(حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قىتاي ميسسيونەرلىك ادەبيەتى جانە «كوممۋنيزم جەلى»)

اڭداتپا: بۇل ماقالامىزدا حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قىتاي ادەبيەتىنىڭ جاڭارۋ سەبەپتەرى قاراستىرىلادى. مىڭ جىلدىقتاردا قالىپتاسقان ءداستۇرلى قىتاي كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ مۇلدە جاڭا بەينەگە اۋىسۋى، ميسسيونەرلىك باعىتتاعى 160-تان استام كىتاپتىڭ قىتاي تىلىندە سويلەۋى، قىتايدىڭ يدەولوگياسىن تاس-تالقان ەتىپ، قالامگەرلەردىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ ءوز ۇلتىنىڭ قۇندىلىقتارىنا ۇركە قاراۋى، سونىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان جاڭا ادەبيەت، سونىمەن بىرگە رەسەيدەگى «قازان توڭكەرىسىن» كوزىمەن كورگەن لي داجاۋدىڭ 8 ماقالاسى «جاڭا جاستار» جۋرنالىندا جاريالانىپ، قىتايدا «كوممۋنيزم» جەلىن سوقتىرىپ كوممۋنيستەردى قالىپتاستىرسا، 1919 جىلعى 4 مامىر وتانشىلدىق قوزعالىسى قىتاي ادەبيەتىن تۇبىرىنەن جاڭارتقانى ءسوز بولادى.

قىتاي ميسسيونەرلىك ادەبيەتىنىڭ باستالۋى قىتايدىڭ تسيڭ يمپەرياسىنىڭ جيا چيڭ پاتشاسىنىڭ العاشقى جىلىنان داۋ گاڭ پاتشانىڭ 20-جىلىنا دەيىنگى (اپيىن سوعىسى تۋىلعانعا دەيىن) شيرەك عاسىردا قىتايدىڭ فەودالدىق قوعامى گۇلدەۋدەن قۇلدىراۋعا بەت الدى. چيان لوڭ پاتشانىڭ سوڭعى جىلدارى، ەل قۇلدىراۋدىڭ ەڭ تومەنگى شەگىنە جەتتى. الايدا بۋرجۋازيا تابىنىڭ كۇشەيىپ، فەودالدىق حاندىقتى قۇلاتىپ تاستايتىن دەڭگەيگە جەتكەن جوق، سوندىقتان دا ادەبيەتتە العاباسار دەموكراتيالىق يدەيانى بەينەلەيتىن شىعارمالار بولمادى. الىدە فەوداليزمدىك يدەلوگيالىق فورماتسيا ۇستەم بولدى. 

1807 جىلى قىتايدىڭ گۋاڭجوۋ قالاسىندا «ءينجىل»-ءدى قىتاي تىلىنە اۋداردى، سونىمەن بىرگە قىتايشا تۇسىندىرمە سوزدىگى باسپادان بىرگە شىعىپ، ەل ىشىنە كەڭ كولەمدە تارادى. بۇل ۋاعىز-ناسيحات جۇمىستاردى اعىلشىندىق «وست-ينديا» كومپانياسىنىڭ اۋدارماشىلارى اتقاردى، لوندون پروتەستانتتىق ميسسيونەرلىك قوعامىنىڭ مۇشەسى روبەرت مورريسون بەلسەندى جۇمىس جاسادى. 

1840 جىلعى اپيىن سوعىسىنان كەيىن، قىتايدا پروتەستانتتىق ميسسيونەرلىك ۇيىمداردىڭ سانى كۇرت ءوستى. بۇل حريستان ءدىني ميسسيونەرلەرىنىڭ قىتايعا ءتورتىنشى رەتكى ۇلكەن كولەمدە ءدىن تاراتۋ ءىسى بولدى.

1860-1867 جىلدارى 48 پروتەستانتتىق ميسسيونەرلىك ۇيىم اشىلدى. بۇلاردىڭ 90 پايىزى انگليا مەن اقش-تان كەلگەندەر بولدى. 1860 جىلدىڭ  سوڭىندا 20 اعىلشىن ميسسيونەرلىك ۇيىم جۇمىسىن باستادى. موررسونن كورنەكتى شاكىرتىنىڭ ءبىرى، يەلس مەديتسينالىق مەتەبىنىڭ تۇلەگى پيتەر پاركەر 1838 جىلى گۋاڭدۇڭدا وفتولمولوگيالىق كلينيكاسىن اشتى.

تسين ديناستياسىنىڭ گۋاڭ ءشۇي پاتشا كەزىندە 1875 جىلى قىتايدان 120 ستۋدەنت شەتەل اسىپ باتىس مادەنيەتىن، عىلىمىن يگەرە باستادى. ەندىگى كەزەكتە ميسسيونەرلەر مەن شەتەلدە وقىعان قىتاي ستۋدەنتتەرى باتىس كىتاپتارىن جان سالا اۋدارۋعا كىرىستى. وسىلاي قىتايدىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى سوققىعا ۇشىراپ، توقىراۋ كۇيىندە بولدى، قىتايلاردىڭ ويلاۋ، دۇنيە تانىمىندا وزگەرىس پايدا بولدى. ياان فۋ (1854-1921) باستاعان شەتەلدە وقىعان اۋدارماشىلار انگليالىق ويشىلدار Thomas Henry Huxley-تىڭ «بىرتىندەپ دامۋ تەورياسى» Adam Smith-تىڭ «ۇلتتار بايلىعى»، John Stuart Mill-دىڭ «توپتىق سالماقتى تەوريا»، John Stuart Mill-دىڭ «لوگيكا جۇيەسى»，William Stanley Jevons-تىڭ «لوگيكالىق لوگيكا»، «ساياسات تاريحى»، «الەۋمەتتانۋدى زەرتتەۋ» قاتارلى ءبىرتالاي باتىس كىتاپتارىن اۋداردى. 

لين شۋ (1852-1924), Alexandre Dumas.fils-تىڭ «كامەليا حانىمى» اتتى روماندى اۋدارىپ ەلدى ەلەڭ ەتكىزدى. جالپى وسىلاي 160-تان استام شىعارما قىتاي تىلىنە اۋدارىلدى. اسىرەسە «بىرتىندەپ دامۋ تەورياسى» قىتاي حالقىنىڭ ساناسىندا توڭكەرىس جاسادى.  بىرنەشە مىڭ جىلدىق تاريحقا يە كۇڭ زىنىڭ (كونفۋتسيدىڭ) «رۋ جيا» اعىمى وزدىگىنەن السىرەدى. دەمەك، بۇل قىتاي قوعامىنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارىپ، ادەبيەتتى جاڭارتىپ، قىتايلاردى ءوز تۇبىرىنەن الىستاتتى.

وسىلاي قىتايدىڭ ءۇش مىڭ جىلدىق جازبا كلاسسيكالىق ءداستۇرلى ادەبيەتى تۇيىققا تىرەلىپ، باسقا شىت جاڭا كۇيگە ءوتىپ، باتىستىق قۇندىلىقتارمەن سۋارىلعان جاڭا ادەبيەتكە ەرىكسىز وزگەرە باستادى.

جاڭا قىتاي ادەبيەتىنىڭ باستالۋ كەزەڭى (1898-1916). بۇل كەزدەگى قىتاي ادەبيەتىنىڭ ءتىلى تۇسىنىكسىز بولدى. كەيىن «باي حۋا» قوزعالىسى قىتاي ءتىلىن ازداپ تازارتتى. 1895 جىلدىڭ قىسىندا ليڭ چيچاۋ (1873-1929), شيا سىڭيۋ قاتارلى قالامگەرلەر بەيجىڭدە باس قوسىپ، ولەڭدى جاڭارتۋ ماسەلەسىن تالقىلادى. بۇندا ولار شەتتەن كىرگەن كىرمە سوزدەن ولەڭدى تازارتۋ جاعىن باسا ايتتى. 1890 جىلى جازىلعان حۋاڭ زۋنچيان(1848-1905) اۋزىمنان نە شىقسا سونى جازامىن دەپ ەڭ العاشقى بولىپ ەركىن ولەڭ جازۋدى دارىپتەدى، ونىڭ «بۇگىن قوشتاسپا » اتتى ولەڭى ەڭ العاشقى جاڭا ولەڭ ۇلگىسى سانالادى.

1902 جىلى لياڭ ءچۇيچاۋ جاپونيادا «جاڭا پروزا» جۋرنالىن اشىپ 42 سان شىعاردى، جاڭاشا پروزا جازۋدىڭ جولىن جان-جاقتىلى كورسەتتى. وسىدان كەيىنگى جەتى جىلدا ادەبي جۋرنالداردىڭ سانى 20-عا جۋىقتادى. بارلىعىدا جاڭا دەموكراتيالىق باعىتتى ۇستاندى. بۇنىڭ ارتى مادەنيەت رەفورماسىنا ۇلاسىپ، قىتاي قوعامى جاڭارا باستادى. ۋاڭ گوۇي (1877-1927) جاڭا زامان ادەبيەت تەورياسىن قالىپتاستىردى. ارتىنشا «كوبەلەك پروزالىق» توبى جانە «سەنبى كۇن پروزالىق» توپتارى قۇرىلىپ شىعارما جازا باستادى. 1911 جىلى چيڭ حاي توڭكەرىسى قىتايدىڭ بىرنەشە مىڭداعان جىلدارعا جالعاسقان فەودالدىق ءتۇزىمىن تاس-تالقان ەتتى. 

1913 جىلى قىتاي ۋاقىتشا ۇكىمەتى جۋڭ حۋا مينگو ءبىلىم مينيستىرلىگى بارشا قىتايلىق فونەتيكا ماماندارىن جيناپ ۇلكەن باس قوسۋ جاسادى، وندا ولار يەروگليفتەردىڭ وقىلۋىن بىرلىككە كەلتىرۋ ماسەلەسىن جان-جاقتى تالقىلادى. ليڭ ءچۇيچاۋ-دىڭ «جاڭا دەموكراتيا» دەگەن ۇرانىمەن ادەبيەتتە زاماناۋيلىق باعىت كورىنىس بەردى. وسى كەزدەردە قىتايدا ۇلكەن-ۇلكەن ساياسي وزگەرىستەر پايدا بولدى، ادەبيەت رەفورماسى جۇرگىزىلىپ لياڭ ءچۇيچاۋ «ءوز ۇلتىنىڭ وزگىن قايتا تابۋ، باتىس فيلوسوفياسىنا تويتارىس بەرۋ» قوزعالىسىن باستاپ، ءوز ۇلتىن قۇتقارۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى. 

1914 جىلدان كەيىن كوتەرىلگەن قىتاي بۋرجۋازياسى مەن ءوسىپ كەلە جاتقان پرولەتارياتقا تۇگەلدەي جاڭا فورماداعى ادەبيەت قاجەت بولادى. 

1915 جىلى قىركۇيەكتە «جاڭا جاستار» جۋرنالى ءوز وقىرمانىن تاپتى. باتىستىڭ فيلوسوفيالىق ويلارىن اۋدارىپ، ەلگە باتىستىق دەموكراتيا مەن باتىستىڭ قوعامدىق وي-ساناسىن، قۇندىلىقتارىن ەنگىزۋدى دارىپتەدى. وسىلايشا زيالى قاۋىم كوڭىلىنەن شىقتى. 1917 جىلى حۋ شى «جاڭا جاستار» جۋرنالىنا باس ماقالا جازدى جانە وسى ارقىلى «جاڭا ادەبيەتتىك باعىتتى» ۇسىندى. 

ناقتىراق ايتقاندا، وسى ماقالادا ادەبيەتكە 8 ءتۇرلى باعىت ۇسىندى:

جاڭا زامان ادەبيەتىن جازۋدا پروتوتيپ دەگەندى نەگىزگە الۋ كەرەك;

كونە زامان ادامدارىن دارىپتەۋدى قويۋ كەرەك، تاريحي تۇلعاعا ەلىكتەۋدىڭ ەش قاجەتى جوق;

ادەبيەتتىڭ ءوز ءتىلىن تابۋ كەرەك، ادەبي ەتيكاعا جات ەمەس ءتىلدى تاڭداۋ;

ءبىر-بىرىمىزگە سىن ايتقاندا جاۋ كوزقاراسپەن ەمەس، دوستىق تۇرعىدان قاراۋىمىز كەرەك;

جاتتاندى، مىلجىڭ سوزدەردى قولدانباۋ كەرەك، ماعىنالى ءارى ساناعا قونىمدى ءسوز تابۋى كەرەك;

ەسكى، كونە، ءولى يەروگليفتەردى قولدانىستان شىعارۋ كەرەك; 

يديوما جانە سول سياقتى قيىنداتىلعان تىركەستەن اۋلاق بولىپ، ولاردىڭ ورنىن جەڭىل تىركەستەر باسۋى كەرەك;

قورىتىندىلاي كەلە، 2 ءتۇرلى توقتامعا كەلدى:

ادەبيەت مازمۇن مەن فورمادان تۇرۋى ءتيىس. مۇندا ادەبي ءتىل باستى ورىندا تۇرۋى كەرەك دەدى. «ەسكى جازۋدى كۇشىنەن قالدىرىپ، جالپىحالىقتىق جازۋعا كوشۋدى ۇسىندى. بۇل اقىن حۋ شىنىڭ ادەبيەتكە ەنگىزىلۋى ءتيىس بولعان سەگىزىنشى باعىتى. 1917 جىلى اقپان ايىندا «ادەبيەت رەفورماسىنىڭ تەورياسى» اتتى ماقالاسىن جازدى. مۇندا ول ادەبيەتكە 3 ءتۇرلى يدەيا، رەفورما ۇسىندى.  

«جالتاقتاپ، قورقاقتاپ، تاپسىرىسپەن شەنەۋنىكتەرگە ارناپ شىعارما جازۋدى ءبىرجولاتا جويايىق» دەدى./4/

1917 جىلعى قازان قوعامدىق رەۆوليۋتسياسى قىتاي ينتەلليگەنتسياسىن ءدۇر سىلكىندىردى، قىتايعا قازان رەۆوليۋتسياسىنان باستالىپ «كوممۋنيزم جەلى» ەستى. بۇل ادەبي رەۆوليۋتسيا كەزەڭى، سونىمەن قاتار ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ قىتايعا كەلۋ كەزەڭى بولدى. ماركسيزم-لەنينيزم ەڭبەكتەرى قىتايدا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولا باستادى. 

ماركسيزم – لەنينيزم ... قىتايلار اقيقات جولىن تاپتى، ماركسيزمدى ولار ورىستاردىڭ قولدانۋى پراكتيكاسىنان سوڭ يەلەندى».

كوممۋنيستتىك يدەيانى قىتايعا العاش تاراتۋشى - پەكين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، قىتايدا كوممۋنيستتىك پارتيانىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، «4 مامىر» قوزعالىسى مەن ادەبيەت رەۆوليۋتسياسىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى لي داجاۋ بولدى. سول كەزدەگى قىتايداعى باستى باسىلىم جاڭا جاساتر جۋرنالىنا ( بۇل جۋرنال قىتايداعى  زيالىلاردى، ۇلتشىلداردى، بايلاردى جانىنا جيناي بىلگەن چىن دۋشۋدىڭ 1915 جىل اشقان باسىلىمى) 1916 جىلى قىركۇيەكتە لي داجاۋدىڭ «قىتايداعى ۇلتتىق رەۆوليۋتسياعا ماركسيستتىك كوزقاراسىم»، «قازىرگى تاريحي عىلىمىنداعى تاريحي ماتەرياليزمنىڭ ورنى» «ماركس جانە Ι ينتەرناتسيونال »، «قازان رەۆوليۋتسياسى جانە قىتاي حالقى»، «حالىق جەڭىسى»، «بولشەۆيزم جەڭىسى»، «جەر جانە شارۋاشىلىق» اتتى ماقالالارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى جاريالادى. قىتايدا ماركسيزم – لەنينيزمنىڭ تارالۋىنا تىكەلەي سەبەپكەر بولدى.

ول جاستاردى وتكەن مەن بايلانىسىن ءۇزىپ، ەسكى شىرىگەن عىلىمدى جويىپ، وعان باتىل تويتارىس بەرىپ، قاراڭعىدان الشاقتاپ، جارىققا ۇمتىلۋعا شاقىردى. ''قاراپايىم حالىقتىڭ جەڭىسى'' اتتى ماقالاسىندا ول قازان رەۆوليۋتسياسى بۇل – الەم رەۆوليۋتسياسىنىڭ ءبىرىنشى قادامى دەپ جازدى. ''بولشەۆيزم جەڭىسى'' اتتى ماقالاسىندا قازان رەۆوليۋتسياسىن بولشەۆيكتىك يدەيانىڭ جەڭىسى - الەمدەگى بارلىق جۇمىسشىلارىنىڭ جەڭىسى دەپ قاراستىردى. ونىڭ كوپتەگەن جازبالارى قىتاي قوعامىن ''4 مامىر قوزعالىسىنا'' دايىندادى. 

اتاقتى مادەنيەت قايراتكەرى، قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى ءچۇي چيۋباي، ي.ۆ. ءستاليننىڭ «لەنينيزم نەگىزدەرى جايلى» ەڭبەگىن العاش رەت قىتاي تىلىنە اۋدارادى. اقىن قۋ شى قىتايعا ماركسيزمدى تاراتۋعا قارسى بولادى. 1919 جىلى  قۋ شى ''پرينتسيپ جايلى از سويلەپ، ماسەلەنى كوپ زەرتتەۋ كەرەك'' اتتى ماقالاسىن شىعاردى. ول وسى ماقالاسىندا ساياسي تەوريانىڭ ءمانى تومەندەتەتىن، قىتاي ينتەلليگەنتسياسىنىڭ نازارىن ماركسيزم-لەنينيزم يدەياسىنا باس تارتۋعا شاقىردى. كەيىن، ول كوممۋنيستتىك يدەيالار مەن سوتسياليستتىك يدەياعا قارسى شىقتى. الايدا سول كەزدەرى جاڭا مادەنيەت رەۆوليۋتسياسى مەن ماركسيزم يدەياسىن قابىلداۋ قوزعالىسىنا جاقتاۋشىلار، ''4 مامىر قوزعالىسىنان'' كەيىن، ماركسيزمدى زەرتتەيتىن قوعام قۇرىلدى. 1920 جىلى مامىردا شاڭحاي، تيانجين، نانجيڭ، ۋحان جانە تاعى باسقا قالالاردا ماركسيستىك ۇيىرمەلەردى كوپتەپ قۇردى.

بايحۋا-نى قولدانىسقا ەنگىزۋ ۇسىنىسى 1919جىلى  ''4 مامىر قوزعالىسىندا'' كوتەرىلدى. وندا ''عىلىم مەن دەموكراتيانى'' ناسيحاتتاۋدان ماركسيزمدى ناسيحاتتاۋعا پايدالى دەگەن كەزدە، قارسىلىق كورسەتۋشىلەر بىردەن وزدەرىنىڭ نارازىلىعىن ءبىلدىردى. الايدا جاستاردىڭ باسىم بولەگى سول كەزدەگى فەوداليزمگە قارسى باعىتتى ۇستانىپ، وعان قاتتى ءمان بەرمەدى. جاس ينتەلليگەنتتەر فەودالدىق جانە يمپەرياليستتىك كۇشتەر جاعىنان كۇشتەۋگە تاپ بولدى. ''4 مامىر قوزعالىسىنا'' دەيىن،  جاستار انتيفەودالدىق، بۋرجۋازيالىق رەفورماتور جاستار مەن رەۆوليۋتسيانىڭ دەموكراتيالىق باعىتىنداعى جاستار بولىپ ەكىگە ءبولىندى.

دەسەدە جاستاردىڭ اراسىن ءبىر نارسە ۇستاپ تۇردى، ول قىتاي كلاسسيكالىق روماندارى بولدى، سونىمەن بىرگە الەمدىك ادەبيەت وكىلدەرى بايرون، يبسەن، تاگور، ديككەنس، ۋايلد قاتارلى جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى وسى ەكى باعىتتاعى جاستاردى بايلانىستىردى. دەسەدە رەسەيدەگى قازان توڭكەرىسىنىڭ اسەرى قىتايدى جاڭاشىلدىققا سۇيرەدى، تەك مادەني رەۆوليۋتسيا ەمەس، سونىمەن قاتار سول كەزەڭ، قوعامنىڭ، ادەبيەتتىڭ  جاڭارۋىن قاجەت ەتتى. جاڭاشىلدىق باتىستىڭ لەبىمەن قىتايعا كەلدى، كىتاپحانا سورەلەرى باتىس كلاسسيكتەرىنىڭ تۋىندىلارىنا تولا باستادى. 

 بۋرجۋازيالىق ينتەلليگەنتسيا ارقىلى، قىتاي جازۋشىسى لۋ شۋنمەن اينالاسىندا توپتاسقان رەۆوليۋتسيالىق جاستار، ادەبي رەۆوليۋتسيالىق  ۇراندى تاستاپ، ولار ادەبيەت پەن ەسكى فەودالدىق كومپرادور جانە چينوۆنيكتىك بيۋروكراتياعا قارسى شىقتى. ولاردىڭ ادەبي مايدانداعى كۇرەسى قىتاي جاستارىنىڭ قۇرمەتىنە يە بولدى. ادەبي رەۆوليۋتسياعا كوپتەگەن ادەبي مەكتەپتەر، اعىمدار مەن توپتاردى قالىپتاستىردى. ولار يدەولوگيالىق بوياۋى بويىنشا ءار ءتۇرلى اعىمدار ءتۇرلى قوعامدىق توپتاردىڭ كوزقاراسىن جىرلادى.

جاڭا قىتاي پروزاسىنىڭ باسىن 1916 جىلى ماۋسىم ايىندا چىن حىڭجى (1890-1976) اتتى ءحۋنان ولكەسىنىڭ جازۋشىسى «شا في» دەگەن قالام اتپەن جازعان قىتاي جاڭا زامان ادەبيەتىندەگى ەڭ العاشقى باي حۋا تىلىمەن  جازىلعىن «ءبىر كۇن» اتتى اڭگىمەسىندە امەريكاداعى ستۋدەنتتەردىڭ ءبىر كۇندىك ءومىرىن وتە تاماشا سۋرەتتەگەن. بۇل جازۋشى ەل ەسىندە تانىس ەمەس، ول كىسىنىڭ «سەبەزگىلەگەن جاڭبىر» اتتى اڭگىمەلەر جيناعى دا بار. 

1918 جىلى «جاڭا جاستار» جۋرنالى رەداكتسياسى لي داجاۋ، ليۋباننوڭ، حۋ شى، جوۋ زورىن، ءلۋشۇن،  ءشۇي جىمو جانە ت.ب قاتارلى جازۋشىلارمەن تولىقتى. وسىلايشا «جاڭا جاستار» جۋرنالى  سول جىلدىڭ 18 مامىرىندا حالىقتىق تىلگە كوشتى.  ەڭ العاش لۋ ءشۇننىڭ 4-ءشى، 5-ءشى ساندارىندا حالىقتىق تىلدە «ەسالاڭنىڭ ەستەلىگى», «كۇڭ يجي»، «ءدارى» اتتى اڭگىمەلەرى جاريالاندى.  

بۇكىل قىتاي قوعامىنداعى زيالى قاۋىم بۇل شىعارمانى وتە جاقسى باعالادى. وسى جۋرنال توڭىرەگىندە 3 ءتۇرلى زيالىلار: كوممۋنيست زيالىلار، بايلار – اريستوكراتتىق زيالىلار، سونىمەن قاتار بۋرجۋازيالىق زيالىلار كەلدى.

«جاڭا جاستار» جۋرنالى «كىسىلىك قۇقىق، تەڭدىك، ەركىندىك» دەپ ۇرانداتۋمەن بولدى. ءدال وسى زيالىلار 1919 جىلى 4 مامىر كۇنى جاستاردى الاڭعا الىپ شىقتى. ولار يمپەرياليستىك قيمىلدى جويىپ، جاڭا مادەنيەتپەن ادەبي توڭكەرىستى جانداندىرۋدى العا تارتتى. وسىدان باستاپ، قىتاي ادەبيەتى مەن مادەنيەتى پرولەتاريزمنىڭ قاجەتى ءۇشىن جۇمىس جاساۋ كەرەك دەگەن دەموكراتيا مەن كىسىلىك قۇندىلىقتار ماسەلەلەرىن كوتەردى. ارتىنشا جاڭا ادەبي ۇيىمدار، گازەت – جۋرنالدار ارت-ارتىنان جارىق كوردى.

1920 جىلى  ناۋرىز ايىندا حۋ شى قىتاي جاڭا زامان ادەبيەت تاريحىنداعى العاشقى «سىناۋ، بايقاۋ» اتتى جىر جيناعىن جارىققا شىعاردى. بۇل جاڭا ستيلدە جازىلعان ولەڭ، باسقا اقىنداردى تامساندىردى، وسىدان كەيىن جوۋ زورىن، كاڭ بايچيڭ(1896-1958), ليۋ داباي (1880-1932) قاتارلى اقىندار جاڭاشا ولەڭ جازا باستادى.1919 جىلى گو مورونىڭ «سامۇرىق جىرى»، «قاراقشىنىڭ ءانى» قاتارلى جاڭا ولەڭدەرى وقىرمانعا جول تارتتى. 1920 جىلى «جاڭا ولەڭ جيناقتارى» دەگەن كىتاپ باسپادان شىقتى، بۇعان حۋ شى، ليۋ باننوڭ، جوۋ زورىن، كاڭ بايچيڭ، گو مورو قاتارلى 15 اقىننىڭ 102 ولەڭى ەندى. 1922 جىلى ءۇي پيڭبونىڭ «قىسقى كەش» كاڭ بايچيڭنىڭ «شوپتەر» اتتى جىر جيناقتارى جاڭا ولەڭ ۇلگىسىمەن جازىلدى، وسىلاي «سىناۋ، بايقاۋ» اتتى ادەبي اعىمى قالىپتاستى.

1917-1927 جىلداردا باتىس ادەبيەتىن اۋدارۋ اعىمى قالىپتاستى، وتاندىق پوەمالار، ەسسەلەر، اڭگىمەلەر مەن ءبىر اكتىلى پەسالار ''جاڭا مانەردە'' جازىلدى. جاڭا ادەبيەتتەگى ەكى باستى باعىتى پايدا بولدى. بۇل رەاليستىك جانە رومانتيكالىق باعىت، قىتايداعى قازىرگى ادەبيەتتىڭ دامۋ تاريحىندا نەگىزگى ءرول اتقاردى. ونىڭ ەڭ باستى وكىلى لۋ ءشۇن، گو مورولار بولدى. لۋ ءشۇن  قاراپايىم حالىق ومىرىنەن جازۋدى العا تارتتى. جاڭا باعىت – رەاليستىك، ياعني شىنشىلدىق باعىتتاعى ادەبيەتتى قالىپتاستىرۋىمىز ءتيىس دەدى. رومانتيكالىق باعىتتاعى ادەبي توپتىڭ اتى «تاپقىرلاۋ» دەپ اتالدى. بۇل توپ 1921 جىلى شاڭحايدا قۇرىلىپ، باسشىسى گو مورو تاعايىندالدى. «تاپقىرلاۋ» توبىنىڭ مۇشەلەرى قالعان فەودالدىق يدەولوگيا مەن ديداكتيزمگە قارسى كۇرەسىپ، جاڭا ادەبيەتتى قۇردى. «تاپقىرلاۋ» توبىنىڭ مۇشەلەرىنە  اسكەري رومانتيزم ءتان بولدى. ''ادەبيەتتى زەرتتەۋ قوعامى'' سەكىلدى «تاپقىرلاۋ» توبى باسقارۋشى تاپتىڭ ەزگىسىنە قارسى كۇرەستى. وسى ەكى ادەبي توپتاردىڭ مۇشەلەرى اراسىنداعى ارپالىستى – پىكىر-سايىستاردى، ادەبي كوركەم-ونەردەگى رەاليستىك جانە رومانتيكالىق اعىمداردى كورۋگە بولادى. 

حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنان باستاپ قىتاي ادەبيتىندە باي  حۋانى  نەگىز ەتكەن جاڭا قىتاي ادەبيەتى قالىپتاسا باستادى، ۋن ياندى نەگىز ەتكەن كونە قىتاي ادەبيەتى دە بولدى.

1931جىلى  قۇرىلعان سولقانات جازۋشىلار وداعى، 1947جىلى جازۋشىلار وداعى بولىپ وزگەردى. 1949 جىلدان كەيىن قىتايدا وتە ۇلكەن ساياسي وزگەرىس بولىپ، سول جىلى ءبىرنشى رەتكى جازۋشىلار قۇرلىتاي ءوتتى، 1953 جىلى ەكىنشى رەتكى جازۋشىلار قۇرلىتايى ءوتتى، وسىلاي ادەبيەت جۇمىسشى، ديقان، اسكەريلەر ادەبيەتى بولۋعا قۇلشىندى، قىتاي ادەبيەتى ءبىر جۇيەگە باعىندى، ءبىر جوسپارمەن جۇرەتىن ادەبيەتكە اينالدى. دەمەك قىزىل ادەبيتتىڭ نەگىزىن قالادى، ساياسي ءبىرىنشى، ادەبيەت ەكىنشى دەگەن كوزقاراس ورنادى. ادەبيەت تەك ساياساتتىڭ عانا سويىلىن سوقتى. قىتايدا كومۋنيزىم جەلى گۋىلەي سوقتى. ارتىنشا قىتايدا مادەنيەت توڭكەرىسى باستالدى. 

1956 جىلدىڭ 26 مامىرىندا ماۋ زىدۇڭ «جالپى جارىسا ءۇن قاتسىن، بارلىق گۇلدەر شەشەك اتسىن» دەپ ۇران تاستاعان سوڭ بارلىعى قالامگەر جارىسا جازدى. 1957جىلى ماۋ تاعى دا «حالىقتىڭ ىشكى قايشىلىعىن دۇرىس شەشۋ كەرەك»دەگەن بايانداماسىنان كەيىن ادەبيەت قايتا توقىرادى. الايدا كەرىسىنشە «قىزىل ءتۇستى» ادەبيەت جاقسى دامىدى. لياڭ بين(1914-1996) مەن لو گۋاڭبين(1924-1967)قاتارلى جازۋشىلار «قىزىل تۋ»، «قىزىل جارتاس»، «ياان اندى قورعاۋ»، «قىزىل كۇن»، «لي حاي قارلى القابى»، «جاستىق شاق جىرى» قاتارلى اتاقتى  روماندار جازىلدى.  وسى كەزدە ادەبي اعىم قالىپتاستى، ونىڭ تۋ ۇستاۋشىلارى ما پىڭ، حۋ جىڭدار بولدى. بۇلار جۋرنال شىعاردى. وسى توپتاعى اتاقتى جازۋشى جاۋ شۋليدىڭ «ەكى قارا دومالاقتىڭ ۇيلەنۋى»اتاقتى اڭگىمەسىن جانە رومانىن جازدى. بۇل توپتاعىلار قاراپايىم اۋىز ەكى ءتىلىد قولدانۋدى داراپتەدى.

1962 جىلى قىركۇيەكتە ماۋ زىدۇڭ: ءبىز تاپتىق كوزقاراستى جويۋىمىز كەرەك، فيلوسوفيا، تاريح، ەكونوميكا، ادەبيەت بارلىعى ءوز-وزىنە سىن ورىستەتۋ كەرەك دەدى. ادەبيەت  استاڭ-كەستەڭ بولىپ كونە ادەبيەتىن سىناۋ كەزەڭى باستالدى، ايتساق: ءۇي پيڭبو «قىزىل سارايداعى ءتۇس» رومانىنا سىنادى. ءبىر-بىرىنە سىن جۇرگىزۋ يدەياسى دۇرىس ورتاعا قويىلسادا، بۇل قيمىل ستيقيالي  كور سوقىرلىققا ۇلاستى، وسىلاي سىننىڭ ارتى توڭكەرىسكە اينالدى، حۋ پىڭ سياقتى جازۋشىلار 24 جىل بويى كەرى توڭكەرىسشى دەلىنىپ تۇرمەدە وتىردى.

نۇرحالىق.ابدىراقىن 

Abai.kz