تەكتى تۇلعا
ومىردەن ءوتتى ءبىر پەندە. قاراپايىم عانا ادام. وڭىرىنە تاققان كەرەمەت ماراپاتتارى دا جوق. قارا ەڭبەگى عانا كەۋدەسىن كۇمبىرلەتىپ، ەلىنە سىيلى ەتكەن اسا كىشىپەيىل، ازاماتتىعى باسىم، ءوزىن ەمەس، وزگەنىڭ قامىن ويلاعىش شىنايى ادال جان ەدى. سول سەبەپتى دە بولار، ورتاسىن ويسىراتىپ، جەتىمسىرەتىپ تاستادى. الدىمەن تورعاي ءوڭىرى جوقتادى، سوسىن ءوزى زەينەتكەرلىك كوركەم جىلدارىن وتكەرگەن ەلوردا قايعىردى... بۇل كىم ەدى، ءباتىر-اۋ! اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسقاندىقتان حالقىنا قادىرى اسقان قانداي جايساڭ ەدى؟ ول - زەينوللا شايمۇحانبەتۇلى ەدى. كەڭەستىك داۋىردەگى قاتە جازىلعان ءتولقۇجاتى بويىنشا شاياحمەتوۆ. ەل ونى ەسىنە وسى تەگىمەن جاتتاپ قالعان. دەگەنمەن جۇرت زەردەسىنە زەكەڭدى وسىلايشا تۇيگەنىمەن، اقىرەتتە ءوزىنىڭ انىق نىسپىسى اتالىپ كەتتى.
ومىردەن ءوتتى ءبىر پەندە. قاراپايىم عانا ادام. وڭىرىنە تاققان كەرەمەت ماراپاتتارى دا جوق. قارا ەڭبەگى عانا كەۋدەسىن كۇمبىرلەتىپ، ەلىنە سىيلى ەتكەن اسا كىشىپەيىل، ازاماتتىعى باسىم، ءوزىن ەمەس، وزگەنىڭ قامىن ويلاعىش شىنايى ادال جان ەدى. سول سەبەپتى دە بولار، ورتاسىن ويسىراتىپ، جەتىمسىرەتىپ تاستادى. الدىمەن تورعاي ءوڭىرى جوقتادى، سوسىن ءوزى زەينەتكەرلىك كوركەم جىلدارىن وتكەرگەن ەلوردا قايعىردى... بۇل كىم ەدى، ءباتىر-اۋ! اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسقاندىقتان حالقىنا قادىرى اسقان قانداي جايساڭ ەدى؟ ول - زەينوللا شايمۇحانبەتۇلى ەدى. كەڭەستىك داۋىردەگى قاتە جازىلعان ءتولقۇجاتى بويىنشا شاياحمەتوۆ. ەل ونى ەسىنە وسى تەگىمەن جاتتاپ قالعان. دەگەنمەن جۇرت زەردەسىنە زەكەڭدى وسىلايشا تۇيگەنىمەن، اقىرەتتە ءوزىنىڭ انىق نىسپىسى اتالىپ كەتتى.
زەكەڭ ادال تەرىمەن تۋعان ەلىنە قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن جىلى جۇرەكتى جايساڭ ەدى. تورعاي ءوڭىرىنىڭ امانكەلدى اۋدانىندا اباي اتىنداعى كەڭشاردىڭ قازىعىن ءوز قولىمەن قاعىپ، جيىرما جىل باسقاردى. ەلى ىشىندە اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە بار. الگى كەڭشاردى زەينوللانىڭ ونىنشى بالاسىنا تەڭەپ قويىپتى. توعىز قۇرساق كوتەرگەن زايىبى ورىنتايدىڭ ونىنشىسىنا «جەرىك» بولۋىن ەل ءىشى قىزىق اڭگىمە قىلىپ ايتادى. قۇمكوشۋ دەگەن جەردە العاشقى قازىق قاعىلادى. كۇندىز ءبىر توبە، تۇندە جەل ايداۋىمەن باسقاشا جىلجىپ جال-جال بوپ جاتاتىن سيقىرلى قۇمدى ايماقتا قۇرىلىستىڭ ىرگە تاسىن قالاۋدىڭ قيامەتىن ايتپاڭىز. ايتكەنمەن، زەكەڭدەر ويعا العانىن تياناقتاپ تىندى. سول قالاشىق ءالى كۇنگە تورعاي وبلىسى تاراپ، جالپى ەل سىرداڭ تارتقانىمەن، قۇمدا وسكەن گۇلدەي كوز اربايدى. ىقىلاس نۇرىمەن سۋارىلعاندىقتان بولار، ءار جۇرەككە جاقىن، ەتەنە بوپ كەتكەن. ازاماتتىڭ ارىمەن، جانىمەن تۇرعىزىلعاندى ادامدار ۇمىتپايدى ەكەن. مىنە، زەكەڭنىڭ سوڭىنا قالدىرعان ەسكىرمەيتىن ەسكەرتكىشى.
...1990 جىلدىڭ باسى. قۇمكوشۋدەگى اباي اتىنداعى كەڭشاردىڭ اتاعى الىسقا كەتىپ، دۇرىلدەپ تۇرعان داۋىلپاز كەزى ەدى. ونى باسقاراتىن زەينوللا شايمۇحانبەتۇلىنىڭ قوعامدىق مال باسىن ارتتىرىپ، ەگىن ءتۇسىمىن ەسەلەپ، زور ابىرويعا بولەنىپ جۇرگەن جەلپىنىس شاعى بولاتىن. اۋىلدى جاناي ۇزىن جول وتەتىن بولعاندىقتان، زەكەڭنىڭ ۇيىنەن قوناق ارىلمايدى. ارنايى شاقىرىلعان مەيمان ەمەس، جۇرگىنشى جولاۋشىلار. سوعا كەتەدى، قىستىڭ بوراندى تۇندەرىندە قونىپ تا قالادى. تانيتىنى بار، تانىمايتىنى وزىنشە. تورعاي جاقتان جول ازابىن تارتىپ كەلە جاتىپ، جەتى ءتۇننىڭ ىشىندە زەكەڭ ءۇيىنىڭ ەسىگىن ءبىز دە قاققانبىز. جىعا جۇزدەسپەگەن كەزىمىز. قۇدايداي كۇتىپ قارسى الدى. كەشىكپەي الدىمىزعا سەركەنىڭ باسى ساندەنگەن تاباق تولى ەت كەلە قالدى. ءتۇننىڭ ورتاسى اۋعان شاق. تاڭىرقاپ وتىرمىز. سويتسەك، ورىنتاي جەڭگەي الدىن الا قويلاردى سويعىزىپ، اسىپ قويادى ەكەن دە، كۇتپەگەن قوناق كەلگەندە جىلىتىپ جىبەرىپ، جاڭا پىسىرگەندەي ەتىپ، ۇسىنادى ەكەن. «مەنىڭ ورىنتايىم قوناقتارىن سولاي مىرزالىقپەن كۇتۋشى ەدى»، دەپ زەكەڭ كەيىن دە ەسكە الىپ وتىراتىن قادىرلى زايىبىن.
تاعدىر جەلى الا قۇيىن عوي. قاي تۇستان قالاي ۇيتقيتىنىن كىم بىلگەن؟ ماڭايىنا ءوز قادىرىن اسىرۋمەن بىرگە زەكەڭنىڭ دە ابىرويىن اسپانداتقان سول اياۋلى جان الماتىدا دۇنيەدەن وتكەندە قاينىسى ءابدىساعيت بىرنەشە كولىكپەن قىراۋلى قىستىڭ ىشىندە ەلگە اكەلىپ، ارۋلاپ قويىسقان بولاتىن. بۇل قارالى كەزەڭ جايلى كەيىن ابەكەڭ «مەنىڭ دە بار ەدى اياۋلى جەڭەشەم» دەپ جۇرەك جىلاتاتىن ەسسەسىن جازعانى وڭدى بولار ما. ارينە، كەيىنگىلەرگە ۇلگى-ونەگە ءۇشىن سۇيىكتى جەڭەشەسىنىڭ بەينەسىن ىستىق ساعىنىشپەن سومداعان عوي.
ۇزىن جولدىڭ وتىندەگى وسى اۋىلدىڭ يەسىنە قاتىستى تاعى ءبىر قىزىق تا شىجىق وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىرعانى. جاڭبىرلى كۇز. شەلەكتەپ قۇيىپ تۇر. قايدا تىعىلارىمىزدى بىلمەي تاعى دا زەكەڭ ءۇيىن پانالاپ قالىپپىز. كەلسەك، ىڭىرانعان وڭكەي دوكەيلەر توردە شالجيىپ جاتىر. بىزگە ەلەڭ ەتىسىپ، كۇتكەندەرى بولماعاسىن، ءبىر تورەسى: «زەينوللا بىزدەي قوناقتارىن ءوزى كۇتىسپەي مال قوراسىندا نە ساندالىپ ءجۇر»، دەپ داۋىسىن كوتەرە دابىل قاقتى. زەكەڭە وسى ءسوز جەتكەن بولۋى كەرەك، ىلە كەلىپ، كەشىرىم سۇراپ، الگىلەردىڭ ىعىنا جىعىلا قويماي، قايىرا مال باسىنا جونەلگەن. ەل مۇددەسى ءۇشىن زىر جۇگىرەتىن زەكەڭدى ەشكىم «جونگە» سالا المايتىن ەدى-اۋ! ال بىلايشا، شارۋادان قولى ءسال بوساعاندا ءوزى ۇرشىقشا زىرىلداپ، ماگنيتتەي تارتىلىپ تۇراتىن. قاراپايىمنىڭ قاراپايىمى ەدى.
وسى اياۋلى ازاماتتى ەلىنىڭ قالتقىسىز سىيلايتىن تاعى ءبىر ءجونى، سەبەبى بار ەكەن. جاسىراتىن نەسى بار، زەكەڭدى ءابدىساعيت تاتىعۇلوۆتىڭ تۋعان اعاسى بولعاندىقتان دا ەل ءىشى قادىرلەيدى، قۇرمەت تۇتادى. ءابدىساعيتتى بۇكىل ەلىمىز بىلەدى عوي. داڭعايىر ساۋلەتكەر. مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى. كەزىندە ديمەكەڭ - دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ سەنىمىنە يە بولعان جاس وركەن. «كازگور» جوبالاۋ اكادەمياسىنىڭ باسشىسى، پروفەسسور. ونىڭ ساۋلەت ونەرىندەگى قولتاڭباسى كەز كەلگەن قازاقستاندىققا وتتاي ىستىق بولىپ كورىنەدى. نەبىر تامساندىرار عيماراتتاردى كورىپ تۇرىپ، «مىنە، مىناۋ ناعىز تاتىعۇلوۆ پەرزەنتى» دەپ ماقتانىشقا بولەنەدى دەرسىڭ. سودان نە كەرەك، زەكەڭدى، ءسۇيسىنگەن جۇرت ءابدىساعيتتىڭ اعاسى دەپ تە كوتەرمەلەپ جۇرەدى. ودان الاسارىپ جاتقان زەكەڭ جوق. قايتا، توبەسى كوككە ءبىر ەلى جەتپەي قالىپ جاتادى. ءاماندا ءابدىساعيتىنىڭ اماندىعىن ويلاپ، جۇيكە-ءجۇيكەسى بوساپ جۇرەدى...
سول، بىلايشا ايبىندى، سالماقتى، تەگەۋرىندى، قايىسپاس مىنەز يەسى سياقتى كورىنەتىن، ال ىشكى جان ءدۇنيەسىنە ۇڭىلە ءتۇسسەڭىز اسا نازىك جۇرەكتى جاراتىلىس كوركى ابدىساعيت، اعاسىنىڭ باسىنا قۇلپىتاس ورناتىپ، ماڭگىگە ەسكەرتكىش قويعان كۇنى جۇرەگى قىسىلىپ، سويلەگەلى تۇرىپ، جانتايا جىعىلعاندا، ونى زەكەڭنىڭ تۇڭعىشى عابدوللا قۇلاتپاي ۇستاپ قالعاندا، اكادەميك كەنجەعالي ساعاديەۆ ىلە قولتىقتان دەمەسىپ، ءدارى-دارمەك بەرىپ، كوزىن اشتىرىپ، جەدەل جاردەممەن استانا اۋرۋحاناسىنا تۇسكەندە، ءبارىمىز دۇرلىگىسىپ قالعان ەدىك. دەنساۋلىعى كۇرت سىر بەرگەنى نەسى ەكەن؟ الدە، سويلەپ، ەسكە الۋشىلاردىڭ ءجۇرەكجاردى لەبىزىنەن باۋىرى تۋرالى تەبىرەنە تولعانىپ كەتتى مە؟ الدە، زەكەڭنىڭ قۇلپىتاسقا ويىپ جازىلعان: «ەلىمە مەنىڭ، ەلىمە مەنىڭ سالەم ايتىڭدار...» دەگەن سوڭعى دەمدى ءسوزىنىڭ كوكىرەك ايىرعان ساعىنىشىن ءوز ىڭكارلىگىنە بالادى ما، ايتەۋىر، كىندىكتەس اعانىڭ قايعىسى ءىنى جۇرەگىن الماستاي قارىپ وتكەنى ايان ەدى... سودان ابەكەڭ استانادا اپتا ەمدەلىپ، الماتىسىندا جۇرەگىنە وپەراتسيا جاساتىپ، ومىرگە قايتىپ ورالعانداي بولعان ەدى. قانى ءبىر، جانى بولەك قيماستار-اي!
ابدىساعيت ءىنىسىنىڭ تالاي ويعا العان شارۋالارىنىڭ تابىستى ءتامامدالۋىنا قولدان كەلگەن كومەگى مەن ءسوز دەمەۋىن ءاماندا جاساپ جۇرەتىن ەدى زەكەڭ. اتا-بابالارىنىڭ باسىن قارايتۋعا قامدانىس كەزىندە (14.06.2000 ج.) ابدىساعيت الىستاعى اعاسىنا حات جازىپ، اقىلداسىپ، ناقتى ءىس-قيمىل جوسپارىن ايقىنداپ، بالالارىن ەلگە اتتاندىرىپتى. سول حاتىندا بىلاي دەپتى: «ماعان ءوز اتالارىمنىڭ قورىمىنىڭ كورىنىسى كوڭىلدى قاتتى قۇلازىتىپ، كوكىرەگىمدە وشپەستەي وكسىك پەن وكىنىش قالدىردى. وسى ءبىز ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقپىز با، الدە اركىم ءوزىنىڭ ءبۇگىنگى تىرشىلىگىن عانا ويلاپ، وتكەندى ەسكە الماي، كەلەشەككە كوز سالماي ءوشىپ بارا جاتقان ۇرپاقپىز با دەگەن ويلار سودان بەرى بويىمنان كەتپەي ءجۇر...». وسىنداي ءىنى ويىمەن اعا اقىلى قابىسا كەتىپ، كەيىن اتا-بابالارىنىڭ باسىنا ساۋلەتتى كەسەنە ورناتىلعان ەدى. قاناتتاسقان قادىرمەندىلەر ەدى بۇلار.
تورعاي وڭىرىندەگى زەكەڭ ىزدەرى بۇگىندە سايراپ جاتقانداي. ەر ولسە دە ەڭبەگى ەلەنىپ، ەسكەرىلىپ جۇرەدى ەكەن. جاسامىس ءىسى كوزدەن تاسا قالمايدى ەكەن. ارەگىدىك ۇسىنىس، بايلامدار ەستىلىپ قالادى. زەكەڭدى ۇلىقتاۋ ءۇشىن ءوزى قۇرىپ، قالىپتاستىرعان قۇمكوشۋ اۋىلىنا ونىڭ ەسىمىن بەرۋدى قالايدى جۇرت. نەمەسە امانكەلدى سەلوسىنىڭ ءبىر كوشەسىن اتاسا. مەكتەپ تە بۇيىرىپ جاتسا... ارينە، حالىق ايتسا قالت ايتپايدى. كوپ كورىنگەندى ەلەي بەرمەيدى. كوكىرەگىندە الاۋ تۇتانىپ، وت بوپ ەلىنە قىزۋلى ەڭبەك ءسىڭىرگەندەردى ۇمىتپايدى. سونداي ىستىق ىقىلاس زەكەڭنىڭ رۋحىن اسقاقتاتاتىنداي... ناتيجەسىن كۇتەلىك.
ءيا، ونەگەلى عۇمىردىڭ بەرەكەلى باستاۋلارى قانداي ەدى؟ ول 1953 جىلى امانكەلدى ورتا مەكتەبىنىڭ سەگىزىنشى سىنىبىن ءبىتىرىپ، قوستاناي اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىنا تۇسەدى. بىتىرگەن سوڭ اتامەكەنىنە كەلىپ، سارىتورعاي كەڭشارىندا مال دارىگەرى، سارىباس بولىمشەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن اتقارادى. 1966 جىلى تسەلينوگراد قالاسىندا «اۋىلشارۋاشىلىق باسشى كادرلارىن دايارلاۋ» كۋرسىن بىتىرگەننەن كەيىن، 1966-1970 جىلدارى قازاقستاننىڭ 40 جىلدىعى اتىنداعى كەڭشاردا باس مال دارىگەرى، 1970-1973 جىلدارى امانكەلدى اۋدانى مال دارىگەرلەرى باسقارماسىنىڭ باستىعى بولىپ جۇمىس ىستەدى. ال ءوزى اشقان اباي اتىنداعى كەڭشاردى جيىرما جىل باسقارعان تۇسىندا الماتى مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىن سىرتتاي وقىپ بىتىرگەن. 1993-1995 جىلدارى ەسىر كەڭشارىن باسقاردى. 1995 جىلى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قولداۋىمەن امانكەلدى اۋىلىنىڭ اكىمى بولىپ سايلانىپ، ءتورت جىلدان سوڭ زەينەتكە شىعىپ، كەيىن استاناعا بالالارىنىڭ قاسىنا كوشىپ كەلدى.
ول ەلوردادا دا قاراپ وتىرمادى. قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاسىپ، جاستارعا اقىل-كەڭەس بەرىپ، تاجىريبەسىمەن ءبولىسىپ ءجۇردى. ءومىر جولىندا تەك ادالدىق پەن شىنشىلدىقتى تۋ ەتىپ، ويىن اشىق ايتىپ، قينالعاندارعا قول-ۇشىن بەرۋدى ءوزىنىڭ ازاماتتىق پارىزى دەپ ءبىلدى. ەلىنە، جەرىنە ىقىلاسى ەرەكشە ەدى. اتا-قونىس ەلدى مەكەنىنىڭ، ەڭبەك ەتكەن ەلىنىڭ حال-احۋالىن، ونداعى تۇرعىنداردىڭ جاعدايىن سۇراپ وتىراتىن. وزىق ويلى، زامان اعىسىنا ىلەسە بىلگەن، تۇلا بويىنا تەكتىلىك تۇنعان ازامات ەدى. بويىندا ادامگەرشىلىگى مول، جانى جايساڭ، ءمادەنيەتتى، بايسالدى، ويى تەرەڭ، ءبىلىمى جان-جاقتى جانە ءوز كوزقاراسىن قورعاي بىلەتىن ابزال قاسيەتتەرى كوپكە ۇلگى. قىسقا قايىرىپ ايتقاندا، بابالارى مەكەن ەتكەن قاسيەتتى تورعايىنىڭ تەكتى تۋماسى، تۇعىرلى تۇلعاسى، حالقىنا قادىرلى ەل اعاسى بولدى.
زەكەڭنىڭ اكەسى شايمۇحانبەت ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ زاردابىن شەگىپ، «كامپەسكەلەنىپ»، تۇرمەگە جازىقسىز وتىرىپ، كەيىن اقتالىپ شىققان. وتان سوعىسىنا قاتىسقان. ال ونىڭ اعاسى نۇرمۇحانبەت الاش ارىستارى احاڭ، جاقاڭمەن بىرگە «حالىق جاۋى» اتانىپ ۇستالىپ، التى جىل قاماۋدا وتىرىپ، 1936 جىلى بوسانىپ كەلىپتى.
اتاسى تاتىعۇل مەن ونىڭ ءىنىسى توقسانباي قاجىلاردىڭ ونەگەسىن ەل ءىشى استە جادىنان شىعارماق ەمەس. ولاردان تاراعان تەكتى ۇرپاقتىڭ ءبىرى وسى زەكەڭ بولاتىن. قايران زەكەڭ، قاراپايىمدىلىعىمەن جان بىتكەنگە شۋاعىن تۇسىرگەن ابزال زەكەڭ، ونى بىلەتىندەرمەن ءالى كۇنگە قاناتتاسىپ، العى كۇندەرگە قاتار ادىمداپ بارا جاتقانداي... ۋاقىت رۋحى مىقتىلارعا ەشبىر بوگەسىن بولا المايدى ەكەن-اۋ!
قايسار ءالىم.
