استانا قالاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ كوركەيۋىنە سۇبەلى ۇلەس قوسىپ جۇرگەن جاندار «ءتىل جاناشىرى» قۇرمەت بەلگىسىمەن ماراپاتتالدى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك بۇل سالتاناتتى شارا ءۇشىنشى جىل ۇيىمداستىرىلىپ وتىر. ماراپاتقا يە بولعاندار ۇلتتىق ماسەلە اياسىندا ۇلاعاتتى پىكىرلەر ايتىپ، ءباسپاسوز، تەلەۆيزيا ارقىلى قالىڭ كوپشىلىككە تانىلا بىلگەن ءتىل جاناشىرلارى. سونىمەن قوسا بۇل ءتىزىمنىڭ بەل ورتاسىندا  ءوز قاراجاتىن شىعارىپ قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى شارالارعا دەمەۋشىلىك تانىتقان مەتسەناتتار بار. ولارعا ايتار العىسىمىز شەكسىز. وسى ورايدا استانادا وتكەن سالتاناتتى شارادان كەيىن، ارنايى اباي كز پورتالى ءۇشىن، زاتى تۇرىك بولسادا، جانى قازاق، «ءتىل جاناشىرى» بەلگىسىنىڭ بيىلعى يەگەرى،  «ءبىز ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ ۇرپاعىمىز» دەپ ماقتانىشىن اۋىز تولتىرىپ ايتۋدان جالىقپايتىن  «قازاقستان زامان» گازەتىنىڭ باس ديرەكتورى احمەت الياز مىرزادان الىنعان سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

"اباي-اقپارات"

- قۇرمەتتى احمەت الياز مىرزا! شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى قازاق ءتىلىن قانشا جىلدا ۇيرەندىڭىز?ونى جەتىك ءبىلىپ شىعۋعا قاندايدا ءبىر الەۋمەتتىك ماسەلە، بولماسا، قاجەتتىلىك تۋىندادى ما؟

استانا قالاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ كوركەيۋىنە سۇبەلى ۇلەس قوسىپ جۇرگەن جاندار «ءتىل جاناشىرى» قۇرمەت بەلگىسىمەن ماراپاتتالدى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك بۇل سالتاناتتى شارا ءۇشىنشى جىل ۇيىمداستىرىلىپ وتىر. ماراپاتقا يە بولعاندار ۇلتتىق ماسەلە اياسىندا ۇلاعاتتى پىكىرلەر ايتىپ، ءباسپاسوز، تەلەۆيزيا ارقىلى قالىڭ كوپشىلىككە تانىلا بىلگەن ءتىل جاناشىرلارى. سونىمەن قوسا بۇل ءتىزىمنىڭ بەل ورتاسىندا  ءوز قاراجاتىن شىعارىپ قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى شارالارعا دەمەۋشىلىك تانىتقان مەتسەناتتار بار. ولارعا ايتار العىسىمىز شەكسىز. وسى ورايدا استانادا وتكەن سالتاناتتى شارادان كەيىن، ارنايى اباي كز پورتالى ءۇشىن، زاتى تۇرىك بولسادا، جانى قازاق، «ءتىل جاناشىرى» بەلگىسىنىڭ بيىلعى يەگەرى،  «ءبىز ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ ۇرپاعىمىز» دەپ ماقتانىشىن اۋىز تولتىرىپ ايتۋدان جالىقپايتىن  «قازاقستان زامان» گازەتىنىڭ باس ديرەكتورى احمەت الياز مىرزادان الىنعان سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

"اباي-اقپارات"

- قۇرمەتتى احمەت الياز مىرزا! شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى قازاق ءتىلىن قانشا جىلدا ۇيرەندىڭىز?ونى جەتىك ءبىلىپ شىعۋعا قاندايدا ءبىر الەۋمەتتىك ماسەلە، بولماسا، قاجەتتىلىك تۋىندادى ما؟

- ءبىز  العاش الماتىعا 1992 جىلى كەلدىك. الماتى اەروپورتىنا العاش قادام باسقاندا قانداي ەلگە كەلگەنىمىزدى تۇسىنبەي قالدىق. سەبەبى ءبارى ورىسشاعا اعىپ تۇر. قوناقتاردى قارسى الاتىن حابارلاندىرۋلاردا رەسەيدىڭ تىلىندە وقىلىپ جاتىر. تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدار ەدى عوي بۇل. راسىمدى ايتسام ءبىز قيالداعان ەلدىڭ جۇرناعىدا جوق. جەرگىلىكتى جەردىڭ حالقى سويلەپ جاتقان ءتىلدى تۇسىنبەگەندىكتەن، باسىندا قورقاقتاعانىمىزبەن، كەيىن ۇيرەنىپ كەتتىك قوي. (كۇلەدى). ءسويتىپ تۇركيادان كەلگەن ون بالا الماتىعا وقۋعا تۇستىك. ەندى ءبىزدىڭ الدىمىزدا شەشىم قابىلداۋ كەزەگى تۇردى. ول ورىس، نەمەسە قازاق توبىنا كىرىپ وقۋ ەدى. بۇل بىزگە ورىسشا ۇيرەنەسىڭدەر مە، الدە قازاقشا ۇيرەنەسىڭدەر مە دەگەن سىپايى تاڭداۋ بولاتىن.(كوپ جاعدايدا شەتتەن كەلگەن ازاماتتار ەلدىڭ ىشىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ ازدىعىن كوزىمەن كورگەسىن، ورىس تىلىنە قۇلاي سالاتىنى سوندىقتان. ءسويتىپ تاۋەلسىز ەلدىڭ اۋاسىمەن دەمالىپ، قارجىسىمەن اۋقاتتانىپ جۇرگەنىمەن، ورىس ءتىلى ارقىلى ىزدەگەنىن تاۋىپ جاتادى. وسىدان كەيىن قازاق تىلىنە ولاردى يلىكتىرۋ قالاي بولار ەكەن.  بۇعان وزگەلەر ەمەس ءوزىمىز كىنالىمىز. ايتپەسە، رەسەيگە بارعان اعىلشىن ورىس ءتىلىن بىلمەسە نە بولار ەدى. ونىڭ بەر جاعىندا وزبەكستانعا قىدىرىپ كەلگەن فرانتسۋزدىڭ ءوزى نان سۇراپ جەۋدى ۇيرەنىپ كەتەرى ھاق. سەبەبى حالىق تالاپ ەتە بىلەدى. ءبىزدىڭ ەلدە وسى جاعى كەمشىن ءتۇسىپ جاتادى).  ءسويتىپ ءارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ وقۋعا كەلگەن ون ستۋدەنت تەك قازاق تىلىندە ءبىلىم الۋعا شەشىم شىعاردىق. وعان كۇلگەن ادامداردا كەزدەستى. ويتكەنى قاي جەرگە بارساڭىزدا الدىڭىزدان شۇلدىرلەگەن ادامدار شىعادى. بۇگىنگىدەي ەمەس ول كەزەڭ وتە اۋىر ەدى عوي. ورىس ءتىلىنىڭ باسىمدىعى كوزگە ۇرىپ تۇرعان شاق. بىزگە مۇنداي شەشىم شىعارتقان مىنا جاعداي ەدى. «بۇل ەلدىڭ قازاقستان دەگەن اتى تۇرعاندا، قازاق دەگەن جۇرتى تۇرعاندا، كەلەشەكتە، بالكىم 5 نەمەسە ون جىلدان كەيىن بولسادا قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى ءبارىبىر ورنايدى. اتا بابادان قالعان انا ءتىلدىڭ كيەسى ۇرپاعىنا قايتا ورالادى. ول ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ تاباندىلىعىمەن، اقىلدىلىعىمەن ءبارىبىر جەڭىسكە جەتەدى» دەگەن سەنىم باسىم تۇردى. سوندىقتان ءبارىمىز قازاق تىلىندە وقۋ ءۇشىن دايىندىق كۋرسىنا باردىق. العاشىندا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ قيىنداۋ بولدى. سەبەبى ءبارىمىز ءبىر ۇيدە تۇرامىز. بوس ۋاقىتتىمىزدا تۇرىكشە سويلەيمىز. قازاقشا ۇيرەنەتىن ورتا جوق. سونىمەن بىرگە ءبىز وقىعان الفاۆيت باسقا. ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيمىز.

ەندى ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك دەپ جۇرگەندە بۇگىنگى دوستىقتىڭ بويىنداعى 2-ءشى مەكتەپ ينتەرنات قازاق بالالارى وقيتىن جەر ەدى. سول ايماقتىڭ جاتاحاناسىنان ينستيتۋتتىڭ رەكتورى بىزگە ورىن بەرگىزدى. جانە كەتىپ بارا جاتقانىمىزدا «سەندەردىڭ قازاقشا ۇيرەنۋلەرىڭە قاجەتتى ورتا سول عانا. ول جەردەگى بالالار تەك قانا قازاقشا سويلەيدى» دەپ ايتقانى ەسىمدە. وسىدان كەيىن ءبىز ءۇش ايدىڭ ىشىندە ءتىلدىڭ ماسەلەسىن تولىق شەشىپ شىقتىق. قازاقتار «بالا ءتىلى بال» دەپ بەكەر ايتپاعان. بالانىڭ ءاربىر ءىسى، ءاربىر قيمىلى قىزىق قوي. ولاردى سونداي جاقسى كورىپ كەتتىك. ءتىل ۇيرەتۋدەگى ۇلكەن ۇستاز بالالار ەكەنىن سول جولى ۇعىنعانىمىز راس. ارينە بۇل جەردە ەڭبەك پەن تالاپتىڭ ءتىل ۇيرەنۋشىگە قۇستىڭ قوس قاناتىنداي سەرىك بولاتىنى ءشۇباسىز. ونسىز قارعا ادىم جەرگە بارۋ مۇڭ. قارا باستىڭ قامىن ويلاپ، الەۋمەتتىك ماسەلەنى ءبىرىنشى جولعا قويساق ارينە ورىسشانى ۇيرەنۋگە تىرىسقان بولار ەدىك. وندا ار-ۇياتتىڭ الدىندا دارمەنسىزدىك تانىتىپ، ءتۇبىمىزدىڭ تامىرىنا بالتا شاپقانمەن بىردەي قىلمىس جاساعاننان ايىرمامىز نە؟

- سىزبەن بىرگە تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى كەلىپ، قازاقشا ءبىلىم العان ازاماتتار بۇگىندە قايدا ءجۇر؟

- ولاردىڭ ءبارى تۇركيادا. وزدەرىنىڭ العان بىلىمدەرىنە ساي قىزمەت جاساپ جاتىر. بىراق ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاندى، قازاقتىڭ ءتىلىن ۇمىتا قويعان جوق. قازاق دەسە ولار ەرەكشە ءبىر سەزىمگە بولەنىپ كەتەدى يمانداي شىنىم. ەگەر مەن تۇركياعا بارعاندا حابارلاسپاي، جاعدايلارىن سۇراماي كەتسەم كادىمگىدەي رەنجيدى. سوسىن باۋىرلاس ەلدەن ءدام كۇتەدى. بۇل جاعىنان الىپ قاراعاندا ولاردىڭ قازاققا دەگەن ماحابباتى مەن رياسىز كوڭىلدەرىن سوزبەن جەتكىزە المايمىن. تاعى ءبىر ايتارىم قازاقتىڭ قوناقجايلىعى مەن باۋىرمالدىلىعىنا شەك جوق قوي. بىزبەن ارالاسقان جىگىتتەردە بىزگە ەرەكشە پەيىلمەن، دوستىق كوڭىلمەن قارايتىن. اسىرەسە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە قازمۋ دە وقىپ جۇرگەندەگى ۇستازدارىمىزدىڭ ءتالىمدى تاربيەسىمەن، قامقورلىعى  كەرەمەت ەدى. ولاردىڭ ۇلتجاندىلىعى، پاتريوتتىق سەزىمدەرى قانداي ەدى شىركىن. سونىمەن قاتار ەكى تۋىسقان حالىقتىڭ اراسىنداعى تاريحى تەرەڭ شەجىرەنى تۇسىنە ءبىلۋى عاجاپ ەدى اعالاردىڭ.  شىنى كەرەك بىزگە، قازاققا دەگەن قۇرمەتتىڭ ويانۋىنا استا توك قۇرمەتتە قاتتى اسەر ەتتى. سوندا تۇرىك جىگىتتەرى جينالىپ الىپ، «وسىنشاما قازاقتىڭ پەيىلىمەن سەمىرگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى قازاق ءتىلىن نەگە ۇيرەنبەي ءجۇر» دەپ تاڭ قالاتىنبىز. العاشقى كەلگەندە ارامىزدا بۇرا تارتىپ ورىسشا وقىيىق دەگەندەر كەزدەسكەنىن جاسىرمايمىز. ولارعا «بۇل ەل جاڭا تاۋەلسىزدىك الىپ جاتىر، بالكىم ەكى-ءۇش جىلدان كەيىن قازاق تىلىنە مارتەبە بەرىپ قالسا نە ىستەيسىڭدەر دەپ»ۇمىتتىڭ شوعىن ۇرلەپ قوياتىنبىز..

- ءسىزدىڭ تابانىڭىز قازاق دالاسىنا تيگەلى دە 20 جىلعا تاياپ قالىپتى. ەكى ءۇش جىلدا قازاق تىلىنە مارتەبە بەرىلىپ، قازاقستاندىقتاردىڭ ءبارى قازاقشا سويلەپ قالار دەگەن ءۇمىتىڭىز الداۋمەن كەلە جاتقان بولار؟

- ارينە، بىرىنشىدەن ۋاقىت وتە كەلە بۇل ماسەلەنىڭ وڭاي شەشىلە سالاتىن نارسە ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىم. ەكىنشىدەن، ىشكى ساياسي جاعى مەن، سىرتقى فاكتورلىق سەبەبى بارىن ەكشەلەدىم. تۇرىپ جاتقان وزگە ۇلتتىڭ عانا ەمەس، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ىشىندە دە، انا تىلىنە بەتىن بۇرا الماي جاتقان قانداستاردىڭ كوپ ەكەنىن كوزىم كوردى. مۇنداي ءتۇيىنى شاتاسقان ماسەلەنى ءبىر ايدىڭ، ءتىپتى ءبىر جىلدىڭ  ىشىندە جونگە كەلتىرۋدىڭ مۇمكىن ەمەسىن جۇرە كەلە، ۇعىندىم. بىراق 20 جىلداعى ەكونوميكاداعى جەتكەن جەتىستىك ءبىر توبە ەكەنى داۋسىز. جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياساتتىڭدا ۇلتقا بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن تۇستارى كوپ. سونىمەن قاتار بۇگىنگى قوعامدا تەك قانا قازاقشامەن ءومىر سۇرۋگە بولاتىنىنا  كوپشىلىكتىڭ كوزى جەتە باستادى.. اشىلىپ جاتقان مەكتەپتەر مەن بالا باقشالاردىڭ سانى كۇرت كوبەيگەنىن «سىرت كوز سىنشى» كورىپ ءجۇرمىز. «اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋگە» بولمايدى. توقمەيىلسۋگەدە ەرتە. دەگەنمەن ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشكەندە عانا ءبارى تاماشا دەگەن جاراسار. ايتپەسە قۇر ماقتاننىڭ ورەسى تار. ەگەر ماسەلە تۇبەگەيلى شەشىلمەسە قانشاما اتقارىلعان جۇمىستار ناقتى باعاسىن الا الماي، انشەيىن  جاسالىنعان ىستەي كورىنەتىنى بار. سوندىقتان بۇگىنگى ءتىل ماسەلەسىندەگى تۇيتكىلدى ماسەلەلەر قازاق حالقىن قاناعاتتاندىرىپ وتىرعان جوق. مۇنى باتىل ايتۋىمىز كەرەك. نەگە دەسەڭىز ايتايىن. بيلىك ءتىل ماسەلەسىن بىردەن شەشكەننەن كورى حالىقتىڭ تارقاتقانىن قالاپ وتىر. مىناعان نازار سالىڭىز.  پرەزيدەنت ايتادى «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن دەپ. بۇل ءسوزدىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلسەڭ ءوز حالقىم قازاقشا سويلەي الماي تۇرعاندا، وزگە حالىقتان مەن ءتىل ءبىلۋدى قالاي تالاپ ەتەمىن دەگەن سىڭاي بايقالادى. باسقا ءبىر قىرىنان الىپ قاراساڭ حالىق بۇل جەردە باستى پوزيتسيانى ۇستانسىن. بالاسىن قازاق بالا باقشاسىنا، قازاق مەكتەبىنە بەرسىن. قازاقشا ءىس جۇرگىزسىن. جۇمىسكەرلەرىمەن، قاراماعانداعى ادامدارمەن قازاقشا سويلەسسىن دەگەن ەمەۋرىن تۇرعانداي كورىنەدى. ەگەر وسىنىڭ ءبارى شەشىمىن تاۋىپ جاتسا بۇگىنگى ءتىل ماسەلەسى اۆتوماتتى تۇردە قاجەتتىلىككە اينالارىن ەلباسى سەزبەي وتىر دەۋگە اۋزىم بارمايدى. تاعى بىردە «ايۋدا 15 جىلدا قازاقشا ۇيرەنەر ەدى» دەدى. مۇنىڭدا استارىندا تەرەڭ ماعانا جاتىر ەمەس پە؟

- بۇگىندە ءتىلدى كوركەيتۋگە نە كەدەرگى؟ 20 جىلدىق تاجىريبەدەن تۇيگەن ويىڭىزدى ايتىڭىزشى؟

- الداعى 20 جىلدىڭ ىشىندە بۇگىنگى جاعدايعا قايتا ۇشىراماۋ ءۇشىن، قازاق مەكتەپتەرىنەن وزگە مەكتەپتەردى كەم دەگەندە 50 پايىز قازاقشالاۋ كەرەك. ءار ۇلت وكىلى ءوز تىلىمەن قاتار مەملەكەتتىك ءتىلدى دە مەنگەرىپ شىقسىن. بۇل كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. ويتكەنى مەكتەپكە بارمايتىن بالا جوق. العاشقى سىنىپتاردان باستاپ قازاق ءتىلىن ەنگىزۋ ءتىل ۇيرەتۋدىڭ باستى قۇرالى. ايتپەسە بۇگىنگى مەكتەپكە بارسادا قازاقشا ۇيرەنىپ شىعا الماي جۇرگەن وقۋشىلارعا كىنا ارتۋدان اۋلاقپىن. كىمدە بولسا ساياساتقا تاۋەلدى. كانىگى ۇستاز ۋاقىتتىڭ ءوزى، جاسالىپ جاتقان يگى ىستەرگە قاناعاتتانعانىمەن، ماقساتتىڭ تولىققاندى جۇزەگە اسپاي جاتقانىنا «ەكى» دەگەن باعا قويىپ جاتقانداي كورىنەدى. ەگەر ۇكىمەت بۇل ايتقانىمىزدى دەرەۋ قولعا الماسا، «جارتاسقا باردىم، كۇندە ايقاي سالدىمنىڭ» كەبىن كيەمىز. سەبەبى الداعى ون جىلدىققا باعدارلاما جاسادىق قوي ءتىلدىڭ تاعدىرىن شەشەمىز دەپ. بۇگىنگى قالپىمىزبەن جۇرە بەرسەك قۇر ايقايمەن ۇمىتتەندىرگەن قايران ون جىل تاعى وتە شىقپاق. قازاقستاندا وزگە ۇلت وكىلدەرى كوپ تۇرادى دەپ جاتامىز. الەمدە جالپى ءبىر اق ۇلتتان تۇراتىن مەملەكەت بار ما ەكەن ءوزى؟ قازاقستانداعى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءار قايسسىسىنىڭ ءوزىنىڭ مەكتەپتەرى، شىعارىپ جاتقان گازەت جۋرنالدارى بار.  كەيبىر اعا ۇلتتىڭ تەلەۆيدەنيەسى بار ساعاتى كوپ، ءتىلى رەسمي،  قازاق ءتىلىن قاي جاعىناندا وراپ الۋعا دايىن تۇرعان. سپۋتنيكتىك جۇيەدە الىپ قاراساڭ، قازاقستاندىق ون كانال بار ەكەن، سونىڭ بىرەۋى عانا قازاق تىلىندە. قالعاندارىنىڭ ءبارى ارالاس تىلدە سويلەيدى. قالعان جەتپىس سەكسەن كانال، كەي جەرلەردە ەكى جۇزگە دەيىن باراتىن كانالدار ورىس تىلىندە حابار تاراتادى. بۇل دەگەنىڭىز اقپاراتتىق جۇيەدە ءالى ورىس ءتىلى باسىمدىققا يە ەكەنىن كورسەتىپ تۇر. قازاق حالقىنىڭ اراسىندا ورىس تىلىنەن ايىرىلساق ونەردەن، بىلىمنەن، عىلىمنان، مادەنيەتتەن ايىرىلامىز دەپ جۇرگەن ادامدار ءالى دە بار. بۇلاردىڭ ۇلەس سالماعى قوعامدا ازايار ەمەس. ولاردىڭ بويلارىن، سانالارىن جاۋلاپ العان ۇرەيدەن تازارتۋعا وكىنىشكە وراي جيىرما جىل ازدىق ەتكەنى قانداي وكىنىشتى.

- ونداي ۇرەيدەن ارىلۋ ءۇشىن قانداي قادامعا بارعان  دۇرىس دەپ سانايسىز؟

- ول ءۇشىن ءبىلىم بەرىپ جاتقان وقۋ ورىندارىنا،  مەكەمەلەرگە ەكى تىلدىلىككە، اسىرەسە قازاقشا وقىتۋعا تالاپ ەتىلۋى كەرەك. مىسالى ورىس مەكتەپتەرىندە وقىپ جاتقان بالاعا ساباعىنىڭ تەڭ جارتىسىن قازاق تىلىندە وقىتۋعا جوعارىدان پارمەن بولسا، بالا امالسىزدان قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە نيەت بىلدىرەرى انىق. جەتىك ءبىلىپ كەتپەسەدە كەۋدەسىندە قازاق تىلىنە دەگەن ءبىر سەزىم قالىپتاسقان بولار ەدى. ونىڭ كەيىن ول شوقتىڭ شارپىعان جالىنعا اينالۋى وپ-وڭاي. بۇگىنگى تاڭدا قازاق بالالارىنىڭ كەيبىرى قوس ءتىلدى، ەندى بىرەۋلەرى ءۇش تىلگە باسا نازار اۋدارعان. بىراق ورىس ءتىلدى بالالار ءبىر  اق تىلمەن ءوسىپ كەلەدى. ءبىر جاعىنان قاراساڭ بۇل ورىستىڭ مۇددەسىنە ساي كەلىپ تۇر. ۇرپاعىن انا تىلىنەن الىستاتپاۋ ءۇشىن. كەرى جاعىدا بار. ورىستىڭ بالالارى كۇنى ەرتەڭ باسەكەلەستىككە قابىلەتتى كادر بولماي قالۋى مۇمكىن قازاقستاندا. ءبىر عانا تىلمەن تەك قانا رەسەيدە قىزمەت كورسەتۋگە لايىق بولىپ قالا بەرگىلەرى كەلسە وزدەرى ءبىلسىن. نەگە دەسەڭىز كۇن وتكەن سايىن دەموگرافيالىق جاعىنان بولسىن، جالپى الەۋمەتتىك جاعىنان بولسىن، قازاق حالقى ءبارىبىر دامىپ كەلەدى. بۇل كوكىرەكتى كەرىپ ايقايلايتىن ماقتانىش. الداعى كۇندەرى وزگە ۇلت وكىلدەرى دە وسى ەلدە كۇنەلتەم، ۇرپاعىمدى ءوسىرىپ وندىرەمىن دەسە مىندەتتى تۇردە قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ شىعۋ ءتيىس. بۇل ساياساتتى ءتۇسىنىپ جاتقان وزگە ۇلت وكىلدەرى از ەمەس. بىراق وتە تومەن دەڭگەيدە. كەيبىرىنىڭ تۇسىنىگىندە ەگەر ساياسات بۇلاي بولا بەرسە اسسيميلياتسياعا ۇشىرايمىز دەگەن بايبالام باسىم. قازاق حالقىنىڭ بولمىسىنا كوز جۇگىرسەك، ولار ەشقاشان وزگە حالىقتاردى اسسيميلاتسياعا ۇشىراتپاعان. وعان كەشەگى مەن بۇگىنگى تاريحى كۋا. ونى ءبىر سوزبەن ايتۋعا بولادى. قازاقتا قانشاما رۋ بار. سولاردىڭ ىشىندە رۋعا قوسىلمايتىن تورە، قوجا، تولەڭگىت، ت.ب رۋلار اتالادى. نەگە قازاق ولاردى رۋعا ءالى كۇنگە قوسپاي ءجۇر. ولاردىڭ تۇرلەرى مەن تىلدەرى دە قازاق بولىپ كەتكەن. بىراق تۇبىنە كەلگەندە ولاردى قازاققا قوسپايدى. نەگە؟ بۇل جەردە قازاقتىڭ گەندىك تازالىق ساياساتىن ساقتاۋى ۇلكەن رول اتقارۋدا. سوندىقتان  وزگە ۇلت وكىلدەرىنە ورتالارىنا كىرگەن كۇندە دە، ءوزىنىڭ پوزيتسياسىندا قالىپ، ولاردىڭ قاستارىندا بولعانىن كورسەتىپ وتىر. ياعني بۇل جەردە ورىس حالقى مەن باسقادا ۇلتتىڭ وكىلدەرىنىڭ قورقۋىنا ەشقانداي دەرەك، كەرەك دەسەڭىز ەش نەگىز جوق. ويتكەنى قازاق حالقى اسسيميلياتسيادان گورى، ينتەگراتسيانى قالاپ تۇراتىن حالىق.

- ءتىل ماسەلەسىن باۋىرلاس تۇرىك مەملەكەتى قالاي جولعا قويا ءبىلدى؟ سونىڭ تاريحىنان از كەم ماعلۇمات بەرسەڭىز؟

- ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعى، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا فرانتسۋز ءتىلىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە مادەني جاعىنان ىقپال ەتىپ جاتقانى بايقالعان. ودان كەيىنگى 1950 جىلداردا اعىلشىن ءتىلى مەن نەمىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى بوي كورسەتكەن. سويتەپ مەكتەپ تابالدىرىعىنان شەت تىلدەرى رەتىندە وقىتىلۋىنا جول اشىلعان بۇلارعا. بىراق تۇركيا حالقىنىڭ ساناسىندا مىناداي كەرەمەت قاعيدات ورىن تەپكەنى ايتۋعا تۇرارلىق. مۇمكىن بۇل ەركىن ەل بولعاندىعىمىزدىڭ  ارقاسى شىعار. سوندىقتان تۇركيا ازاماتتارى سىرتتان ءبىر ءتىلدى ۇيرەنسە ونى شەت ءتىلى رەتىندە قابىلدايدى. دەمەك، وعان وزگە پوزيتسيا، ستاتۋس بەرىلمەيدى. بۇل كەز كەلگەن تۇرىك ازاماتىنىڭ تاۋەلسىز ساناسىندا وسىلاي حاتتالىپ قالعان. كەز كەلگەن ءتىل، شەت ءتىلى رەتىندە قابىلدانعاننان كەيىن انا تىلدەرىن ەشقاشان الماستىرا المايدى. ءجۇز پايىز اعىلشىن ءتىلىن بىلسەدە ونى تەك بايلانىس قۇرالى رەتىندە پايدالانۋ كەرەك دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. ونىمەن كول كوسىر پايداعا كەنەلەم، بيىك بەلەسكە قۇلاش ۇرام دەگەن وي بولمايدى. جانە ونداي ورتا تۇركيادا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قالىپتاسپاعان. قالىپتاسپايتىنىنا دا كامىل سەنەمىن. مىسالى تۇركيادا  ءبىز وقىپ جۇرگەندە  مىناداي تۇسىنىك بولاتىن. «ءبىز اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنەمىز، اعىلشىندار ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى ۇيرەنە مە» دەگەن ءتارىزدى. ەگەر ولار ۇيرەنبەسە مەن نەگە اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتىرمىن دەپ قارسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەيتىنبىز. بۇل تۇسىنىك جالعىز مەندە ەمەس، تۇركيا حالقىنىڭ كوبىنىڭ كەۋدەسىندە جانىپ تۇراتىن. وسىعان قاراپ  تۇركيادا ەكىنشى شەت ءتىلىن، ورناتقىسى كەلگەندەر بولمادى دەۋ قاتە ۇعىم. كەي پاندەردىڭ مەكتەپتە ساعاتتارى ارتتىرىلدى. ول ءۇشىن شەت ەلدەن ارنايى مۇعالىمدەر شاقىرتىلدى. تاعى باسقادا كوپتەگەن شارالار ىستەلدى. بىراق تا ەكىنشى ءتىلدى تۇركيا جەرىنە ەنگىزۋگە ەشقاندايدا جاعداي تۋعىزا المادى. ارتىنشا بيلىكتەگى جاناشىر تۇلعالار، ءبىر كەزدەرى ءتىل ۇيرەنەسىڭ دەيتىن پاندەردەن ەمتيحانداردى الىپ تاستادى. باسقا پاندەردەن ەمتيحان تاپسىرساڭدا تىلدەن ەمتيحان تاپسىرمايتىن كۇنگە جەتەلەدى. تاپسىرعان كۇندە دە ول سەنىڭ جىلدىق قورتىندىڭا اسەر ەتپەيتىندەي جاعداي تۋعىزىلدى. نەمەسە شەت تىلىنەن ساباعىڭ قالىپ قويسا، بولماسا تاپسىرا الماساڭ، الايدا وزگە ساباقتاردان باعالارىڭ جاقسى بولىپ تۇرسا جوعارى سىنىپقا وتە بەرۋگە بولاتىن ەدى. سونداي زامانداردى باستان كەشتىك ءبىز. بۇل سوزىمە قاراپ تۇركيادا شەت تىلدەرى وقىتىلمايدى دەپ قالماڭىزدار. تۇركيادا شەت ءتىلىن وقىتىپ جاتقان ەكى مەكتەپ جۇيەسى بار. ونىڭ بىرەۋى انادولى ليتسەيى جانە جاراتىلىس تانۋ پاندەرىن وقىتاتىن پەن ليتسەيى دەپ اتالادى. بىراق ولاردا وقىتار الدىندا ءبىر جىل دايىندىقتان وتكىزەدى. وقۋ باستاۋىش مەكتەپتەن كەيىن، ياعني التىنشى سىنىپتان باستالادى. ساباقتىڭ تەڭ جارتىسى اعىلشىن، قالعان جارتىسى تۇرىك تىلىندە جۇرەتىن جۇيەگە نەگىزدەلگەن. ونىڭ ءبارى تۇركىلىك اقپاراتتىڭ، تۇركىلىك يدەولوگيانىڭ ۇستەمدىگىنىڭ ارقاسىندا تەك قانا شەت ءتىلى رەتىندە قابىلدانىپ، شەت ءتىلى رەتىندە وقىتىلادى. ارينە وعاندا تۇركيانىڭ قاجەتتىلىگى بار ەدى. ويتكەنى شەتپەن بايلانىس جاساۋ، شەتتەن تەحنولوگيا الىپ كەلۋ، شەتتەن ءبىلىم الۋ دەگەندەي ارنايى توپتاردا ارميا سەكىلدى دايىندالدى ماماندار. ال وزگە مەكتەپتەردە شەت تىلدەرىن اسا كوپ مىندەتتەمەيدى.

- تۇركيادا اتاتۇرىك بيلىككە كەلگەن كەز نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ ەكى تۋىسقان ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنىڭ تۇبىندە قاندايدا ءبىر ۇقساستىق بايقالا ما؟

-تۇركيا مەن قازاقستاننىڭ جاعدايىن سالىستىرماۋ كەرەك. تۇركيا ازات، الپاۋىت يمپەريا قۇرعان ەل. اتاتۇرىك يمپەريالىق ەلدەن كەلىپ رەسپۋبليكانى قۇردى. ال قازاقستان بولسا بوداندىقتان شىعىپ تۇرىپ، تاۋەلسىزدىگىن الدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلى بولسىن دەگەندە، سول كەزدەگى دەپۋتات اعالارىمىز «جوق ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن، قازاق ءتىلى بۇرىنعى ءوز جولىمەن جۇرە بەرسىن دەگەندەي سوزدەر ايتقانىن بىلەمىز. وسىنىڭ ءوزى ەل تاۋەلسىزدىك السا دا، ەل سەنىم ارتقان اعالاردىڭ سانالارىنىڭ تاۋەلسىزدىك الا الماي بۇلقىنىپ جاتقانىنىڭ بەلگىسى بولىپ ەستە قالعانى بالكىم سودان. ال تۇركيا رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندا اتاتۇرىك بۇل ماسەلەنى تۇرىك ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە ورايلاستىرا شەشتى. بىراق اتاتۇرىك «تۇرىك ۇلتى» دەگەندى ەرەكشە دوكترينامەن بەكىتتىردى. وندا  «ءبىز تۇركيادا ءبىر جالاۋدىڭ استىندا، ءبىر ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇلتى بولەك بولسادا، ايتەۋىر وسى ەلگە ازامات بولعان تاعدىرلاس كىسىلەردى تۇرىك دەپ قابىلدايمىز» دەلىنگەن. ياعني تۇركيادا تۇراتىن ارميان دا، گرەكتە تب. وزگە ۇلت وكىلدەرىدە سول كۇننەن باستاپ تۇرىك بولىپ سانالدى. ارينە قارسى شىققاندار بولدى. ولاردىڭ ءۋاجى مىناۋ بولعان.  «ءبىز وسى ەلدە تۇرعاننان كەيىن ونىڭ زاڭىمەن كەلىسەمىز. بىراق ءسىز ءبىزدىڭ دىنىمىزبەن ءتىلىمىزدى ساقتاۋعا رۇقسات ەتىڭىز» دەپ تالاپ تىلەكتەرىن جەتكىزگەن. سودان باستاپ ءبىزدىڭ ەلدىڭ تولقۇجاتىندا ۇلتىمىز ەمەس، ءدىنىمىز جازىلاتىن بولىپتى. اتا تۇرىك فاميليا تۋرالى دا زاڭ شىعارعان باسشى. بۇلدا بولسا حالىقتى ءبىر ورتاعا بىرىكتىرۋگە، ۇيىستىرۋعا، ۇلتتاردى شوعىرلاندىرۋعا جاسالعان ءساتتى قادام بولىپ تۇرىك تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلدى. ءسويتىپ سول كەزدىڭ وزىندە ءتىل، ءدىن، ۇلت ماسەلە ءادىل شەشىلدى. ايتۋعا جەڭىل بولعانىمەن وڭايشىلىقپەن تارقامادى سول جىلداردىڭ قايشىلىققا تولى قويۋ بۇلتى. سەبەبى باسقانى قويىپ تۇرىكتەردىڭ ءوزى قارسى شىقتى بۇل يدەياعا. كادىمگىدەي وپپوزيتسيالىق توپتار پايدا بولدى. ولارمەن قاتال، كەيدە وڭتايلى كۇرەستەر جۇرگىزىلدى. سىرتقى فاكتورلاردىڭ قوزدىرۋشى كۇشكە اينالىپ، قوعامدا ءتۇرلى پىكىرلەر تۋدىرعانى دا شىندىق. اتاتۇرىك ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كەزەڭ ەۋروپانىڭ قاتتى ۇلتشىلدانىپ بارا جاتقان كەزەڭىمەن تۇسپا تۇس كەلدى.

- وزىڭىزدە بىلەسىز، قازىر ەلىمىزدە ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتىن قارقىندى دامىتۋ قولعا الىندى. وسىنىڭ بالا پسيحولوگياسىنا قانشالىقتى اسەرى بار دەپ ويلايسىز؟

- ءۇش تۇعىرلى ءتىل ماسەلەسىندە پرەزيدەنتتىڭ ويلاپ وتىرعانى بار سەكىلدى. ويتكەنى ول كىسى شەتەلدەرگە كوپ شىعادى. باتىس پەن شىعىستىڭ ۇلگىلەرىنە قارايدى. ءتىل ءبىلىپ جاتقان بالالاردىڭ الدەقايدا پاراساتتىلىعىنىڭ جوعارى ەكەنىن كورىپ وتىرادى. ويتكەنى ارنايى دايىنداۋ جۇيەسىنەن وتەتىنىن بىلەدى عوي. بىراق ءبىر ماسەلەنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. شىعىس اقىنى جالەليددين ءرۋميدىڭ كەرەمەت ءسوزى بار. «ەگەر سەنىڭ ءبىر اياعىڭ ءوزىڭنىڭ قۇندىلىقتارىڭدا بولاتىن بولسا، ەكىنشى اياعىڭمەن كەز كەلگەن قۇندىلىقتى باسا بەر» دەيدى دانىشپان اقىن. دەمەك اقىننىڭ ايتپاعى، ءوزىڭدى تانىپ بولساڭ، بۇكىل الەمدى ارالاي بەر بۇنىڭ ساعان ەشقانداي زيانى تيمەيدى دەگەندى بىلدىرەدى. بۇنىڭ ءۇش تۇعىرلى ءتىل ماسەلەسىنە قاتىسى بار. ەگەر ءسىز قازاق ءتىلى ارقىلى ءوزىڭىزدىڭ قۇندىلىقتارىڭىزدى بالانىڭ ساناسىنا قۇيا بەرەتىن بولساڭىز، ول وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن قازاقى پسيحولوگيا مەن قابىلدايدى. ياعني قازاقى تۇسىنىكپەن ۇعىنادى. ولار ءۇشىن شەت ءتىلى تەك قانا بايلانىس قۇرالى بولىپ قالاتىن كۇندە تۋار. ەگەر وسىنداي  تۇسىنىك بالا ساناسىنا مىقتاپ ورناسا وندا وعان ءجۇز ءتىل ۇيرەتسەڭىزدە ەشقانداي پروبلەما كولدەنەڭدەمەيدى.

- جاپونيادا بالا ءوزىن ابدەن تانىپ بولمايىنشا شەت ءتىلىن وقىتۋعا تىيىم سالىنادى ەكەن؟

- جالعىز جاپونيا ەمەس ەۋروپانىڭ كوپ مەملەكەتتەرى وسىعان قاتتى دەن قويعان. بالا باستاۋىش مەكتەپتە مىندەتتى تۇردە ءوزىنىڭ انا تىلىندە عانا ساباق الۋى كەرەك. قالعان تىلدەردى ساناسى جەتىلىپ، وڭ سولىن تاني باستاعاندا مەڭگەرە باستاسا دا كەندە قالمايتىنى زەرتتەلىپ بولعالى قاشان. ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتىندا مەنىڭ بىلۋىمشە وسىنداي تالاپتار ەسكەرىلگەن ءتارىزدى. ءۇشىنشى سىنىپقا دەيىن انا تىلىندە سودان كەيىن عانا وزگە تىلدەرگە باسىمدىق بەرىلە باستايدى. ءبىز ايتىپ جاتقان العاشقى سىنىپتاردان باستاپ قازاقستاندا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتقان بالا جوق. وسى جاعىن حالىق ءالى تولىق تۇسىنە الماي جاتقانى بايقالادى. جۇيەنىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن بىلمەگەندىكتەن دە ءارتۇرلى الىپ قاشتى سوزدەر گۋلەپ تۇر. وسى جەردە مىنانى باسا ايتقىم كەلەدى. ءۇشىنشى سىنىپتان كەيىن وقىتىلعان كۇندە دە ءسىز بالاعا شەت ءتىلىنىڭ ارىپتەرىمەن جەڭىل جەلپى سوزدەرىن عانا ۇيرەتە الاسىز. سەبەبى بالا تازا تىلمەن شۇعىلدانباعاننان كەيىن، وعان ۋاقىتىنىڭ بەس اق پايىزىن بولە الادى. ودان ارتىق ۋاقىتىن وقۋشى باسقا پاندەرگە ارنايدى. ءۇش تۇعىرلى ءتىل باستالعالى بەرى بيىل ءتورتىنشى جىل، سول ءتورت جىلدىڭ ىشىندە بارلىق مەكتەپتەردەن تەست مەيلى سىناق وتكىزىپ كورسەڭىز، قانشا بالا قاي ءتىلدى قانشالىقتى دەڭگەيدە مەڭگەرگەنىن بايقار ەدىڭىز. شىندىعىنا كەلگەندە ءۇش تۇعىرلى ءتىلدى مەڭگەرىپ جاتقان ەكى ءۇش پايىز وقۋشى بولۋى مۇمكىن. قالعان  توقسان جەتى پايىزى ءوزىنىڭ ءبىر عانا تىلىمەن كەتىپ بارا جاتىر. مەن گازەتتىڭ باسشىسى بولعاننان كەيىن كوپ مەكتەپتەرمەن كەزدەسۋلەر، باسقادا ءىس شارالار وتكىزۋگە مۇرىندىق بولىپ جۇرەمىن. سوندا بايقاعانىم تازا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرىپ جاتقان مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى ءبارىبىر كورىنىپ تۇرادى. مۇنىڭ ارتىندا اعىلشىن ءتىلىن تەك قانا شەت ءتىلى رەتىندە وقىتىپ جاتقاندىقتىڭ ناقتى كورىنىسى كوزگە ۇرادى.

- تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدەگى ورىس مەكتەپتەرىنىڭ ۇستەمدىگى قانداي ويعا يتەرمەلەيدى ءسىزدى؟

- ماسەلە سوندا بولىپ تۇر عوي. ەگەر سول مەكتەپتەردى تىم بولماعاندا قوس ءتىلدى قىلىپ بولشەكتەسەك، ءتىلدىڭ ماسەلەسىن تەز ارادا شەشۋگە جول اشىلار ەدى. قازاقستاندا تازا ورىس مەكتەپتەرى تۇرعاندا ءتىل ماسەلەسىنىڭ ورلەۋىنە كوزگە كورىنبەيتىن كەدەرگىلەر كوپ. ونىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرىن وقىرمان ىشتەرىنەن سەزىپ وتىرعان بولار. مەن وتكەن اپتادا اسسامبلەيانىڭ قۇرامىنداعى ورىس قاۋىمداستىعىمەن ءتىل كوميتەتى ۇيىمداستىرعان ورىس حالقىنىڭ بۇگىنگى جاستارىنىڭ اراسىنداعى قازاق ءتىلى مەن بيىنە ۇيىمداستىرىلعان جارىسقا قازىلىق ەتكەن توپتىڭ مۇشەسى بولدىم. سوندا قازاقتىڭ ورتاسىندا وسكەن، قازاق جاستارىمەن بىرگە جۇرگەن، سولاردىڭ اۋىلىندا ەسەيگەن ورىس بالالارىنىڭ قازاق بالالارىنان ارتىق ءتىلدى مەڭگەرگەنىنىڭ  كۋاسى بولدىم. قازاقتىڭ سالتى مەن ءداستۇرىن كەرەمەت بىلەتىندەرى بىردەن بايقالىپ تۇردى. سوعان قۋاندىم. ۇلت بولام دەگەن كەز كەلگەن حالىق قۇرامىنداعى وزگە ۇلت وكىلدەرىن ءبىر ارناعا قۇياتىن جۇيەلى ساياساتتىڭ جەتەگىندە ۇستانعانى دۇرىس. ورىس ءوزىنىڭ مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ، جوعارعى وقۋ ورنىن ورىس تىلىندە ءبىتىرىپ، سودان كەيىن بارىپ قوعامعا ارالاسا باستاسا، باسقادا ەتنوستاردىڭ وكىلدەرى ءوز بەتىنشە قوي ايداپ، اقجارقىن قازاق حالقىنىڭ تىلىنە قۇرمەت كورسەتپەسە، ونداي ەلدە قانداي ىنتىماق بولماق. مىسالى بالا تۇلعا بولىپ قالىپتاسقانشا مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتپەن ارالاسۋىنا مۇمكىندىك بەرىلمەسە، ونىڭ كەلەشەگى جارقىن بولادى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن. ويتكەنى ولار ەرتەڭگى كۇندەرى ءبىرىن بىرىنە بوتەنسىپ قاراۋى ىقتيمال. ەگەر ول بالالار ءبىر مەكتەپتە، ءبىر پارتادا جاعالاسىپ، ارتىنان توبەلەسىپ، كەيدە بىرىنە ءبىرى ءسۇيسىنىپ، ورتاق تىلدە ءتۇسىنىسىپ وسەتىن جۇيەدە تاربيەلەنسە ولاردىڭ كەلەشەكتە سول ءتىلدى وتانىم دەپ قابىلدايتىنىنا ءشۇباڭىز بولماسىن. سوندا عانا قازاق ءتىلى مويىندالىپ، قۇرمەتتەلەتىنىنە سەنە بەرىڭىز. بۇل جونىندە تۇركيا مەملەكەتىنىڭ اششى ساباعى قازاقستانعا ۇلگى بولسا قانەكەي. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي تۇركيادا وزگە ۇلتتارعا اشىلىپ جاتقان مەكتەپتەردە، تەك قانا وزدەرىنىڭ تىلدەرىندە ءبىلىم الۋعا بار جاعداي جاسالىنعان. بىراق تۇرىك حالقىمەن ارالاسا الماعاننان كەيىن ول حالىقتار ەل باسىنا ناۋبەت تۇسكەندە جالت بەرگەنىن كارى تاريح ەسىمىزگە سالىپ وتىر. سونىڭ ناقتى كورىنىسى  تۇركياداعى ارميان مەن گرەك ماسەلەسىندە تۋىنداعان جاعدايلاردى ايتساق جەتكىلىكتى. گرەكتەر ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اعىلشىندارمەن بىرىگىپ كەتىپ تۇركياعا قارسى سوعىس جاريالادى. اعىلشىندار تۇركيانىڭ باتىس ءوڭىرىن جايلاپ كىرە باستاعاندا، تۇركيادا تۇراتىن گرەكتەردىڭ توقسان توعىز پايىزىنىڭ سولار جاعىنا شىعىپ كەتكەنىن كوردىك. ال ارمياندار ورىستار مەن فرانتسۋزدارعا قوسىلىپ تۇركيانىڭ شىعىس جاعىن جاۋلاپ الماق بولعان كەزدە جەرگىلىكتى ارميانداردىڭ ءبارى دەرلىك سولار جاققا شىققانى تاريحىمىزدىڭ قاندى بەتتەرى بولىپ قالدى. سونداعى تۇركيا مەملەكەتىنىڭ باستى قاتەلىگى مىنادا ەدى. ءبىرتۇتاس ەمەس جۇيەدە ءبىلىم العان جاستار، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ىشكى دۇنيەسىمەن، سالت ءداستۇرىن، ءتىلى مەن ءدىلىن سىيلاماعان جەردە، تاتۋلىقتىڭ جالاۋى جەلبىرىپ تۇرمايتىنىن كەش ۇعىندى. ەندىگى جەردە ءبىلىمدى جاساعاندا ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان جۇيەمەن وقىتىپ، تۇيتكىلدى جاعدايلاردى ۋاقىتىلى شەشپەسە تاعىدا سول قاتەلىككە ۇرىنىپ كەتۋ قاۋپى بارىن بيلىك سەزىندى. ال وسىنداي الماعايىپ زاماندا قانى ءبىر  كۇردتەر ءبىزدى ساتقان جوق، قارۋ اسىنىپ بىرگە كۇرەستى. ونىڭ باستى سەبەپتەرى باۋىرلاستىعى، مۇسىلماندىعى بولعان شىعار. سونىمەن بىرگە ءبىر مەدرەسەدە قۇلىن تايداي تەبىسىپ وسكەن حالىقتىڭ شىعاردا جانى ءبىر بولعان. ولاردى ۇيىستىرىپ وتىرعان ءتىل مەن ءدىننىڭ تامىرلاستىعى دەگەن دۇرىس بولار. مىنە وسىدان كەيىن جاڭا جۇيە قالىپتاستى. وتكەن كۇن كوزدەن كەتىپ كوڭىلدەن ءوشتى. قارا قوتىرلانعان جارانىڭ اۋزىن تىرناپ قايتەمىن. بۇگىندەرى  ارميان ديوسپوراسىنا ارنالعان تۇركيادا سەگىز مەكتەپ بار. گرەك بالالارىن وقىتاتىن مەكتەپتەر سانى دا سول شامادا. بىراق ولاردىڭ ساباعىنىڭ تەڭ جارتىسى تۇرىكشە جۇرەدى. «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» ەمەس پە؟ مەملەكەتپەن ساناسۋ، ونىڭ تىلىنە قۇرمەت كورسەتۋ كەيدە وسىلاي ماجبۇرلەۋدەن باستالاتىنى كەلەشەكتەن ءۇمىتى بار ەلدەرگە ساباق بولسا يگى. وسىنداي يگى باستامانىڭ ارقاسىندا تۇركيادا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ اۋىزبىرشىلىگىنىڭ ورناعانى راس. ءتۇرى باسقا بولسادا، ءتىلى ءبىر بولعاندىقتان تىلەگى دە ءبىر ەكەنىن كورىپ كەلەمىز.

- ءسىز اڭگىمەلگەن وقيعالار «جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەيىك، قازاقستاندا ورىن الۋى مۇمكىن بە؟

-ولاي دەپ كەسىپ ايتىپ جاماندىق شاقىرعىم كەلمەيدى. بىراق ءاربىر حالىقتىڭ باسىنان وتكەن تاريح ەكىنشى ءبىر ۇلتقا ساباق بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. قازاقتىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنان، وتكەن ومىرىنەن ساباق الاتىن وقيعالار جەتكىلىكتى. مىسالى ىبىرايلار العاش مەكتەپ اشقاندا قوس ءتىلدى قىلىپ نەگە اشقان. ەگەر ورىستاندىرۋ ويلارىندا بولسا ورىس مەكتەبىن جاساقتاۋ ءۇشىن اق پاتشادان قولداۋ تابار ەدى عوي. ونداعى ماقسات ەكى ءتىلدى ەگىز قوزىداي قاتار مەڭگەرتۋدى ويلاعاندىقتان تۋىنداعان. ەگەر ءبىر عانا ورىس ءتىلىنىڭ جەتەگىندە كەتەتىن بولسا جارعا اپارىپ سوعاتىنىن تۇسىنبەدى دەۋ اقىلعا سىيىمسىز. بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدە تازا ورىس مەكتەپتەرىنىڭ بولۋى، كەلەشەككە ۇمتىلعان قازاق مەملەكەتىنە ءتيىمسىز. سونىمەن قاتار جالتاقتاي بەرۋدە، وڭ شەشىم شىعارۋعا ءوز كەسىرىن تيگىزىپ كەلەدى.

- اللا ءساتىن سالسا، 15 قاڭتار كۇنى ءماجىلىس پەن ءماسليحات دەپۋتاتتارىن سايلاۋ ناۋقانى باستالادى. پرەزيدەنتتىككە سايلاۋعا ءتۇسۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك تىلدەن ەمتيحان تاپسىرۋ جۇكتەلگەن زاڭ بويىنشا. وسىنى زاڭدىق تۇرعىدا ەكشەلەپ تومەنگى پالاتاعا سايلانىپ جاتقان دەپۋتاتتارعا پايلانۋ ءوز جەمىس بەرەر ەدى دەيتىندەر بار. بۇعان الىپ قوسارىڭىز بار ما؟

- تەك قانا دەپۋتات ەمەس مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇمىس جاسايتىنداردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاق تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرىپ، ءىس قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزەتىن كۇن تۋدى. مۇنداي تالاپتىڭ كەلەشەك جاستاردىڭ ساناسىنا بۇگىننەن قۇيىلا بەرگەنىن قالار ەدىم. بالاڭ كوڭىلدەردە ەرتەڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسەم ماعان باسشىلىق قىزمەتتىڭ ەسىگى جابىق دەگەن «قورقىنىشتىڭ» ۇيالاۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ مۇنىڭ اسەرى كۇشتى بىلگەنگە. جالپى بيلىك باسپالداعىمەن ورمەلەگەن شەنەۋنىكتەرگە قانشا بىلىكتى، تالانتتى بولسادا ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە جازداي جادىراماي، قىستاي قارىپ تۇسسەك دەگەندى باسا ايتقىم كەلەدى. بۇل ءتىل ۇيرەنۋگە قۇلىقسىزداردى تاۋبەسىنە تۇسىرەر ەدى. ونىڭ بەر جاعىندا قاي مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتساڭ، سول مەملەكەتتىڭ ءتىلىن، ءدىلىن  كوتەرمەلەمەسەڭ، ابرويىن ۇستەم قىلماساڭ، ەلدىڭ نارازىلىعىن تۋعىزارىڭ ءسوزسىز. وسىنى كەيبىرۋلەر ەسكەرگىسى كەلمەيدى.  سۇراعىڭىزدىڭ استارىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. مەنى دە تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىندا قازاق ءتىلىنىڭ ءالى تۇعىرعا قونباي وتىرعانى ءجيى مازالايدى. مىسالى مەن ولاردىڭ ءتىلىن بىلەمىن، نەگە ولار مەنىڭ ءتىلىمدى بىلمەيدى دەگەن اشۋ كەلىپ القىمعا تىرەلەدى كەيدە. نەگە؟ بىراق مۇنىڭ جاۋابى جوق.  وسى وي الاش بالاسىنىڭ ءبارىنىڭ كوكەيىندە جۇرگەنىن قالايمىن. بالكىم بيلىك بۇل ماسەلەنى ويلانىپ جاتقان شىعار. حالىقتا تولعانىپ جاتقان بولار. قالاي دەگەندە دە «جاقسى ءسوز جارىم ىرىس». تۇبىندە مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەپ جاتقان ءاربىر ازاماتتىڭ رەسمي تىلمەن قوسا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋىن جوعارعى جاق قولعا الاتىن كۇن تۋار. «ءۇمىتسىز شايتان عانا». قازاقتىڭ تولەرانتتىلىعى بارشا حالىقتىڭ ۇيقىسىن بۇزباي، كەشىرىمەن قاراۋعا يتەرمەلەپ وتىر. مۇنىڭ قازاققا تيگىزەر پايداسى دا شاش ەتەكتەن. قازاق حالقى پاراساتتىلىققا، ەرەكشە قابىلەتكە، بۇل عاسىردىڭ تالاپتارىنا ساي ءوسىپ كەلە جاتىر. ونىڭ جەمىسىن قازاق حالقىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى تامسانا جەيدى دەگەن ويدامىن. وسى كوشكە ىلەسە الماي جۇرگەن اعايىندار ەرتەڭ وكىنەتىن بولسا، ەشكىمگە وكپەلەمەسىن. ولارعا بارلىق جاعداي جاسالدى. ءبىر ەمەس ءۇش ءتىلدىڭ ماسەلەسىن شەشىپ قويدىم دەپ ەرتەڭگى كۇندەرى ەلباسى ايتا الادى. بۇل جاعىنان ءجۇزى جارقىن پاتشامىزدىڭ.

- ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان قازاقستان زامان حالىقارالىق گازەتىندە ءتىل ماسەلەسىن قانشالىقتى كوتەرىپ ءجۇرسىز؟

- ءتىلدىڭ ماسەلەسى كۇيىپ تۇرعان 1995, 96, 97 جىلدارى وتكىر ماتەريالدار مەن باتىل ويلى ماقالالاردى كوتەرگەن ءبىزدىڭ گازەتىمىز بولاتىن. 2005 جىلدان باستاپ ءتىل، ۇلت، ءدىن ماسەلەلەرىن ۇزبەي جازىپ كەلەمىز. قۇدايعا شۇكىر قازاق گازەتتەرىنىڭ الدىندا جۇرمەسەكتە، ارتىندا قالعان جوقپىز. حالىقتىڭ گازەتىمىزگە دەگەن ىقىلاسى وسىنىڭ دەلىلى. بۇگىندە گازەتىمىز قازاقستاننىڭ بار ايماعىنا تارالادى. وسىعان شۇكىرشىلىك.

- ءسوز سوڭىندا «ءتىل جاناشىرى» ءتوس بەلگىسىن الۋىڭىزبەن قۇتتىقتايمىز؟

- نەگىزى مەن اتاققا قۇمار ادام ەمەسپىن. وسى مەدالعادا ءوزىمدى ءوزىم ۇسىنعان جوقپىن. مەنى دوستارىم، تانىس جىگىتتەر ۇسىنىپتى دەپ ەستىدىم. دەگەنمەن مەنى تانيتىن اعالارىم وسى احمەت اليازدى مەدەلعا ۇسىنايىق. تىلگە جانى اشىر ءبىر ازامات بولسا سول دەگەنىن ەستىپ قۋانعانىم راس. ولاردىڭ مۇنداي ىستىق ىقىلاستارىنا راحمەتتەن باسقا ايتارىم جوق. ءوزىم شەتتەن كەلسەمدە، قازاق بولماسامدا، قازاققا جات ادام ەمەسپىن.  ءتۇبى ءبىر تۋىسقان تۇركيا ەلىنەن كەلگەنىمدى ۇنەمى ايتىپ جۇرەمىن. قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ، گازەت، جۋرنال شىعارىپ قوعامنىڭ دامۋىنا ءوزىمنىڭ ۇلەسىمدى قوسىپ جاتقانىم ءۇشىن بەرىلدى دەپ ويلايمىن   «ءتىل جاناشىرى» ءتوس بەلگىسى. ەڭبەگىمدى ەلەپ جاتقان قازاق اعايىندارىما، اسىرەسە ءتىل جاناشىرى قاۋىمداستىعىنا جانە ءتىل جۋرنالى ۇجىمىنا  مىڭدا ءبىر العىسىمدى، جانە دە راحمەتىمدى تاعى ايتامىن. احمەت اليازدىڭ دا وسى قوعامعا بىتتەي بولسادا پايداسى ءتيدى اۋ، دەگەننىڭ بەلگىسى رەتىندە تاققان مەدال ماعان ارتىلعان سەنىم.  مەن وعان قۋانىشتىمىن.

- سۇحباتتىڭىز ءۇشىن راحمەت!

سۇحباتتاسقان - ناعاشىباي قابىلبەك

«اباي-اقپارات»