سو-ناۋ تورعايدا جاتقان ساتيريك-جازۋشى سەيiت اعامەن تەلەفون ارقىلى حابارلاسقانىمىزدا، كوڭiل-كۇيiنiڭ الدەنەگە الاڭداۋلى ەكەنiن اڭعاردىق. ول كiسi وتباسىندا جايلى، شىعارماشىلىعىندا مول مۇمكiندiك جاساعان اۋلەت اناسىنىڭ ەپتەپ سىرقاتتانىپ قالعانىن، سوعان كوڭiل الاڭ، جۇرەك كۇپتi بولىپ جۇرگەنiن ايتتى. سىرباز ساتيريككە اسىل جار، بالالارىنا اقىلمان انا بولعان تاتەمiزگە اماندىق تiلەپ، دايىنداعان سۇراقتارىمىزعا جازباشا بولسا دا اسىقپاي جاۋاپ بەرۋiن وتiنگەن ەدiك. اڭگiمە، ارينە، ادەبيەت، تiل-تاربيە جايلى بولعان سوڭ، قالامى جۇيرiك جازۋشى وقىرمان، اسiرەسە،«تۇركiستاننىڭ» وقىرماندارىمەن جۇزدەسۋگە تەز كەلiستi. ولاي بولسا، جازۋشىنى تىڭداساق...

- سەيiت اعا، اڭگiمەمiزدi بۇگiنگi ادەبيەت، مادەنيەت جايىنان باستاساق... تاۋەلسiزدiك العالى دا جيىرما جىلعا جۋىقتاپتى، وسى جىلدار iشiندەگi تاۋەلسiز ەلدiڭ تاۋەلسiز ادەبيەتi تۋرالى ويىڭىز؟

سو-ناۋ تورعايدا جاتقان ساتيريك-جازۋشى سەيiت اعامەن تەلەفون ارقىلى حابارلاسقانىمىزدا، كوڭiل-كۇيiنiڭ الدەنەگە الاڭداۋلى ەكەنiن اڭعاردىق. ول كiسi وتباسىندا جايلى، شىعارماشىلىعىندا مول مۇمكiندiك جاساعان اۋلەت اناسىنىڭ ەپتەپ سىرقاتتانىپ قالعانىن، سوعان كوڭiل الاڭ، جۇرەك كۇپتi بولىپ جۇرگەنiن ايتتى. سىرباز ساتيريككە اسىل جار، بالالارىنا اقىلمان انا بولعان تاتەمiزگە اماندىق تiلەپ، دايىنداعان سۇراقتارىمىزعا جازباشا بولسا دا اسىقپاي جاۋاپ بەرۋiن وتiنگەن ەدiك. اڭگiمە، ارينە، ادەبيەت، تiل-تاربيە جايلى بولعان سوڭ، قالامى جۇيرiك جازۋشى وقىرمان، اسiرەسە،«تۇركiستاننىڭ» وقىرماندارىمەن جۇزدەسۋگە تەز كەلiستi. ولاي بولسا، جازۋشىنى تىڭداساق...

- سەيiت اعا، اڭگiمەمiزدi بۇگiنگi ادەبيەت، مادەنيەت جايىنان باستاساق... تاۋەلسiزدiك العالى دا جيىرما جىلعا جۋىقتاپتى، وسى جىلدار iشiندەگi تاۋەلسiز ەلدiڭ تاۋەلسiز ادەبيەتi تۋرالى ويىڭىز؟

- بۇگiنگi ادەبيەت پەن مادەنيەت تۋرالى تەك جازۋشىلار عانا ەمەس، بۇكiل زيالى قاۋىم مەن وقىرماندار دا ۇلكەن وي ۇستiندە. نەگە دەسەڭiز، ءوز تiزگiنiن ءوزi ۇستاعان ەل ەسەبiندە بiزدiڭ اتالعان سالامىز اسiرەسە، العاشقى 6-7 جىل iشiندە ءبارi دە قۇلدىرادى. جۇزدەگەن كiتاپحانا جابىلدى. ونداعى كiتاپتار دالادا شاشىلىپ جاتتى. سول ادەبيەتتi جاسايتىن جازۋشىلارىمىز تەك ءوزiنiڭ عانا ەمەس، قاجەتسiز، قۇنسىز دۇنيە ەسەبiندە قالعان الەمدiك كلاسسيكالىق شىعارمالارىن كورگەندە مۇلدەم ابدىراپ قالدى. ءسويتiپ كiتاپتىڭ قۇنى، جازۋشىنىڭ بەدەلi ابدەن تومەندەدi. مۇنداي جاعدايدا نە جازىلۋشى ەدi, ايتەۋiر جەڭiل - جەلپi بiردەمەلەر جازىلعان بولدى. ونىڭ ءوزi باسىلمايدى. بiرسىپىرا جازۋشىلار اقشالى بiرەۋلەردiڭ ەستەلiگiن نەمەسە سولاردىڭ وزدەرiن كوتەرمەلەپ، كولەمiن قالىڭداتىپ كiتاپ جازىپ بەرiپ، كۇنiن كوردi. تۋراسىن ايتقاندا، جازۋشىلار ەشكiمگە كەرەكسiز بولىپ قالدى. جازۋشىلار وداعى دا، باسپالار دا بۇرىنعى ابىروي- بەدەلiنەن ايىرىلىپ، قاراجاتسىز وتىردى. قىسقاسى جازۋشىلار ءۇشiن قيىن كەزەڭ تۋدى. جازۋ ەمەس، قالاي ءومiر ءسۇرۋ جايلى عانا ويلايتىن بولدى.

- وسى كەزدە ءوزiڭiز قانداي كۇيدە بولدىڭىز؟ قالاي كۇن كوردiڭiز؟

- مەن جاسىمنان قيىندىقپەن، ەڭبەكپەن وسكەن اداممىن. مادەنيەتكە دە، ادەبيەتكە دە، قول ونەرiنە دە، سۋرەتشi, قۇرىلىس iسiنە دە بەيiم ەدiم.

العاشقى قيىندىق كەزiندە جوعارى وقۋ ورنىندا ادەبيەت، مادەنيەت تاريحىنان لەكتسيا وقىدىم. ول كەزدە ۇلتتىق مادەنيەت پەن ەتنوگرافيا ماسەلەسi از زەرتتەلگەن ەدi. ال مەن بۇل iستi ەرتە قولعا الىپ، جيناقتاعانمىن. 1993 جىلدان باستاپ مەنiڭ ەتنوگرافيالىق بiرنەشە جيناقتارىم: "جەتi قازىنا", "قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرىپتارى" اتتى كiتاپتارىم جىل سايىن باسىلىپ تۇردى. جانە وعان قالاماقى دا الىپ تۇردىم.
- ءسوز باسىنداعى ادەبيەت جايىنا قايتا ورالساق.

- سول تۇرالاعان ادەبيەت ءالi دە وڭىپ تۇرعان جوق. راس، ازداپ قالاماقى ءبولiندi, كiتاپتارىمىز دا شىعا باستادى. بiراق ونىڭ ءبارi ماردىمسىز. جازۋشى ەڭبەگiن الىپ تويمايدى. وقىرمان وقىپ تويمايدى. بۇرىن، وسىدان 30-40 جىل بۇرىن بiر كiتابىمىز شىقسا، ول بiزدi بiرنەشە جىل اسىراۋعا جەتەتiن ەدi. راس، قازiر بەلگiلi قالامگەرلەرiمiزدiڭ 5-10 تومدىق تاڭدامالارى شىعارىلىپ جاتىر. بiراق تيراجى ءارi كەتسە 1-2 مىڭ دانا عانا. بۇل باسقانى قويعاندا كiتاپحانالارعا جەتپەيدi, نە وقىرماندارعا جەتپەيدi. وقىرماندار قولىنا تيمەگەن كiتاپتى بار دەپ ايتۋ قيىن.

مەن ءوز باسىم ادەبيەت جوق دەپ ايتا المايمىن. حالىق بار جەردە ادەبيەت بار. وقىرمان قاۋىم بار. بiراق وقىرمان قاۋىمنىڭ نەگiزi - ءالi دە سول اعا بۋىن وكiلدەرiمiزدە تۇر. ادەبيەتتi iزدەيتiن دە، پiكiر ايتاتىن دا سولار. قازiر كوپشiلiك: "جاستار كiتاپ وقىمايدى" دەگەندi كوپ ايتادى. حالىق جاي ايتپايدى، مەن وعان تولىق قوسىلامىن. جاستاردىڭ كوبi كiتاپقا قارامايدى. بۇل جازۋشى، اقىن جوق دەگەن ءسوز ەمەس. ە.اشىقباەۆ، يران-عايىپ، س.اقسۇڭقارۇلى، ت.احمەتجان، اداي سابىر، م.قوجاحمەتوۆا، س.تۇرعىنبەكوۆ شىعارمالارى قانداي. كاكiمبەك، عابباستار ءالi سiلتەپ كەلەدi. م.ماعاۋين، گ.بەلگەر شىعارمالارىن جۇرت iزدەپ وقيدى. وسى جەردە تاعى دا اشىنا ايتاتىن بiر ءسوزدiڭ رەتi كەلiپ تۇر. جازۋشىلاردىڭ ەڭبەگi ەلەنiپ، مەملەكەت قامقورلىققا الىپ جاتىر ما؟ بيلiكتiڭ 5-6 جازۋشىنى جارىلقاعانى جازۋشى قاۋىمىن كوتەرiپ تاستاعانى ەمەس. كەرiسiنشە، بiزدiڭ مەملەكەتiمiز وتكەن جىلى ادەبيەتiمiزدi تۇقىرتىپ، جازۋشىلاردىڭ بەدەلiن تاعى دا قاتتى ءتۇسiردi. ن.ايتۇلى، س.اقسۇڭقارۇلى سياقتى بايگەدەن وزىپ كەلگەن تاماشا اقىندارىمىزدى توبىقتان قاعىپ قۇلاتتى. ولارعا مەملەكەتتiك سىيلىق بەرiلمەدi. جازۋشىلار قاۋىمى جەرگە قاراپ قالدى. وزدەرiڭiز ايتىڭىزدارشى، قازاق ادەبيەتiنiڭ تاريحىندا مەملەكەتتiك سىيلىق بەرiلمەي قالعان كەز بولدى ما؟ بولعان جوق. تiپتi بiزدiڭ قالامگەرلەر لەنيندiك، مەملەكەتتiك، الەمدiك بەدەلدi سىيلىقتار العان جوق پا؟! قازاق ادەبيەتiنiڭ بەدەلi جوعارى ەمەس پە ەدi!

ال، ەگەمەندiك العان كەزدە مىناداي ۇيالاتىن جايعا تاپ بولدىق. بۇل اتالعان 1- 2 اقىن عانا ەمەس، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسiرەپوۆ باستاعان ساليقالى قازاق ادەبيەتiنiڭ شەكەسiنە تيگەن سوققى بولدى. بۇل ءسوزiم بيلiككە جاقپاس، بiراق اقيقاتتى ايتۋ مەنiڭ ازاماتتىق پارىزىم. ءبارiن ايت تا بiرiن ايت، ەڭ قيىنى كiتاپتاردىڭ جەتiسپەۋشiلiگi جازۋشىلارىمىزدىڭ ەڭبەگiنiڭ باعالانباۋى حالقىمىزدى رۋحاني اشتىققا ۇشىراتۋدا. تاعى دا ايتامىن ادەبيەتiمiزگە مەملەكەتتiك قامقورلىق بولماي، كiتاپتار مەن گازەت - جۋرنالدارىمىزدىڭ تيراجى وسپەي، ارامشوپتەي قاپتاپ كەتكەن زياندى - زيانسىز ورىس ادەبيەتتەرi ازايماي، ءوز تiلiمiز وركەندەمەي iلگەرi باسا المايمىز.

- دەگەنمەن، سوڭعى 5-6 جىل iشiندە سiزدiڭ "قازاق حالقىنىڭ سالت- تۇرلەرi", "قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسى مەن مادەنيەتi", "قازاقتىڭ دارحان داستارقانى" دەگەن اسا قۇندى كiتاپتارىڭىز 5-10 مىڭ دانامەن جانە بiرنەشە رەت قايتا باسىلدى عوي.

- بۇل كiتاپتاردىڭ ءجونi باسقا. ويتكەنi بۇل تاعىلىمى مەن تانىمدىق ەڭبەكتەرiم حالىقتىڭ تالابى مەن تالعامىنا سايكەس كەلدi. ەڭ باستىسى شەت ەلدەرگە قازاق مادەنيەتiن تانىتاتىن بiردەن - بiر تانىمدىق ەڭبەك بولىپ، قازاق، اعىلشىن، ورىس تiلدەرiندە باسىلدى. مارتەبەلi جەرلەردە سىي - سياپات ەسەبiندە تارادى. قازiر الەمنiڭ 50-گە جۋىق ەلiنە تاراپ كەتسە دە، ءوز ەلiمنiڭ مەكتەپتەرi مەن كiتاپحانالارىنا ءالi دە جەتپەي وتىرعانىنا قينالامىن.

- سiزدi سوناۋ كەڭەس ءداۋiرiنiڭ وزiندە قازاق تiلi, ءوز انا تiلi ءۇشiن از عانا بەلسەندi توپتىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرiپ، قازاق مەكتەپتەرiنiڭ تاعدىرىنا دا اتسالىسقانىڭىز، بۇگiندە اڭىزعا، تاريحقا اينالعانداي...

- كەڭەس ءداۋiرi تۇسىندا بiزدiڭ حالقىمىزدىڭ تiلi عانا ەمەس، مادەنيەتi دە بارىنشا توقىرادى حالىقتىڭ رۋحى تومەندەپ، ۇلتتىق بولمىسى دا وزگەرiسكە ۇشىرادى. 1989 جىلدان باستاپ تiلiمiز تۋرالى ءسوز قوزعالا باستادى. ءساتiن سالعاندا تاۋەلسiزدiك الىپ، جەر- جەردە، وبلىس، رەسپۋبليكادا "قازاق تiلi" قوعامدارى قۇرىلىپ، ولار بەلسەندi جۇمىس iستەدi. مەن 1991 جىلى تورعاي وبلىستىق "قازاق تiلi" قوعامىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندىم. 1992 جىلى الماتىدا قوعامنىڭ حالىقارالىق قۇرىلتاي سەزiندە احاڭ مەن جاحاڭنىڭ ارۋاعى قولداپ، مەنi سوزگە بiرiنشi شىعاردى. مەن، بارلىق شىن ءسوزiمدi, اششى پiكiرلەرiمدi وسىندا اشىق سويلەپ، اشىنا ايتتىم. "باس كەسپەك بولسا دا، تiل كەسپەك جوق" دەدiم. سەزد دەلەگاتتارى ماعان قاتتى قولداۋ كورسەتiپ، دۇركiرەتە قول سوعىپ، دەم بەرiپ وتىردى. ۇزiلiستە رەسپۋبليكا پرەزيدەنتi ن.نازارباەۆ ادەيi كەلiپ، قولىمدى الىپ، ماعان زور ريزالىق سەزiمiن بiلدiردi.

قوعام بارلىق جەردە جاقسى جۇمىس iستەدi. تورعاي وبلىسىنىڭ، ارقالىق قالاسىندا كوپتەگەن جاڭا قازاق مەكتەپتەرi اشىلدى. ولارعا لايىقتاپ سوزدiكتەر، كiتاپشالار شىعاردىق. ارقالىق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا قازاق تiلi ماماندارىن دايارلايتىن 2 جىلدىق كۋرس اشىلدى. ءوز باسىم ارقالىق قالاسىنان ۇلت مادەنيەتi مەن تiلiن تەرەڭدەتiپ وقىتاتىن ارنايى جەكە مەكتەپ، اشىپ وندا ون شاقتى مۇعالiم جۇمىس iستەپ، جالاقى الدى. بۇل كەز - جۇمىس جوق، ەڭبەكاقى جوق اۋىر كەزەڭ بولاتىن. تiل ماسەلەسi وتە اۋىر ءارi قيىن ەدi. ارقالىق قالالىق كەڭەسiنiڭ سەسسياسىندا "ۆوستوچنىي" دەگەن كوشەنiڭ اتىن - ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ اتىنا وزگەرتۋ قانشا داۋ بولدى دەسەڭiزشi! اسiرەسە، وسىندا ءونiپ- ءوسiپ تويىنعان باسقا ۇلتتاردىڭ انا تiلiمiزگە دەگەن تاباندى ءارi ارسىز قارسىلىعى جۇرەكتi سىزداتتى. بiز بۇل جەردە ءوز تiلiمiزدiڭ كۇشi ارقىلى عانا جەڭiپ جۇردiك. اقىرى سول جىلدارى اشىلعان ورتا مەكتەپتەر، بالا - باقشالاردىڭ كوپشiلiگi جابىلىپ، حالىق iرگەسi سوگiلiپ، ەڭبەك دالاعا كەتتi. سول كەزدەگi اشىلعان عاجايىپ مەكتەپتەر مەن بالاباقشالاردىڭ قازiر ورنى دا قالماعان.
- بۇگiندە زيالى قاۋىمدى "زياندى قاۋىم" سانايتىندار، جالپى سىن ايتۋشىلار كوبەيدi. اقىن-جازۋشىلاردى پiر تۇتقان حالىق ەدiك، اسiرەسە، بۇگiنگi ادەبيەتشi - جاستار، وقىرمان بولسىن، كەڭەس داۋiرiنە شوشىنا، سىني كوزقاراس قالىپتاستىرعان. بۇل پiكiرگە قالاي قارايسىز؟

- مۇنىڭ سەبەبi دە جوق ەمەس. بiزدiڭ زيالى قاۋىم وكiلدەرi باسىلىپ قالعان. كۇرەستە جالتاق. مەن استانا قالاسىندا 6 جىلدان استام ۋاقىت تۇرعانىمدا كەيبiر عالىمدار مەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ جالتاقتىعىن، ءوز باسى مەن ءوز جايىن عانا كۇيتتەيتiن كۇيكi تiرلiگiن كورiپ، تاڭ قالدىم. مەن ولارمەن بۇرىن سىرتتاي عانا ارالاسقانىم بولماسا، iشتەي كورگەن ەمەس ەدiم. ءوزiم بiلەتiن زيالى قاۋىم وكiلدەرiنiڭ كەيبiرi اتاق، مانساپ، سىيلىق ءۇشiن بارىن سالاتىن پەندە بولىپ شىقتى. زيالى قاۋىمنىڭ ءسوزiنiڭ بيلiككە وتپەۋi, ەڭبەكتەرiنiڭ جارىق كورمەۋi, تۇرمىستىق جاعدايىنىڭ تومەندەۋi دە جاسىرىن ەمەس. حالىقتىڭ دا زيالى قاۋىمدى ۇمىتا باستاعانى سول سەبەپتi بولار. دەگەنمەن، اتالعان قاۋىم مۇنداي جاعدايدا رۋحى مەن نامىسىن تومەندەتپەي جەلتوقسانداعى جۇبان مەن سافۋان اعالارداي اتوي سالۋى كەرەك - اق ەدi! كەشەگi احمەت، ءاليحان، مiرجاقىپ اكەلەرiمiز جەڭiلسە دە، جەڭiسكە بەرگiسiز iز قالدىرىپ كەتتi عوي. قايسى بiرiن ايتاسىڭ، باسشىلىقتان قولداۋ تاپپايتىندىعىن سەزگەن جاندار تiلiن تiستەپ قالدى.

ءيا، مەن كەڭەس داۋiرiندە ءوستiم. شىن ءسوزiم، بiز سياقتى سوعىستا ولگەن اكەسiز جەتiمدەردi جەتكiزدi, وقىتتى، تاربيە بەردi. سونىڭ ارقاسىندا مەن كوپتiڭ بiرi عانا ەمەس جازۋشى بولدىم. جانە وزiمە لايىق جۇمىس iستەدiم. حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى دا جاقسى بولدى. ەڭ باستىسى ءار ادامعا جۇمىس بولدى بۇل كەڭەس كەزەڭiنiڭ جاقسى جاعى. بiراق كوممۋنيستiك ساياساتتىڭ بiزدiڭ حالىقتىڭ دiنi مەن بولمىسىنا ۇنەمi جوسپارلى تۇردە بالتا شاۋىپ وتىردى. جۇرسە اياعىنا، سويلەسە تiلiنە تۇساۋ سالدى. قازاقتىق رۋح، سالت - ءداستۇر، ۇلتتىق ەرەكشەلiك مۇلدە جويىلىپ بارا جاتتى. تiلiمiز تالكەككە ءتۇستi. قازاق ازاماتتارىنىڭ ورەسi قانشا بيiك بولسا دا، ءوز بيiگiنە كوتەرiلە المادى، كوپشiلiگi ادەيi قۋعىندالدى. بىلايشا ايتقاندا باعى دا، تiلi دە بايلاندى. 1928 جىلعى تاركiلەۋ، 1931-1933 الاپات اشتىق، 1937 جىلعى جاپپاي جانە جازىقسىز رەپرەسسيا، تاعى باسقا زورلىق، زومبىلىق تابى ءالi دە ەل ەسiندە. وسىنداي قىرعىندا مەنiڭ اتا-بابام دا قىرعىن تاپتى. 1922 جىلعى جۇت پەن اشتىقتا بابام ءولدi. 1932 جىلى اتام ءولدi. 1942 جىلعى قىرعىندا ءوز اكەم ءولدi. بۇل بiر مەنiڭ عانا قاسiرەتiم ەمەس
دەمەك، كەڭەس كەزەڭiنە شوشىپ قاراۋدىڭ تولىق دالەلi بار. سوندىقتان ول زاماندى اڭساۋدىڭ قاجەتi جوق. ونىڭ باسقا دا زياندى ارەكەتتەرi جەتكiلiكتi. ول كەز الەۋمەتتiك-تۇرمىستىق جاعدايى جاقسى بولعانمەن قازاق سياقتى حالىقتاردى ءتۇبi قۇردىمعا جiبەرەتiن قوعام بولاتىن. بەلگiلi قازاق عالىمى م. ارىن: "كەڭەستiك ءداۋiردiڭ عۇمىرى ۇزاق بولعاندا، قاسكويلiك ارەكەت جۇزەگە اسىپ، ءداستۇردiڭ مۇلدەم جوق بولىپ كەتۋi دە ىقتيمال ەدi. وندا تiل دە جوق بولاتىن ەدi. ال تiل مەن ءداستۇردiڭ جوق بولۋى دەگەنiڭ ۇلتتىڭ جوق بولۋىنا اكەلiپ سوقتىرادى" دەپ جازدى. شىن ءسوز.

- سiزدi, اسiرەسە، جازۋشىلىقپەن قاتار، قازاقتىڭ تۇرمىستىق سالت-داستۇرiنە دەگەن كوزقاراسىڭىز، تiپتi جاناشىرلىعىڭىز دەگەنiمiز دۇرىسىراق بولار، ەرەكشە قالامگەر دەپ تانيمىز. بۇگiندە تيiپ-قاشىپ بولسا دا، توي-تومالاقتاردا بولماسا، ءالi دە بۇل تاقىرىپتا اۋىز تولتىرىپ ماقتانا الار جاعداي قالىپتاسقان جوق. سول سالت-ءداستۇردiڭ ءوزiن تاربيە ءتارiزدi وتباسى، وشاق قاسىنان باستاعان ءجون-اۋ ...

- حالقىن سۇيگەن ادام، سالتىن دا سۇيۋگە تيiس. مەن حالىقشىل جانە ءوز حالقىمدى بارىنشا سۇيەتiن اداممىن. مەنi كەيبiرەۋلەر "ۇلتشىل" دەيدi. مەنi كەڭەس كەزiندە دە سولاي دەيتiن. مەن وعان رەنجiمەيمiن. حالقىن سۇيگەن ادام ۇلتشىل بولماي تۇرا المايدى. "ۇلتشىل" دەگەن ءسوز انىعىنا كەلگەندە "حالقىن سۇيەتiن ادام" دەگەن ءسوز. مەن دە سولاردىڭ بiرiمiن. تازا قازاقى اۋىلدا، تازا حالىق تاربيەسiن الىپ ءوستiم. اكە كورمەسەم دە اكەمدi كورگەندەر مەن قازىنالى قارتتار كەڭەسiن الىپ، ۇلگiسiن كوردiم. ەسەيگەن سوڭ حالىق تاربيەسi مەن ونىڭ ادەپ، ادەت، سالت -داستۇرلەرiنiڭ جانە ونىڭ ۇلگiلەرiن، تالiمدەرiن جازىپ وتىرۋدى ادەتكە اينالدىردىم. ۇزىن ءسوزدiڭ قىسقاسى بiر ءوزiم سالت-داستۇرلەردiڭ 430-دان استام ءتۇرiن جازدىم. ونىڭ سىرتىندا ىرىم، تىيىم، قاعيدا، ءجون-جوسىقتارىن جانە جيناقتادىم. نە كەرەك قازاق تۇرمىسى مەن مادەنيەتiنە، ۇلتتىق بولمىسىنا قاتىسى بار دۇنيەلەردi جاستاي جيناي بەردiم. بۇعان مالiمەت بەرگەن كوپشiلiكتiڭ دە، ءوزiمنiڭ اراب، لاتىن جازۋلارىن بiلگەنiمنiڭ دە وتە زور پايداسى تيدi. العاشىندا بۇل دۇنيەلەرiم باسىلمادى. وعان جاسىعان، مويىعان جوقپىن. 1990 جىلدان باستاپ گازەت-جۋرنال بەتتەرiنە ۇزدiكسiز جاريالانا باستادى. ونى العاش "انا تiلi" گازەتi جاريالادى. قازiر رەسپۋبليكالىق گازەت-جۋرنالدارعا مەنiڭ وسى ەڭبەكتەرiمدi جاريالاماعان ءباسپاسوز جوق شىعار. جاقاۋ داۋرەنبەكوۆ، سەرiك ءابدiرايىموۆتار جەكە كiتابىمدى شىعارىپ بەردi.
كوپ ءسوز نە كەرەك، 2004 جىلدان باستاپ جوعارىدا اتالعان 3 كiتابىم "الماتىكiتاپ" باسپاسىنان (ە.باتالوۆا) جىل سايىن جارىق كوردi. ونىڭ سىرتىندا "انا تiلi" باسپاسىنان (ج.داۋرەنبەكوۆ) "جەتi قازىنا" اتتى 3 كiتاپتان تۇراتىن ەڭبەگiم 6-7 رەت قايتا باسىلدى. مۇنىڭ ءبارi مەنiڭ از ەڭبەگiمنiڭ جانعانى دەپ ەسەپتەيمiن. اڭگiمە، ولەڭدەرiم، عىلىمي-تانىمدىق جيناقتارىمدى قوسقاندا 27 جيناق شىعاردىم.

قازiر، "ەلiمiزدە تاريحىمىز، تiلiمiز، سالت-ءداستۇرiمiزدi وركەندەتەيiك!" دەگەن ۇراندى سوزدەر كوپ-اق. بiراق سول سالت- ءداستۇرiمiزدi قالاي جەتiلدiرەمiز، كەيiنگi جاستارعا قالاي ۇيرەتەمiز. بۇل جونiندە ناتيجەلi iس جوق، تەك كوپiرمە ءسوز. ناۋرىز مەرەكەسiندە ۇلتتىق كيiم كيiپ، كيiز ءۇي تiگەمiز، داستارقانعا قويدىڭ باسى مەن اراق قويامىز. مۇنى ۇيىمداستىرۋشىلار وزدەرiنشە ۇلت ءداستۇرiن ناسيحاتتادىق دەپ بوسەدi. قازiر ۇلت مادەنيەتi تۋرالى سويلەيتiن "بiلگiشتەر" تiپتi كوپ. ولاردىڭ قىمىزدىڭ 40 ءتۇرi بار دەپ سوعاتىندارى دا بار. اۆتورى دا جوق، قاي باسپادان شىققانى دا بەلگiسiز "قازاق ىرىمدارى", ء"تۇس كورۋ", "سالت-ءداستۇر" سياقتى دۇمبiلەز، ساۋاتسىز كiتاپتار كوبەيiپ كەتتi.

سالت-ءداستۇرiمiزدi بالا باقشادا، مەكتەپتەردە، وقۋ ورىندارىندا وقىتۋ ەشكiمنiڭ ويىنا كەلمەيدi. مەن بۇرىن وسى iستەرگە باعدارلاما جاساپ مەكتەپتە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا (ارقالىق مەملەكەتتiك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا، استانا گۋمانيتارلىق كوللەدجiندە ت.ب) وقىتقان بولاتىنمىن. دەگەنمەن جالعىز قازدىڭ دا، جالعىز قازقتىڭ دا ءۇنi شىقپايتىنى بەلگiلi عوي. بiر قۋاناتىنىم مۇعالiمدەر، اتا-انالار، تاربيەشiلەر، جاستار مەنiڭ كiتاپتارىمدى iزدەپ ءجۇرiپ الادى، وزiمە دە جولىعادى، الىستاعىلار حات جازادى، شاقىرادى. بۇل مەنiڭ ەڭبەگiمنiڭ حالىق قاجەتiنە تولىق جاراعانى عوي. دەمەك مەن باقىتتى جازۋشىمىن. تۇبiندە مەنiڭ سالت-ءداستۇر جونiندەگi ەڭبەكتەرiمدi تۋعان حالقىم تاربيە iسiندە جۇزەگە اسىراتىنىنا مەنiڭ ەش كۇمانiم جوق. ولاي بولسا، تاربيە وت باسى، وشاق قاسىنان باستاۋ الۋى قاجەت. مەن دە، مەنiڭ زامانداستارىم دا تاربيەنi سولاي العان.

ءار حالىقتىڭ وزiندە، تاريحىندا ۇلت سالت -ءداستۇرiنiڭ ورتاسى مەن قىزمەتiنiڭ ورنى وتە جوعارى. ونى ەشتەڭەمەن تەڭەۋگە دە ايىرباستاۋعا دا بولمايدى. ء"وز ۇلتىن سىيلاماۋ، ونى ماقتانىش ەتپەۋ - ساتقىندىقتىڭ بەلگiسi" دەيدە باتىر باۋىرجان مومىشۇلى. نە iستەيسiڭ قازiر ءوز ۇلتىن سىيلامايتىن، سالت-داستۇردەن ادا قازاقتار وتە كوپ، ءيا، وتە كوپ. ماسكۇنەم ەركەك، ايەل، جارتىلاي جالاڭاش قىز - كەلiنشەك، بەتiمەن كەتكەن جاس.... ءوزiڭ قورقاسىڭ. استانادا "وتىرار كiتاپحاناسىنىڭ" بiر قىزمەتكەر ايەلi ءوز بالاسىنىڭ كلاستاسىنان جوعارعى قاباتتان ۇلىن شاقىرىپ بەرۋدi وتiنگەندە، اناۋ بالا اقىسىنا 20 تەڭگە اقشا سۇراعان. ەڭ سوراقىسى پارلامەنتتە ەرلەر ەكi ايەل الۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەندە، دەپۋتات ايەل: "ەگەر ەركەك ەكi ايەل، الاتىن بولسا، وندا مەن دە بiرنەشە كۇيەۋگە تيەمiن" دەپتi. بۇل بويىندا قازاق ۇياتى، قازاق قانى جوق ادامنىڭ ءسوزi عوي. وسىندايلار قالاي پارلامەنتتە وتىرادى؟ ە، بiز نە iستەمەي، نە كورمەي ءجۇرمiز. "ولiمنەن ۇيات كۇشتi" دەيتiن ەدi. شاماسى سول ۇيات تا كەتiپ بارادى-اۋ دەيمiن كەيبiر ادامدار بويىنان.

- ادەبيەتتەگi, ونەردەگi "جيەندiكپەن" (پلاگياتتىق) جۇزدەسكەن، كەزدەسكەن كەزiڭiز بولدى ما؟

- مەنiڭ "جاندى" جەرiمنەن تيدi بۇل سۇراق. 2008 جىلى مەنiڭ شىعارمالارىمدى ۇرلاعانداردىڭ سانى 44-كە جەتكەن ەدi. جاقىندا ج. سەرiكباي دەگەن 45-شi "جيەنiم" تابىلدى. ول مەنiڭ "حالىق اۋا رايىن قالاي بولجاعان؟" دەگەن ەڭبەگiمدi سول قالپىمەن رەسپۋبليكالىق گازەتكە كوشiرiپتi. مۇنداي "جيەندەرiمنiڭ" iشiندە مەكتەپ مۇعالiمدەرiنەن باستاپ پروفەسسورلارعا دەيiن بار. وكiنiشتiسi سول، ولار ەش شiمiرiكپەستەن، انىعى ۇيالماستان مەنiڭ سالت - داستۇرلەر تۋرالى ءۇتiر، نۇكتەسiنە دەيiن ەش وزگەرiسسiز كوشiرiپ ەڭبەكتەرiمدi ءوز اتىمەن جاريالاعان. تاعى دا ايتامىن، مەنiڭ دۇنيەلەرiمدi قانشا رەت پايدالانسا دا، اۆتورىن كورسەتسە ولارعا العىستان باسقا ايتارىم بولماس ەدi. ويتكەنi مەن بۇل دۇنيەلەردi حالىق ءۇشiن جازدىم. بiر قۋاناتىنىم مەنiڭ وسى جازعاندارىم حالىققا كەرەك ەكەن، پايدالى ەكەن. مەن سوعان سۇيسiنەمiن.

وسى iس جونiندە اۆتورلار قوعامى (م.سقاقباەۆ) كوپتەگەن ۇرىلاردى سوتقا بەردi. جەڭiپ تە شىقتىق، بiراق وسى iستi قارايتىن سوتتار بiرنەشە رەت ادiلەتسiزدiك كورسەتتi. سونىڭ بiر مىسالىن عانا ايتايىن، مەنiڭ 48 ەڭبەگiمدi ءوز كiتابىنا پايدالانعان، عالىمسىماق iسiن قاراعان استانا قالاسىنىڭ الماتى اۋداندىق سوتى ديقانباەۆ ءوز شەشiمiندە: "س.كەنجەاحمەتۇلىنىڭ 1 شىعارماسىن 48 رەت پايدالانعان" دەپ ۇكiم شىعارىپ، 1 عانا ەڭبەگiمە وتەماقى الىپ بەردi. "مۇنىڭىز قالاي؟" دەگەنiمدە، ول: "مەن سوتپىن، ۇكiمدi شىعاردىم، جوعارى جاققا ارىزدانا بەرiڭiز" دەدi. مۇنى استانا قالالىق سوتى دا بەكiتiپ جiبەردi. اۋ، قانشا بiلiمسiز بولسا دا بiر كiتاپقا بiر شىعارمانى 48 رەت پايدالاندى دەگەنگە بالا دا سەنبەيدi عوي. بiراق ەگەمەندi ەل سوتتارى سوعان سەنەتiن كورiنەدi.

"ۇرىلار" مەن "جيەندەرiم" ءالi دە جەتكiلiكتi. ولارمەن الدىمەن سوتتاسىپ، سوت سوڭىنان بوقتاسىپ، بوقتاسىپ بولعان سوڭ بوق باسىپ جۇرۋدەن ەندi شارشادىم ءارi جيiركەندiم. وسىنىڭ ءبارi ار-ۇياتتىڭ ازايعاندىعى، بiلiم مەن عىلىمنىڭ ارزانداعانى، زاڭدى ادiلەتتiڭ كەتكەندiگi مە دەپ قورقامىن-اۋ، قورقامىن.

- سiزدiڭ ايگiلi احمەت بايتۇرسىنوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ، امانگەلدi, ءالiبي تۋعان جەردە تۋىپ-وسكەنiڭiزدi بiلەمiز. تورعايداعى سول جەردiڭ قازiرگi جايى قالاي؟

- راس، ۇلىلار تۋعان ولكەنiڭ ۇلانىمىن. تورعايىم - مەنiڭ پiرiم. مiرجاقىپ اكەمiزبەن بiر اۋىلدا، بiر قىزبەلدە، بiر سارىقوپادا تۋدىم. وعان ماقتانامىن. 70 جىلدىق ءومiرiمنiڭ 60 جىلى وسى تورعاي دالاسىندا ءوتتi. تۋعان جەرiمنiڭ وسكەنi دە، وركەندەۋi دە، قۇلاعانى دا، قۇلدىراعانى دا كوز الدىمدا ءوتتi عوي. بارلىق شىعارمالارىم وسى تورعاي جەرiندە جازىلدى. تورعاي وبلىسى ەكiنشi جابىلعان كەزدە 3 اي قىس جىلۋسىز، وتىنسىز، جارىقسىز، سۋسىز تاس ۇيدە وتىردىم. امالىمنىڭ جوعىنان بالالارىم ارنايى ءۇي سالىپ، 2002 جىلى استاناعا قونىس اۋداردىم. ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ "وتىرار كiتاپحاناسى" عىلىمي - زەرتتەۋ ورتالىعىندا جۇمىس iستەدiم. سول كەزدەگi ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى م.جولداسبەكوۆ پەن كiتاپحانا ديرەكتورى جازۋشى ت.جۇرتباي ماعان ايرىقشا قامقورلىق جاسادى. ونداعى بiرگە iستەگەن 7-تەن استام قىز-جiگiتتەرگە شەكسiز ريزامىن.

تورعايعا جىلىنا 4-5 رەت كەلەمiن. العاشقى جىلدارى جاعداي وتە اۋىر بولعانىن بۇكiل قازاقستان بiلەدi. بiر ەمەس ءۇش ميكرورايون ۇلپاتانىمەن قۇلاپ، قيراپ جوق بولدى. جۇرت جۇمىسسىز، مىڭداعان حالىق ەرiكسiز قونىس اۋداردى. ەتكەن ەڭبەك، توككەن تەر كوز الدىمدا بورداي توزىپ جاتتى. قالاداعى 75 مىڭ ادامنىڭ جارتىسىنان استامى كوشiپ كەتتi. دايىن ءۇيدi قۇلاتىپ، قۇرىلىس ماتەريالدارىن استانا، قوستاناي، باسقا دا قالالارعا اكەتiپ، ەپتiلەر ءۇي سالىپ الدى.

بۇل ءۇردiس 10 جىلعا سوزىلدى. ۋاقىت ءوتتi. بiراق 1916 جىلى سانكت - پەتەربۋرگتاعى اق پاتشاعا قارسى نايزامەن شىققان حالىقتىڭ ءور رۋحى سونبەپتi. 1844 جىلى كەنەسارى حان ارقا تۇتقان ەلدiڭ جiگەرi جاسىماپتى. ابىلاي حاننىڭ ايبارلى سەرiگi شاقشاق جانiبەكتiڭ قايراتى قايتپاعان ەكەن. جاستاردىڭ جالىنى سونبەگەن ەكەن. دۇنيە تۇگەندەلەر، قۇلاعان ءۇي تۇرعىزىلار، جوعالعان مال تابىلار. بارiنەن دە وشپەگەن جiگەر، سونبەگەن جۇرەك وتى بار ەلگە ەشتەڭە جەتپەيدi. مەن سوڭعى بiر-ەكi جىلدا وسىنى كوردiم. دوستارىم مەن زامانداستارىم، قيماس جەرلەستەرiم مەنi ەلگە شاقىردى. وسى جىلدىڭ مامىر ايىندا ەلگە ورالدىم. ءوزiم ون ءتورت جىل جۇمىس iستەگەن ارقالىق ينستيتۋتى، ونىڭ رەكتورى پروفەسسور ج.شايماردانوۆ باستاعان بۇرىنعى ارiپتەستەرiم، دوستارىم قۇشاعىن ايقارا اشتى. كەڭ پەيiل، جايلى ورىن، جاقسى جۇمىس ۇسىندى. بiر سوزبەن ايتقاندا تۋعان تورعايىما ورالدىم. استاناداعى اسەم ءۇيiمدi بالالارىما، جاقسى جۇمىسىمدى دا قالدىردىم. ماعان ءۇي دە، جۇمىس تا تابىلادى. تورعاي ەلi مەنسiز ءومiر سۇرە الادى. ال مەن تورعايسىز ءومiر سۇرە المايتىنىمدى بۇرىن دا ايتقانمىن.

- ادەبيەتتە قاي سالا، قاي تاقىرىپ كەمشiن جازىلادى دەپ ويلايسىز؟

- قازiرگi جاستاردا پاتريوتتىق سەزiم مۇلدە از. ءبارi دە باسقا ۇلتتىڭ، انىعى ورىستىڭ تاربيەسi, ۇلگiسiمەن ءوسiپ قالىپتاسقان. ءوز حالقىنا، تiلiنە، داستۇرiنە مەنسiنبەي قارايدى. ءوز ۇرپاعىڭ ءوز ەلiن، جۇرتىن سۇيمەسە بۇدان ارتىق قاسiرەت جوق! ونداي ۇلتتا بولاشاق تا جوق. ولاي بولسا، بiزگە پاتريوتتىق، ەلدi سۇيە بiلۋگە باۋليتىن كوركەم دۇنيەلەر كەرەك. بiز اعا بۋىن باتىرلار جىرىن، ەرتەگiلەردi, ەرلiك داستانداردى كوپ وقىدىق جانە قوبىلاندى، ەر تارعىنداي باتىر بولساق دەپ وستiك قوي. قازiر قاراپ تۇرساق حالىق باتىرلارىنىڭ ەرلiگiن وزiنە ۇلگi ەتەتiن جاس ۇرپاق اۋىلداردا ءالi ازداپ بار، قالادا جوق. قازiرگi تاريحي تاقىرىپتاردا جازىلعان وقۋلىقتار مەن ادەبيەتتەردiڭ ءوزi جۇزگە، رۋعا بولiنەتiن بولىپتى. وتكەن تاريحتاعى ەرلiك وقيعالاردا، وتان قورعاۋ iسiندە ءجۇز، رۋ، تايپا دەگەندەر بولماعان. ەلiمiز دۇشپاندارىن سولاي جەڭگەن.

- ءوزiڭiز ويلاعان، قۇداي قۋات بەرسە وسى جاعىنان وي تولعاسام، قالام تەربەسەم دەگەن دۇنيەلەر بار ما؟ الداعى شىعارماشىلىق جوسپارىڭىز جايلى بiرەر اۋىز اڭگiمەلەسەڭiز؟

- وكiنiشكە وراي بiزدە ادام رۋحىن ءتۇسiرiپ، جiگەرiن جاسىتاتىن وقيعالار كوپ. بۇل اسiرەسە حالىق ايتىپ جۇرگەنiندەي پوليتسيا، قارجى پوليتسياسى جاعىندا كوپ ورىن الادى. مۇنى كەز كەلگەن گازەت بەتiنەن، ءار اۋداننان كەزدەستiرiپ ءجۇرمiز. قوستاناي وبلىسىنىڭ ارقالىق قالاسىنىڭ قارجى پوليتسياسى (باستىعى ا. الماعانبەتوۆ) وزدەرi زاڭسىز iس قوزعاعان ج.ك دەگەن ازاماتتىڭ تۋىسى ا.اۋەزحانوۆ ۋاقىتشا پايدالانۋعا بەرگەن جەڭiل ماشيناسىن تاركiلەپ الىپ كەتiپ، 4 ايدان بەرi يەسiنە قايتارماي وتىر. ماشينانىڭ زاڭدى يەسiنiڭ قۇجاتى دا بار. زاڭدى بەتكە تۇكiرگەن بۇل ادiلەتسiز ارەكەت قازاقتىڭ "كۇشتiنiڭ ك-i. ديiرمەن تارتادى" دەگەن ەرسi ماقالىنا تولىق سايكەس كەلەدi. مۇنداي جولسىز iستەردi سول قازاق "يت تە سۇيەكتi ك- نە قاراپ جۇتادى" دەپ سوزبەن سويعان. زاڭدى بەلدەن باسقاندار قازاقتىڭ ماقالىنا تۇكiرگەنi بار ما؟! بۇل ارەكەت باياعى 1937 جىلعى قۋعىن-سۇرگiندi قايتا اكەلگەندەي اسەر ەتەدi. "شاش ال دەسە، باس الاتىنداردىڭ" ءدال وسىنداي "بەلسەندiلiگi" ءار جەردە كۇن سايىن كەزدەسiپ وتىرعانىن باسپاسوزدەر جيi جازىپ ءجۇر.قۇدايدان قورىقپايتىن، ەلدەن ۇيالمايتىن، زاڭدى كۇلكiگە اينالدىرعان كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ جەكە ادامدارىنىڭ كۇنi مەن ءومiرi ۇزاققا بارا قويماس. "قيانات قيامەتكە كەتپەيدi" دەگەن اتالارىمىزدىڭ اتالى ءسوزi بار. قازiر، وسى تاقىرىپ مەنi قاتتى تولعاندىرىپ ءجۇر.

ءيا، ءوزiم ويلاعان، قۇداي قۋات بەرسە، قالام تەربەسەم دەگەن وي ءار قالامگەردە بولادى عوي. ادەبيەت اقساقالى عابيت: "ادەبيەت كاسiپ ەمەس، ونەر" دەگەن. مەن نەگiزiنەن سىقاقشى جازۋشىمىن عوي. 2008 جىلى تاڭدامالى سىقاق ولەڭدەرiم مەن مىسالدارىمدى شىعاردىم. (نۇر-استانا باسپاسى). ەندi تاڭدامالى ءازiل، سىقاق اڭگiمەلەرiمدi (30 باسپاتاباقتاي) ازiرلەدiم. قازiر جاڭا اڭگiمەلەر جازىپ جاتىرمىن. ەتنوگرافيالىق اڭگiمەلەرiم تاعى بار. قازاقتىڭ تاربيەلiك سالت-داستۇرلەرiن مەكتەپتەر مەن وقۋ ورىندارى، بالاباقشالار ءۇشiن مەتوديكالىق نۇسقاۋ رەتiندە شىعارماقپىن. ال، ۇلت بولمىسى جونiندە، ونىڭ قاعيدالارى مەن ءجون-جوسىقتارىن ءالi دە تولىقتىرا، جالعاستىرا بەرەمiن. ول تاۋسىلمايتىن قازىنا دەپ ەسەپتەيمiن.
ماعان قازاقتىڭ سالت ەنتسيكلوپەدياسىن جازۋ تاپسىرىلدى. مۇنى اياقتاپ تا قالدىم. ءساتi كەلسە قىتاي ەلiنiڭ دە كiتاپتارىم باسىلىپ كەلiپ قالار.

- اعا، ءسوز سوڭىندا "دەموكراتياعا" قاتىستى بiرەر اۋىز وي قوزعاي كەتسەڭiز؟

- دەموكراتيا تۋرالى ەلiمiزدە ءارتۇرلi پiكiر بار. بiراق بiزدە ول ءالi پiسiپ-جەتiلمەگەن. اركiم اۋزىنا كەلگەندi ايتىپ: "بۇل دەموكراتيا" دەيدi, ەندi بiرەۋلەر ويىنا كەلگەندi iستەپ "بۇل دا دەموكراتيا" دەپ ءجۇر. دەموكراتيا نەگiزiنەن مەملەكەتiمiز ابدەن نىعايىپ، زاڭ ابدەن كۇش العاندا، حالىق وسى جول مەن ءتارتiپتi تولىق يگەرگەندە عانا تولىق ورنايدى.

تاڭسۇلۋ الدابەرگەنقىزى

«تۇركىستان» گازەتى 25 ماۋسىم 2009 جىل