ەلەۋلى وقيعا» - دەپ باعا بەرىپ وتىرعانىمىزدىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار. بۇل سايلاۋدىڭ ناتيجەلەرى الداعى ءتورت جىل ىشىندە، الەمدەگى ساياسي كەڭىستىكتى ەداۋىر وزگەرىستەرگە ۇشىراتاتىنى اقيقات. ول وزگەرىستەر جايلى وسى ماقالا بارىسىندا تاراتا اڭگىمەلەپ بەرەمىز.

سونىمەن، يراندا پرەزيدەنتىك سايلاۋدىڭ ناتيجەلەرى بەلگىلى بولدى. 2003 جىلى يران استاناسى - تەگەراندا اكىم بولىپ سايلانعان تارامىس احمادينەجاد، اراعا 5 جىل سالىپ ەلدىڭ بيىك تۇعىرىنا كوتەرىلدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا يراننىڭ عانا ەمەس، جالپى ازيانىڭ ساياسي كوكجيەگىندە جاڭا تۇلعانىڭ سۇلباسى كوزگە دارالانىپ تۇسە باستادى. وسىنداي تۇلعانىڭ پايدا بولۋىنا تاريحتىڭ ءوزى «كىنالى» سەكىلدى.

اڭگىمەنى يراننىڭ حح عاسىرداعى داۋىرلىك ماڭىزى بار وقيعالارىنان باستايىق. وتكەن عاسىردا يران ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ىقپال ەتۋ وبەكتىسىنە اينالعان ەل ەدى. 1953 جىلى اقش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ «كومەگىمەن» ۇلتشىل ساياساتكەر مۇحاممەد موسسادىك پرەمەر-ءمينيستردىڭ تاعىنان ساياسي توڭكەرىس ارقىلى ايىرىلىپ قالدى. وسى كۇننەن باستاپ بريتان مەملەكەتتىنىڭ تاياۋ شىعىستاعى داۋرەنى اياقتالىپ، ايماقتا اقش-تىڭ تىنىسى سەزىلە باستادى. بۇل ساياسي ۇردىستەر ايگىلى ساياساتكەر، ديپلومات زبيگنەۆ بزەجينسكيدىڭ سوزىمەن ايتقاندا يراننىڭ اقش-قا دەگەن وشپەندىلىگىن تۋدىرعان جايتتەر ەدى.

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 12 ماۋسىمىندا ادامزات تاريحى تاعى ءبىر ەلەۋلى وقيعامەن تولىقتى. يراننىڭ باسشىلىعىنا 52 جاستاعى ماحمۋد احمادينەجاد كەلدى. پارسى ەلىندە وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا، «ەلەۋلى وقيعا» - دەپ باعا بەرىپ وتىرعانىمىزدىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار. بۇل سايلاۋدىڭ ناتيجەلەرى الداعى ءتورت جىل ىشىندە، الەمدەگى ساياسي كەڭىستىكتى ەداۋىر وزگەرىستەرگە ۇشىراتاتىنى اقيقات. ول وزگەرىستەر جايلى وسى ماقالا بارىسىندا تاراتا اڭگىمەلەپ بەرەمىز.

سونىمەن، يراندا پرەزيدەنتىك سايلاۋدىڭ ناتيجەلەرى بەلگىلى بولدى. 2003 جىلى يران استاناسى - تەگەراندا اكىم بولىپ سايلانعان تارامىس احمادينەجاد، اراعا 5 جىل سالىپ ەلدىڭ بيىك تۇعىرىنا كوتەرىلدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا يراننىڭ عانا ەمەس، جالپى ازيانىڭ ساياسي كوكجيەگىندە جاڭا تۇلعانىڭ سۇلباسى كوزگە دارالانىپ تۇسە باستادى. وسىنداي تۇلعانىڭ پايدا بولۋىنا تاريحتىڭ ءوزى «كىنالى» سەكىلدى.

اڭگىمەنى يراننىڭ حح عاسىرداعى داۋىرلىك ماڭىزى بار وقيعالارىنان باستايىق. وتكەن عاسىردا يران ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ىقپال ەتۋ وبەكتىسىنە اينالعان ەل ەدى. 1953 جىلى اقش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ «كومەگىمەن» ۇلتشىل ساياساتكەر مۇحاممەد موسسادىك پرەمەر-ءمينيستردىڭ تاعىنان ساياسي توڭكەرىس ارقىلى ايىرىلىپ قالدى. وسى كۇننەن باستاپ بريتان مەملەكەتتىنىڭ تاياۋ شىعىستاعى داۋرەنى اياقتالىپ، ايماقتا اقش-تىڭ تىنىسى سەزىلە باستادى. بۇل ساياسي ۇردىستەر ايگىلى ساياساتكەر، ديپلومات زبيگنەۆ بزەجينسكيدىڭ سوزىمەن ايتقاندا يراننىڭ اقش-قا دەگەن وشپەندىلىگىن تۋدىرعان جايتتەر ەدى.

پارسى قوعامىنىڭ جۇرەگىنە وشپەس قاياۋ تۇسىرگەن تاعى ءبىر زۇلمات - ول يراك پەن يران اراسىندا وتكەن 1980-1988 جىلدار ارالىعىنداعى سوعىس بولاتىن. ءىس جۇزىندە يران سول كەزدە يراك ارقىلى بۇكىل الەممەن سوعىسقان ەدى. سەبەبى، يراك باسشىسى ساددام حۋسەينگە «سەگىز جىلدىق سوعىستا» باسەكەلەس ۇلكەن ەكى يمپەريا مەن وعان وداقتاس ەلدەر، ءتىپتى اپارتەيد جاعدايىندا جاتقان وڭتۇستىك افريكالىق مەملەكەتتەر دە اشىق نەمەسە جاسىرىن تۇردە كومەكتەسىپ وتىرعان. ەڭ قىزىعى سول كەزدە يرانعا جاقتاسقان بىردەن-ءبىر ەل بولاسا، ول بۇگىنگى جاۋى - يزرايل عانا بولاتىن. تاريحتىڭ جولى - شىرعالاڭ.

الپاۋىت مەملەكەتتىڭ يراكقا قول ءۇشىن بەرۋى كەلەسى سەبەپتەرمەن تۇسىندىرىلەدى. 1979 جىلى  يرانداعى مونارحيانى قۇلاتىپ، يران يسلام رەسپۋبليكاسىن قۇرعان توڭكەرىستىڭ ورىن العانى بارىمىزگە بەلگىلى. بيلىككە جاڭادان كەلگەن جاۋىنگەر يسلامدىق ساياسي توپقا، ۇلى دەرجاۆالىق مەملەكەتتەر بىردەن تىكسىنە قاراپ، ولاردىڭ مالىمدەمەلەرىنەن قاۋىپتەنە باستادى. وسىلايشا حالىقارالىق ساياساتتى يران پروبلەماسى دەگەن ساياسي تەرميننىڭ العاشقى ەلەسى كەزە باستاعاندى.

اتالعان سوعىستا ساددام حۋسەينگە جاقتاسقان الەم، تاريحي تامىرى تەرەڭدە، عاسىرلار بويى يمپەريالىق گەنىن قالىپتاستىرعان پارسى ەلىنىڭ الەمدى بيلەۋدەگى گەگەموندىق مۇددەسىن جاتىرىندا تۇنشىقتىرعىسى كەلدى. ال، بۇگىنگى يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسى ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعان پارسىلاردىڭ يمپەريالىق امبيتسياسىنىڭ ءبىر ەلەمەنتى عانا.

الپاۋىت مەملەكەتتەردى يرانداعى ساياسي رەجيمنىڭ ۇلتتىق رەڭىنەن گورى، ءدىني بوياۋى قاتتى الاڭداتادى. ويتكەنى، تەگەرانداعى ساياسي جانە ءدىني تەحنولوگتار يزرايلگە قارسى ۇنەمى سوعىسىپ جۇرەتىن شيتتىك توپتار مەن اراب ەلدەرىندەگى شيتتىك قاۋىمداستىقتارمەن جىلدار بويى شەبەر جۇمىس ىستەپ كەلگەن بولاتىن. يراننىڭ يادەرلىق قارۋعا يە بولۋى باتىس پەن اقش-تان بۇرىن، يسلام الەمىن قاتتى الاڭداتۋدا، سەبەبى پارسىلارداعى يمپەريالىق مەتاجاد مۇسىلمان ءدىنىنىڭ گۋمانيستىك دۇنيەتانىمىنان كەز كەلگەن ساتتە باس تارتۋى عاجاپ ەمەس.

وسىنداي تاريحي-ساياسي العىشارتتار ساياسي دۇنيەگە ماحمۋد احمادينەجاد اتتى تۇلعانى الىپ كەلدى. جالپى، تاريحتا ءپوليۋستىڭ ءبىر شەتىندە ديپلوماتيالىق قاعيدالاردى تۇسىنبەيتىن دورەكى، سوعىسقۇمار ساياساتكەر شىقسا، وعان تۋرا ءوزى سياقتى، بىراق ىشكى جان-دۇنيەسى قاراما-قايشى، باتىل ءھام ءىس-قيمىلى سەرگەك ءبىر ادام قويىلادى. وسى تەوريامىزدىڭ دالەلى رەتىندە احمادينەجادتىڭ باعىن جاندىرعان - دجوردج بۋشتى الايىق. بۋش تاريحي ساحناعا شىعىپ، يراننىڭ ىرگەسىندەگى يراكقا وق جاۋدىرماعاندا، بالكىم احمادينەجاد تەگەراننىڭ اكىمى رەتىندە الەۋمەتتىك-شارۋاشىلىق ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ تىپ-تىنىش جاتا بەرۋشى مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟!

ەندى گيپوتەزالارىمىزدان وتكەن اپتادا يراندا ورىن العان قىم-قيعاش وقيعالارعا كوشەيىك. تەگەراندا ورىن العان ەرەۋىلدەرگە تۇرتكى بولعان سايلاۋ ناتيجەلەرى تومەندەگىدەي ءتۇزىلىپتى. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ءبىزدىڭ باستى كەيىپكەرىمىز 52 جاستاعى ماحمۋد احمادينەجاد -  62,63%، ونىڭ باستى قارسىلاسى 67 جاستاعى ەكس-پرەمەر-مينيستر ميرحوسسەين مۋساۆي - 33,75%، موحسەن رەزاي - 1, 73 % جانە مەحدي كياررۋبي 0, 85 % داۋىس جيناعان ەكەن.

موحسەن رەزاي احمادينەجادتىڭ جەڭىسىن بىردەن مويىندادى. ال، ءمۋساۆيدىڭ جاقتاستارى «بىزگە بوستاندىق قىمبات!» جانە «مەنىڭ داۋىسىم نەگە ۇرلاندى؟» دەگەن ۇراندارمەن كوشەگە شىعىپ كەتتى. بىرنەشە كۇندىك تارتىپسىزدىكتىڭ سالدارىنان ونداعان ادام جاراقاتتانىپ، كوپتەگەن الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ينفراقۇرىلىمدار زاپا شەكتى.

مۇنداي تولقۋلاردى باسۋ ءۇشىن ۇلى مۇراتتارىن قۇربان ەتۋدى ويىنا دا الماعان احمادينەجاد، سەنبى كۇنگى سويلەگەن سوزىندە يرانعا جانى قاس ساياسي كۇشتەر پارسىلارعا قارسى «پسيحولوگيالىق سوعىس» جۇرگىزىپ وتىر دەپ مالىمدەدى. «بۇل ۇلى جەڭىس يران حالقىنا قارسى باعىتتالعان ناسيحات قۇرالدارى بەلسەندى جۇمىس جاساپ جاتقان جاعدايدا جۇزەگە استى» - دەدى  ماحمۋد احمادينەجاد ءوز سوزىندە.

تەگەرانداعى وقيعالار ورتالىق جانە تاياۋ شىعىستاعى تەوكراتيالىق رەجيمدەرگە قاراعاندا، يراننىڭ ەرەكشەلىگىن ايقىنداپ بەردى. قانداي بيلەۋ جۇيەسى ورنىقپاسىن، ەشبىر مۇسىلمان ەلىندە سايلاۋدان كەيىن مۇنداي تولقۋلار بولا بەرمەيدى. يراندا نەگىزگى بيلىك سايلانبايتىن ءدىني باسشىلىقتا بولعانىمەن، قوعامدا پليۋراليزم كەڭ ەتەك جايعان. بۇل پارسىلاردا بەلسەندى جانە قىزۋ تەمپەرامەنتى بار قوعامنىڭ قالىپتاسقاندىعىنىڭ بەلگىسى. يرانداعى كەيىنگى وقيعالار تاياۋ شىعىستا ساناسپاۋعا بولمايتىن جاس دەرجاۆانىڭ ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىن كورسەتەدى. سەبەبى، پارسى قوعامىنىڭ ەنەرگياسى ءوزىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا جەتەتىندىگىن ايعاقتادى. ىشكى  ساياسي دۇربەلەڭنىڭ ءوزى - قاراپايىم پارسى حالقىنىڭ سىرتتان كەلەتىن ىقپالعا توتەپ بەرە الاتىندىعىنىڭ كەپىلدىگى ەكەندىگىن دالەلدەپ بەردى. ال مۇنداي ەنەرگەتيكاسى بار حالىقپەن ايماقتا ءوز مۇددەسىن قورعاپ، ءسوزىن جۇرگىزە الاتىن مەملەكەت قۇرۋ قيىن ەمەس.

ەڭ قىزىعى، احمادينەجادتى جەڭىسىمەن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ يراك پەن اۋعانستان قۇتتىقتاعان كورىنەدى. سونىمەن قاتار العاشقى قۇتتىقتاۋلارىن يراننىڭ انتيباتىستىق لاگەردەگى سەرىكتەستەرى ليۆيا مەن ۆەنەسۋەللا جەتكىزدى. ءارتۇرلى ءدىني ەكسترەميستىك ۇيىمدار دا، احمادينەجادتىڭ جەڭىسىن تويلاۋدا.

ال، باتىس ەلدەرى مەن اقش ادەتتەگىدەي ءوز «الاڭداۋشىلىعىن» جاسىرا المادى. كەيىنگى كەزدە كورىنبەي كەتكەن اقش-تىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى دجوردج بۋش يرانداعى سايلاۋعا «ادىلەتسىز ءوتتى» دەگەن باعا بەردى. پەنسيلۆانيا شتاتىنا قاراستى ەري قالاسىندا سويلەگەن  سوزىندە، بۋش باراك وبامانى «يرانعا كەلگەندە تىم جۇمساقتىق تانىتادى» - دەپ ايىپتادى. سەبەبى، باراك وباما ءوز كەزەگىندە يرانداعى سايلاۋ قورىتىندىلارىنا بايلانىستى: «اقش يراننىڭ دەربەستىگىن قۇرمەتتەيدى جانە ونىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپايدى» دەگەن بولاتىن. بۇل دا بولسا، جوعارىداعى ايتقان ءسوزىمىزدى قۋاتتايتىن اقپارات بولا الاتىن سياقتى. ەگەر، بۋش ءدال قازىر بيلىك باسىندا بولسا، بۇگىن پەنتاگوندا اقۇيدىڭ يەسى باستاعان گەنەرالدار يرانعا جاسالاتىن شابۋىلدىڭ جوسپارىن جاساپ جاتار ما ەدى. بالكىم، شابۋىلدان كەيىن اشۋلانعان احمادينەجاد ۆاشينگتونعا حيروسيما-ناگاساكيدىڭ اياعىن قۇشتىرار ما ەدى. بىراق، ەكى وقيعانىڭ ۋاقىتتىڭ قاراما-قايشى كەڭىستىگىندە ءوتىپ جاتقاندىعىنان، ادامزات تاريحى باسقاشا داميتىندىعى ايقىن بولدى.

ەندىگى اڭگىمەمىزدى احمادينەجادتىڭ العاشقى قادامدارىن بولجاۋ توڭىرەگىندە وربىتپەكپىز.

ىشكى ساياساتتا

ءبىرىنشى قادام رەتىندە جاڭا سايلانعان ەل باسشىسى داعدارىس جاعدايىنداعى السىرەگەن يراننىڭ ەكونوميكاسىن ساۋىقتىرۋعا كىرىسەتىنى زاڭدىلىق.

ەكىنشى قادام رەتىندە قوعامدىق قۇرىلىمدى دامىتۋعا كوڭىل بولىنەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا تاياۋ جىلدارى يران قوعامىنا زايىرلى-يسلام مودەلى ەنگىزىلەتىن بولادى. وعان بۇگىنگى دەموكراتيالىق ۇردىستەر، العىشارتتار جاساعانىن جوعارىدا ايتىپ كەتتىك.

ءۇشىنشى قادام، يادەرلىق باعدارلامالاردى ارى قاراي جۇرگىزۋ ءۇشىن، ەلدە عىلىمي جۇمىستارعا ەرەكشە نازار اۋدارىلاتىن بولادى.

سىرتقى ساياساتتا

بىرىنشىدەن، يران كۇشەيىپ العانشا، باتىسپەن، اسىرەسە، اقش پەن ۋاقىتشا جانجالداسپاۋ جولىن تاڭدايدى.

ەكىنشىدەن، تاياۋ شىعىستا، اسىرەسە، يزرايل مەملەكەتىمەن دوستىق قارام-قاتىناس ورناتۋعا تالپىنىس بولماق.

ۇشىنشىدەن، شىۇ-نا كىرەتىن ەلدەرمەن جانە كورشىلەس، شەكارالاس مەملەكەتتەرمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستى نىعايتۋعا نازار اۋدارىلادى.

اتالعان بولجامدار احمادينەجادتىڭ العاشقى ءبىر جارىم جىلعى ساياساتى بولادى دەپ توپشىلايمىز. كەيىنگى ساياساتى الەمدەگى ساياسي-ەكنوميكالىق جاعدايلار مەن حالىقارالىق جاعدايدىڭ اسەرىنەن وزگەرىسكە ۇشىراۋى ابدەن مۇمكىن.

قازاقستان مەن يراننىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس بولاشاقتا دوستىق پەن ارىپتەستىك جاعدايىندا داميدى. وعان بىرقاتار ساياسي-ەكونوميكالىق فاكتورلار بار.

بىرىنشىدەن، قازاقستان مەن يران اراسىندا كوپتەگەن جوبالار جۇزەگە اسۋعا بەت الدى. ونىڭ ىشىندە قازاقستان-تۇركمەنيا-يران (پارسى بۇعازى) مۇناي قۇبىرىن سالۋ جوباسى، تۇركمەنيا ارقىلى وزەن بەكەتىنەن يراندىق گورگون قالاسىنا دەيىن باراتىن تەمىرجول كوريدورىن سالۋ جوباسى جانە تاعى باسقا ماڭىزدى ەلارالىق شارۋالار بار.

ەكىنشىدەن، قازاقستان جاعى جاڭا قۋات كوزىن الۋعا بولاتىن يادەرلىق بانك جوباسىن جاساۋدى قۇپ كورەدى. ول دەگەنىمىز قازاقستان مەن يران بولاشاقتا يادەرلىق بەيبىت جوبالاردى بىرلەسە جۇزەگە اسىرۋعا قۇلىقتى دەگەن ءسوز.

ۇشىنشىدەن، مىڭجىلدىقتار بويى قالىپتاسقان تاريحي ەكوجۇيەدەگى ورتاق ۇردىستەر ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن دوستىقتى كۇشەيتەتىنى ءسوزسىز.