تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!». «دالا قاشقىنى» (جالعاسى)
4.
وسى كۇنگى ءۇشىنشى سۇراقتا عانا ول ءوزىنىڭ نەگىزگى قىلمىسىنىڭ جاي-جاپسارىن بايانداپ بەرەدى. ال بۇل تەرگەۋ كەشكە ءوتتى مە، تۇندە ءوتتى مە، ول جاعى بەيمالىم. انىعى - د.ادىلەۆتى ۇستاۋ ءۇشىن قىرعا ارنايى جاساق جىبەرىلگەن وقيعانىڭ بەتى اشىلادى.
«1928 جىل. 28 جەلتوقسان. قىزىلوردا قالاسى. مەن، پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمى باستىعىنىڭ كومەكشىسى ساەنكو تومەندە اتى اتالعان ازاماتتان ايىپكەر رەتىندە سۇراق-جاۋاپ الدىم، ول مىنا جايلاردى مالىمدەدى", - دەپ حاتتامانى تولتىرا باستايدى. ال ايىپكەر:
"مەن، ادىلەۆ دىنمۇحامەد، سىرداريا ايماعىنىڭ سارىسۋ اۋدانىنىڭ №3 اۋىلىنىڭ قازاعى، بىلاي دەپ جاۋاپ بەردىم...", - دەپ جوعارىداعى ومىرنامالىق حيكايانى ودان ءارى جالعاستىرادى.
نەگىزگى قىلمىستىق ءىس جايىنا قالىپ، ساياسي استار بەرىلە باياندالادى.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): "1922 جىلدىڭ اياعىندا مەن ءوز اۋىلىمنىڭ بالالارىن وقۋعا ورنالاستىرۋ ءۇشىن تاشكەنتكە باردىم. وندا بارعان سوڭ سىرداريا وبلىستىق اتقارۋ كوميتەنىنەن اۋليە-اتا ۋەزىنىڭ بولىستارىمەن اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ ارالاس وتىرعان بولىستارىنىڭ تۇرعىندارىنان قاي جاققا قاراعىسى كەلەتىندىگى تۋرالى پىكىرىن ايتىپ، ساناق جۇرگىزۋ ءۇشىن ارنايى ماندات الدىم".
4.
وسى كۇنگى ءۇشىنشى سۇراقتا عانا ول ءوزىنىڭ نەگىزگى قىلمىسىنىڭ جاي-جاپسارىن بايانداپ بەرەدى. ال بۇل تەرگەۋ كەشكە ءوتتى مە، تۇندە ءوتتى مە، ول جاعى بەيمالىم. انىعى - د.ادىلەۆتى ۇستاۋ ءۇشىن قىرعا ارنايى جاساق جىبەرىلگەن وقيعانىڭ بەتى اشىلادى.
«1928 جىل. 28 جەلتوقسان. قىزىلوردا قالاسى. مەن، پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمى باستىعىنىڭ كومەكشىسى ساەنكو تومەندە اتى اتالعان ازاماتتان ايىپكەر رەتىندە سۇراق-جاۋاپ الدىم، ول مىنا جايلاردى مالىمدەدى", - دەپ حاتتامانى تولتىرا باستايدى. ال ايىپكەر:
"مەن، ادىلەۆ دىنمۇحامەد، سىرداريا ايماعىنىڭ سارىسۋ اۋدانىنىڭ №3 اۋىلىنىڭ قازاعى، بىلاي دەپ جاۋاپ بەردىم...", - دەپ جوعارىداعى ومىرنامالىق حيكايانى ودان ءارى جالعاستىرادى.
نەگىزگى قىلمىستىق ءىس جايىنا قالىپ، ساياسي استار بەرىلە باياندالادى.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): "1922 جىلدىڭ اياعىندا مەن ءوز اۋىلىمنىڭ بالالارىن وقۋعا ورنالاستىرۋ ءۇشىن تاشكەنتكە باردىم. وندا بارعان سوڭ سىرداريا وبلىستىق اتقارۋ كوميتەنىنەن اۋليە-اتا ۋەزىنىڭ بولىستارىمەن اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ ارالاس وتىرعان بولىستارىنىڭ تۇرعىندارىنان قاي جاققا قاراعىسى كەلەتىندىگى تۋرالى پىكىرىن ايتىپ، ساناق جۇرگىزۋ ءۇشىن ارنايى ماندات الدىم".
پالەنىڭ باسى وسىندا جاتىر. ول كەزدە اقمولا ۋەزى - باتىس ءسىبىر رەۆكومىنا، جەتىسۋ ۋەزى - تۇركىستانعا، ماڭعىستاۋ تۇبەگى - تۇركمەنستانعا قارايتىن. بۇل ولكەلەردىڭ قازاق اۆتونومياسىنا قوسىلۋ، قوسىلماۋى ۇلكەن قاراما-قايشىلىق تۋدىرعان. جەر ءبولىسى - جۇزدىك، رۋلىق سيپات الىپ، ۋشىعىپ كەتكەنى سونشالىق، اقمولادان، تاشكەنتتەن ارنايى وكىلدەر شىعىپ، ءار قايسىسى جەرگىلىكتى حالىقتى وزىنە قاراتۋعا تىرىسقان. دىنشە ادىلەۆ بولسا جەتىسۋ ولكەسىنىڭ حالقىن قازاق اۆتونومياسىنا قوسىلماي، تۇركىستاننىڭ قۇرامىندا قالۋعا ۇگىتتەۋ ءۇشىن سارىسۋعا اتتاندى. اۋليە-اتاعا قاراي ويىسقان ارقا تۇرعىندارىن كەرى قايتارۋ ءۇشىن اقمولا ۋەزىنىڭ اتىنان كەلگەن اۋباكىروۆپەن دە سول ءۇشىن ۇستاسقان. بەتپاقدالا جۇرتىنىڭ ءوزى رۋلىق تەكتەرىنە قاراپ ءبولىنىپ، قارۋلى جاساق قۇرىپ، ءبىر-بىرىنە ءوزارا بارىمتاعا شىققان. دىنشە ادىلەۆتىڭ ءوزى: سارىسۋداعى تاراقتىلار - اقمولاعا، ال تامالار - تۇركىستانعا قاراسىن - دەگەن دە پىكىردى ۇستانعان.
"ۇرانىم - الاش!", - دەپ ۇرانداپ، بۇكىل قازاقتىڭ تەرريتوريالىق، مەملەكەتتىك، تىلدىك بىرلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن قۇرىلعان "الاشوردا" ۇكىمەتىنىڭ اتىنان سويلەپ وتىرعان "پارتيزاننىڭ" ۇلتتىق ساناسىنىڭ دەڭگەيى وسىنداي "بيىك تە ورەلى دارەجەدە" ەدى. اشىعىن ايتساق، ونىڭ مۇنداي ىقپالعا تۇسۋىنە س.قوجانوۆ پەن ت.رىسقۇلوۆتىڭ اراسىنداعى تۇركىستان رەسپۋبليكاسى تۋرالى پىكىرتالاستارىنىڭ اسەر ەتكەنى ءسوزسىز. ول ءوزىنىڭ بۇدان كەيىنگى باستان كەشكەن وقيعاسىن بىلاي باياندايدى:
د.ادىلەۆ (جالعاسى):سودان كەيىن اۋىلعا قايتىپ ورالدىم. ءبىزدىڭ ەل اقمولا ۋەزىنە قارايتىن. ولار تۇركىستاننىڭ قارماعىندا بولعىسى كەلدى. ءبىز دە سول پىكىردى ۇستاناتىنبىز. مەن تاشكەنتكە جول جۇرگەندە اۋىلداعىلار وسى ماسەلەنى قاتتى قاداعالاپ تاپسىردى، قالايدا اقمولادان ءبولىپ الۋدى ءوتىندى. مەن تاشكەنتكە كەلگەننەن كەيىن بۇل ماسەلەنى قوجانوۆ پەن رىسقۇلوۆقا ايتتىم. رىسقۇلوۆ ماعان تۇرعىنداردىڭ اراسىندا جەر مەجەلەۋ ماسەلەسىمەن تىكەلەي اينالىساتىن سىرداريا وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وكىلدىك مانداتىن بەرىپ، مەنى قىرعا جىبەردى. مۇنىڭ باستى سەبەبى: سول كەزدە تۇركىستان مەن قازاقستاننىڭ شەكاراسىن مەجەلەۋ ماسەلەسى تالقىلانىپ جاتقان ەدى. وڭتۇستىك وبلىستاردى، سونىڭ ىشىندە سارىسۋ اۋدانىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قوسۋ تۋرالى مەملەكەتتىڭ الدىنا ماسەلە قويۋدى ءوتىندى. حالىق اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن رىسقۇلوۆتىڭ اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قوشپانبەتوۆكە جولداعان مانداتىن پايدالانىپ اقمولا وبلىسىنداعى (سونىڭ ىشىندە ناقتىلاپ العاندا سارىسۋ، ۇلىتاۋ اۋداندارىنا - ت.ج.) ەل-جۇرتقا ۇگىت جۇرگىزدىم. اۋليە-اتاعا كەلىسىمەن كوميسسيانىڭ جينالىسىن وتكىزدىم. ەرمەكوۆ كوميسسيا مۇشەسى بولاتىن.
كەلە سالىسىمەن وسى ىسپەن اينالىسىپ كەتتىم. جوبالارمەن تانىستىم. مەنىڭ مىندەتىم بەتپاقدالانىڭ وڭتۇستىگىندەگى تۇرعىندارىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قوسۋ بولاتىن. ودان تالاس اۋدانىن ارالاپ اۋليە-اتاعا قاراي جىلىستاپ قونعان ءوز اۋىلىما باردىم. اۋدان باستىعى بەكتانوۆ تا ءبىزدى قولداپ، بىرگە جۇمىس ىستەدىك. تۋرا سول كەزدە اقمولا مەن قارقارالى ۋەزدەرىندەگى جەر مەجەلەۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولىپ اۋباكىروۆ تە سارىسۋعا كەلىپتى. ونىڭ ماقساتى بۇل اۋدانداردى قازاقستاننىڭ قۇرامىندا قالدىرۋ. اشىعىن ايتايىن، اۋباكىروۆ ناشار ادام بولاتىن، قاراۋىنداعىلاردىڭ زارەسىن ۇشىراتىن، تۇرعىندارعا زورلىق-زومبىلىق جاساپ، جاقسى قىزدارىن جيىپ الاتىن. ول ەكەۋمىز مەجەلەۋ جونىندەگى ماسەلەدە باقتالاس بولعاندىقتان دا كەزدەسۋگە ءتيىستى ەدىك. بىردە وعان مەنىڭ اعام جولىعىپ، اۋباكىروۆتىڭ ەلدى دۇرلىكتىرىپ جاتقان قىلمىسىنا توقتاۋ سالىپ، قارۋسىزداندىرۋ ءۇشىن مەنى شاقىرىپ سالەم جولداپتى. اۋباكىروۆتىڭ 25 ادامنان تۇراتىن قاراقشى جاساقتارىن ەلدىڭ ءوزى قارۋسىزداندىردى. ونىڭ ەل-جۇرتقا جاساعان زورلىق-زومبىلىعى مەن باسبۇزارلىعىنان حاباردار اۋليە-اتا ميليتسيا باسقارماسى اۋباكىروۆتى تۇتقىنداۋ تۋرالى جاساق شىعارعان بولاتىن. ءبىز سول جاساقپەن بىرگە شىقتىق. اۋباكىروۆپەن بەتپاقدالادا كەزدەستىك... ونىڭ قاسىندا 160 ادامى بار ەكەن. تۇگەلىن قىرىپ تاستايىق دەگەندە: مەن وسى دا جەتەدى، - دەپ توقتاۋ سالدىم».
«پارتيزان» دىنشە ادىلەۆتى «دالا قاشقىنىنا» اينالدىرعان، «ونبەيتىن ىسكە - وشپەيتىن ءورت قويعان» وقيعا- قازاقتىڭ ايگىلى رۋارالىق جەر داۋى بولاتىن.
نە وزىنە، نە جاتىنا قىزىعىن قيماعان جەر داۋى - سارىسۋ مەن اتاسۋ ءوڭىرىن ويران ەتىپ، شاڭىراقتارىن ورتاعا ءتۇسىردى. تاراقتى مەن تاماعا بۇيىرماعان جەر قىزىعىن كەڭەس تۇرمەگويلەرى مەن ليكيمنيلەر، ياعني، الدە كىمدەر كوردى. ءوزىن قۋعىنعا ۇشىراتقان «قارا نوعاي» وقيعاسىن د.ادىلەۆ بىلاي باياندايدى:
"مەن ءوزىمنىڭ اۋىلىما كەلگەن سوڭ ەل-جۇرتتىڭ ەسىن شىعارعان قارانوعاي دەگەننىڭ بۇلىنشىلىگى تۋرالى كوپ ەستىدىم. كەيىننەن ونىڭ اقمولادان كەلگەن اۋباكىروۆ دەگەن ەكەنىن ءبىلدىم. بۇعان دەيىن بۇل اۋباكىروۆ اقمولا وكىمەتىنىڭ اتىنان قۇرىلعان اقمولا مەن قارقارالى ۋەزدەرىنىڭ اراسىنداعى بارىمتا داۋىن رەتتەيتىن كوميسسيانىڭ توراعاسى بولىپ ىستەپتى.
كوميسسيا ەشقانداي ناتيجە شىعارا الماي كەرى قايتىپتى، ال اۋباكىروۆ ءوزىنىڭ توتەنشە جاساقتارىمەن وسىندا قالىپ، جۇرتتى توناۋمەن شۇعىلدانىپتى. ونىمەن بىرگە قالعان ميليتسيونەرلەردىڭ سانى 8 عانا ادام بولعانىمەن، ول ءوزىنىڭ جاساعىن بارىمتاشىلارمەن تولىقتىرىپ، مولايتىپ الىپتى. سونىڭ ناتيجەسىنە اۋباكىروۆتىڭ قاراماعىنداعى جاساقتاردىڭ سانى 50-60 ادامعا جەتىپ، اڭشىلار مەن تۇرعىنداردان قارۋدى تارتىپ الۋعا كوشىپتى. اۋباكىروۆكە جولدىباەۆ شانا دەگەن بىرەۋ ەرەكشە جاقىن بولىپ، ونىڭ وڭ قولىنا اينالىپتى. ال ول بولسا كەزىندەگى ايگىلى بارىمتاشى ەدى. سوندايلاردىڭ ءبىرى، ميليتسيونەر مۇستافين ساپار دەگەن دە جاساقتىڭ قاتارىنا الىنىپتى.
اۋباكىروۆ وسى جاساعىمەن اۋەلىدە اقتاۋ مەن ورتاۋ بويىن ارالاپ، وندا نەشە ءتۇرلى بەيباستىقتار جاساپ، ايەلدەردى زورلاپ، ت.ب. قياناتتار جاساپتى. ونىڭ مۇنداي بەيباستىقتارىن ەسىتكەن اقمولا وكىمەتى ارنايى اسكەر جاساقتاپ جىبەرىپتى، ەكى اراداعى قاقتىعىستا اۋباكىروۆتىڭ جاساعىنا قارسى ەش ناتيجە شىعارا الماي كەرى قايتىپتى. بۇدان كەيىن اۋباكىروۆتىڭ جاساعى تاراقتىلارعا قاراي جىلىستاپ، شۋ وزەنىنىڭ جاعاسىنا جايعاسىپتى. وسى اراعا قىستاۋ سالىپ الىپ، ءوزىنىڭ تالان-تاراجىن جالعاسىتىرا بەرەدى. كۇن سايىن ويىن-ساۋىق كەشىن ۇيىمداستىرىپ، كۇشپەن تارتىپ اكەلىنگەن ايەلدەر مەن قىزداردى ماسقارالاپ، زورلاعان. ەڭ سوڭىندا ءار اۋىلدان اكەلىنگەن ايەلدەردىڭ كۇيەۋلەرىن دە وسىندا الىپ كەلىپ، الگى قىستاۋعا قاماعان. ال اۋباكىروۆتىڭ ءوزى: اقمولادان قونىس اۋدارىپ كەتكەن تۇرعىنداردى كەرى قايتارۋ ءۇشىن كومەك سۇرايمىن، - دەگەن جەلەۋمەن اۋليە-اتاعا ءجۇرىپ كەتەدى. الايدا قوسارعا العان كولىكتەردى تاراقتىلارعا ساتىپ قايتىپ ورالادى.
وسىدان كەيىن ول ءوزىنىڭ جاساعىن ەكىگە ءبولدى، ونىڭ ىشىندە مۇستافين باسقارعان توپتى شۋ وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىنە جىبەرەدى دە، ءوزى بۇرىنعى ورىنىندا قالادى. مۇستافينمەن بىرگە اتتانعان توپ ءوزىنىڭ بەيباستىعى مەن زورلىق-زومبىلىعىن جالعاستىرا بەرەدى. مىسالى، جاساقتىڭ بىرنەشە ميليتسيونەرلەرى ءۇشابىز بولىسىنىڭ ازاماتى ارتىقباي ءاليننىڭ بىرنەشە اتىن تارتىپ الىپ كەتىپتى.
ءالين وسى جايدى ايتىپ ماعان كىسى جىبەرىپتى، مەن سوندا باردىم. وندا بارعاننان كەيىن جاڭاعى ميليتسيونەرمەن كەزدەسىپ، قۇجاتتارىن كورسەتۋدى تالاپ ەتتىم. ول ماعان نە ءمورى، نە بەلگىسى جوق؟، تەك: بۇل ادام مەنىڭ جاساعىمنىڭ ميليتسيونەرى - دەگەن اۋباكىروۆتىڭ قولى عانا قويىلعان قاعازدى كورسەتتى. مەنىڭ اڭگىمەمنەن كەيىن ول ميليتسيونەرلەر الگى تارتىپ العان اتتارىن قايتاردى.
باسقا جەرلەردەگى اشۋعا بۋلىققان ەل 5-6 ميليتسيونەردى قارۋسىزداندىرىپ، ولاردى ۇستاپ الىپتى. مەن مۇنى ەستىگەننەن كەيىن ولارعا ميليتسيونەرلەردى بوساتىپ، قارۋلارىن قايتىپ بەرىڭدەر دەپ كەڭەس بەردىم. ولار سولاي ىستەدى.
مەن بۇل كەزدە ءوزىمنىڭ اۋىلىما قايتىپ كەلىپ ەدىم. ءبىرازدان كەيىن ءبىز اۋباكىروۆتىڭ تامالاردىڭ ىشىنە قاراي قونىس اۋدارعىسى كەلەتىنىن ەستىدىك، وندا مەنىڭ اعايىندارىم مەن ءوزىم تۇراتىنمىن. اۋباكىروۆتىڭ جاساعىنىڭ الەگىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن جانە اۋباكىروۆكە ءوزىنىڭ بۇل بەيباستاقتىعىن توقتاتۋعا كوندىرۋ ءۇشىن اعايىم بايسەيىت ەكەۋىمىز اقىل قوستىق تا، ول وسى جونىندە اۋباكىروۆپەن كەلىسۋگە اتتانىپ كەتتى.
بايسەيىت كەتكەننەن كەيىن ءبىر-ەكى كۇننەن سوڭ ول ماعان ارنايى ادامدى حابارشى ەتىپ جىبەرىپتى. بايسەيىت حاتىندا: ەل-جۇرتتىڭ ءتوزىمى ابدەن تاۋسىلعانىن، سوندىقتان اۋباكىروۆتىڭ ءوزى تۇتقىندالىپ، جاساقتارىنىڭ قارۋسىزدانعانىن ايتىپتى. سول حاتىندا بايسەيت مەنىڭ كەلىپ كەتۋىمدى ءوتىنىپتى. مەن بىردەن سولاي ءجۇرىپ كەتتىم.
اۋباكىروۆ ۇستالعان جەرگە كەلسەم بايسەيىت وندا جوق بولىپ شىقتى. وندا قولعا تۇسكەن اۋباكىروۆتىڭ ءوزى جانە ونىڭ كومەكشىسى جولدىباەۆپەن بىرگە جۇرگەن بارلىق ميليتسيونەرلەر بار ەكەن. ولاردى قولعا ءتۇسىرۋ بارىسىنداعى قاربالاس كەزىندە جولدىباەۆتى سول وتريادتىڭ بۇرىنعى ميليتسيونەرى جەكسەنوۆ دەگەن جارالاپ الىپتى، ول جارالى كۇيىندە جاتىر ەكەن. تۇتقىندالعان ادامداردى اۋباكىروۆتىڭ جاساقتارىنىڭ قارۋىمەن اۋىل تۇرعىندارى كۇزەتىپ تۇر ەكەن. اۋباكىروۆتى تۇتقىنداۋدى ۇيىمداستىرعان اۋداندىق ميليتسيانىڭ باستىعى بايجانوۆ جانە مەنىڭ اعايىم بايسەيىت پەن كەنشىموۆ ت.ب. ەكەن.
تۇتقىندار مەن جوعارىداعى اتى اتالعان ادامدارمەن بىرگە اعايىم بايسەيىت تە مەنىمەن بىرگە كەلدى. ال ءمۇستافيننىڭ جاساعى ءالى دە قۇمنىڭ اراسىندا ءوزىنىڭ تالان-تاراجىن جالعاستىرا بەردى. سول كۇنى اۋىلعا ءبىز تورتەۋىمىز، ياعني، مەن، بايسەيىت، بايجانوۆ جانە كەڭشىموۆ وزىمىزشە باسشىلىقتى قولعا الدىق. مەن كەلگەنشە-اق ولار اۋباكىروۆتىڭ جاساعىنىڭ قولىنداعى ەلدەن تارتىپ الىنعان زاتتاردى يەسىنە قايتارىپ بەرىپتى. حالىقتىڭ قاتتى نارازىلىعىنا ۇشىراعان اۋباكىروۆ پەن جولدىباەۆتى الدىن-الا سۇراقتان وتكىزىپ، ولار وزدەرىنىڭ كىناسىن تولىق مويىنداعان سوڭ، ەكەۋىن اتۋ جازاسىنا كەسىپتى. ونى ورىنداۋدى ماعان تاپسىردى.
ءبارىمىز اقىلداسا كەلىپ ۇكىمدى شۋ وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورىنداۋ تۋرالى باتۋعا كەلدىك، ءسويتىپ، ولاردىڭ دەنەسىن وزەننىڭ مۇزىنىڭ استىنا تاستاۋ كەرەك دەپ شەشتىك. وسى شەشىمگە بايلانىستى مەن تۇتقىندالعان اۋباكىروۆتى ەرتىپ شۋ وزەنىنە قاراي ءجۇردىم دە، جولدىباەۆتىڭ قاسىنا اۋداندىق جاساقتىڭ ميليتسيونەرلەرىنەن كۇزەت قويىپ، اۋىلعا تاستاپ كەتتىم. بايسەيىت پەن بايجانوۆ باستاعان تاعى باسقا ادامدار قالعان تۇتقىندارمەن بىرگە ءوز اۋىلدارىنا بەت الدى.
شۋ وزەنىنىڭ جاعاسىنا كەلگەن سوڭ تۇتقىنداردى توقتاتتىم دا اۋباكىروۆتىڭ وزىمەن جەكە سويلەستىم، ول اڭگىمەنىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىناداي:
مەن ودان: ء"بىزدىڭ بۇلارعا نە ىستەۋ كەرەك دەپ شەشكەنىمىزدى بىلەسىزدەر مە؟", - دەپ سۇرادىم. ول، نە ىستەيتىنىمىزدى توپشىلاپ قانا بىلەتىنىن ايتتى دا: كەشىرىم جاساي كورىڭدەر، - دەپ جالىنىپ، ءوزىنىڭ بارلىق كىناسىن موينىنا الدى... مەن وعان ءوزىمنىڭ حالىق تىلەگىن ورىنداۋشى عانا ەكەندىگىمدى، ال اۋباكىروۆتىڭ ولارعا ىستەگەن قاستاندىعىنىڭ باستان اسىپ كەتكەندىگىن جانە ول تۋرالى ەرتەرەك ويلاۋ قاجەت ەكەندىگىن ايتتىم.
بۇدان كەيىن اۋباكىروۆ مۇزدىڭ ۇستىنە بارىپ تۇردى، سول كەزدە ونى اۋداندىق ميليتسيانىڭ ميليتسيونەرى جايلاۋباي بايلاروۆ اتىپ سالدى. اۋباكىروۆتىڭ جاساعىندا بىرگە بولعان جەكسەنوۆتى دە جارالانعان جولدىباەۆتى دا سول ميليتسيونەر اتتى (بۇل اراداعى سويلەم بۇلدىر: جەكسەنوۆ جارالانعان جولدىباەۆ اتتى ما، جوق، جەكەنوۆتى دە، جولدىباەۆتى دا سول ميليتسيونەر اتتى ما، ماعىناسىن ناقتىلاي اجىراتا المادىق. سوندىقتان سويلەمدى ءبىز دە ەكى ۇشتى ەتىپ اۋداردىق - ت.ج.). ولىكتى مۇزدىڭ استىنا باتىرىپ جىبەردىك تە، ءبىز جاقىن ماڭداعى اۋىلعا بەت الدىق.
وعان دەيىن ماعان قۇم ىشىندەگى ءمۇستافيننىڭ جاساعىن تاۋىپ اپ، ونىڭ وتريادىن قارۋسىزداندىرۋ تاپسىرىلعان ەدى. سويتسەم، مەن كەلگەنشە بۇل جاساقتى حالىقتىڭ ءوزى قارۋسىزداندىرىپتى، مەن تەك جۇرتتىڭ قولىنداعى مىلتىقتاردى جيىپ الدىم دا، ولاردى اۋباكىروۆ ءتى ۇستاۋ ءۇشىن اۋليە-اتادان كەلگەن اۋليە-اتا قالاسىنىڭ قىلمىستى تەرگەۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى سينگارەۆكە تاپسىردىم. مەن وعان بولعان جايدىڭ بارلىعىن تاپتىشتەپ ايتىپ بەردىم. ول بارلىق ۆينتوۆكالارمەن بىرگە ءمۋستافيننىڭ تۇتقىندالعان جاساعىن وزىمەن قوسا الىپ كەتتى دە، مەنىڭ قاسىما ەكى ميليتسيونەر قالدىردى، ولارعا ازىرشە يەسى تابىلماي تۇرعان، اۋباكىروۆتەن قولعا تۇسىرىلگەن زاتتاردى يەلەرىنە قايتارىپ بەرۋدى تاپسىردى. جانە اۋباكىروۆتەن الىنعان قارۋلار مەن ونىڭ تۇتقىندالعان ادامدارىن وسى ەكى ميليتسيونەردىڭ قاراماعىنا بەرۋدى تاپسىردى.
مەن ءوز اۋىلىما كەلگەن سوڭ بۇل ميليتسيونەرلەرگە قولداعى تۇتقىنداردى، زاتتاردى جانە قارۋلاردى قايتارىپ بەردىم. بايجانوۆ اۋداندىق ميليتسيانىڭ باستىعى رەتىندە جانە مەنىڭ اعايىم بايسەيىت ەكەۋى اۋباكىروۆتىڭ جاساعىنىڭ بۇلىنشىلىكتەرى تۋرالى قىلمىستى تەرگەۋ باسقارماسىنىڭ باستىعىنىڭ اتىنا حاتتاما جازىپ، ونى اتالعان ميليتسيونەرلەرگە بەردى.
بۇدان كەيىن مەن بىرنەشە ميليتسيانى ەرتىپ، اۋليە-اتا قالاسىنا كەلىپ، ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە اۋباكىروۆتىڭ وتريادىنىڭ بارلىق بەيباستىقتىعى مەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سىرداريا وبلىسىنا قاراعىسى كەلەتىندىگى تۋرالى تىلەگىن بارىنشا تولىق جەتكىزدىم. بۇدان كەيىن ءبىز تاشكەنتكە باردىق، وندا دا بولعان جايدىڭ ءمانىسىن تولىق بايانداپ بەردىم. بۇل ماسەلە جونىندەگى وكىمەت ورىندارىنىڭ باعاسىنا قاراپ، مەن ىشتەي: ماعان ەشقانداي كىنا ارتىلمايدى جانە قۋعىنعا تۇسپەيمىن-اۋ، - دەگەن سەنىمدە بولدىم. سول بۇرىنعىسىنشا كەڭەس قىزمەتىندە ىستەي بەردىم.
وتكەن جىلى شىمكەنت قالاسىندا اۋباكىروۆتىڭ ىسىنە بايلانستى مەنىڭ اعايىم بايسەيىت تۇتقىنعا الىندى. بۇنى مەنىڭ دە تۇتقىندالۋىم مۇمكىن ەكەندىگى تۋرالى بەرىلگەن بەلگى دەپ ءتۇسىندىم. مەنىڭ ءوز اۋىلىما كەتىپ قالىپ، قالادان الىس تۇرۋىما تۇرتكى سالعان جاي وسى ەدى. مەنىڭ بۇل ارەكەتىم وسىدان كەيىن جازادان قاشقاندىق دەپ باعالاندى جانە بايسەيىت ەكەۋىمىزدى زاڭ ورىندارىنىڭ قۋدالاپ جۇرگەنى تۋرالى حابار بۇكىل قىر ەلىنە جايىلىپ كەتتى. كەيىنگى وسەك اياڭ مەنىڭ ءومىرىمنىڭ سوڭعى كەزدەرىنە عانا بايلانىستى.
كۋالىك ءسوزىمدى ءوزىم وقىپ قول قويدىم (قولى). سۇراعان - ساەنكو. 28 جەلتوقسان. 1928."
د.ادىلەۆ وسى وقيعا ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلۋعا ءتيىستى ەدى. بۇل وقيعانى تالداپ، ءتۇسىندىرىپ جاتپايمىز. بىراق ونىڭ اۋىر سالدارىنا عانا توقتالامىز. ويتكەنى ونىڭ "تار جول، تايعاق كەشۋى" مۇنىمەن اياقتالماپ ەدى.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): ءسويتىپ جاعداي شيەلەنىسىپ كەتتى. مەن اۋليەاتاعا كەلدىم. قوجانوۆتىڭ ءۇي-ءىشى دە سوندا كەلىپتى. اۋليەاتادا يشەكەەۆ دەگەن تانىسىمنىڭ كيىز ۇيىندە جاتتىم. قاينەكەنوۆ دەگەن ميليتسيا قاعاز-قارىنداش اكەپ بەردى. بولعان وقيعا تۋرالى گۋبكومنىڭ اتىنا مالىمدەمە جازىپ، ونى قاراتىلەۋوۆكە تاپسىردىم. گۋبكومنىڭ حاتشىسى كۋشنەر ەدى. مالىمدەمەنى ورىنبورداعى ۇكىمەتكە جىبەرۋدى ءوتىندىم. ميليتسيا باستىعى مەن پروكۋرور ۇمبەتباەۆ مەنىمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدى. ماعان تۇركياعا جاسىرىن كەتىپ قالۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتقاندار دا بولدى. مەن: رىسقۇلوۆپەن جاقسىمىن، سوندىقتان تاشكەنتكە بارامىن، - دەدىم. 1923 جىلى كۇزدە تاشكەنتكە قايتىپ كەلىپ قازاق كوميسسياسى مەن وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىنا وقىتۋشى، ءبىراز ۋاقىت ديرەكتور بولىپ ىستەدىم. ۇيىمعا قايتا مۇشەلىككە الىندىم. ونىڭ جاڭا قۇرامىندا مۇحتار اۋەزوۆ پەن ماعجان جۇماباەۆ بولدى-اۋ دەيمىن.
تاشكەنتتە مەن وقۋ-اعارتۋ كوميسارياتىنىڭ جانىنداعى عىلىمي ورتالىق پەن قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنا وقىتۋشى بوپ ورنالاستىم. وندا دوسمۇحامەدوۆ، اۋباكىر ديۆاەۆ، جۇماباەۆ، جاندوسوۆ، سوكولوۆسكي، مۇحتار اۋەزوۆ جۇمىس ىستەيتىن. مۇحتار وعان دەيىن ورتالىق كوميتەتتىڭ پرەزيدۋم مۇشەسى بولعان. مەن قوجانوۆتىڭ ايەلىنىڭ اعاسىنىڭ ۇيىندە تۇردىم. سول كەزدە جاندوسوۆ تا تاشكەنتكە كەلدى. ول مەنى سوكولوۆسكيمەن تانستىردى. قازاقتىڭ تۇرمىس-سالتىن زەرتتەۋ تۋرالى تاپسىرما الىپ جەتىسۋعا جاندوسوۆپەن بىرگە كەلدىم. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قوسىلۋ، قوسىلماۋ تۋرالى ەل اراسىندا قاتتى قايشىلىق بار ەكەن».
د.ادىلەۆكە وسىمەن دە توقتالۋعا بولاتىن ەدى. بىراق وي ەكپىنىن باسا الماي، «دالشە» (ونىڭ تەرگەۋشىلەر قويعان لاقاپ اتى - ت.ج.) كەتەدى. ال بۇل كورسەتىندىلەر «الاشوردانىڭ» تەرگەۋ ىسىنە تاعى دا 31 ادامدى تارتۋعا سەبەپكەرلىك ەتتى.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): تاعى ءبىر جايتتى ايتا كەتەيىن. رىسقۇلوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى كەزىندە ماسكەۋدەن سارىمولداەۆقا جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ءۇيىنىڭ ادرەسىنە حات جولدايدى. ويتكەنى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ ەكەۋى باجا بولاتىن. حات ورىس تىلىندە جازىلعان. مازمۇنى: قوجانوۆتىڭ ءبىر تىڭشىسى مۇنى اقمەشىتكە مە، قازالىعا ما، ايتەۋىر ەكەۋىنىڭ بىرىنە دەيىن اڭدىپ ءجۇرىپتى. تىنىشتىق بەرمەگەن قوجانوۆپەن كۇرەسۋ ءۇشىن ونىڭ «الاشوردامەن» بايلانىسىن اشكەرەلەۋگە شاقىرىپتى. مەن ول حاتتى تۇپنۇسقاسىنان وقىدىم. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ بۇل حاتتى حالەل دوسمۇحامەدوۆكە كورسەتۋ كەرەك دەدى. وسى جولمەن ول حات دوسمۇحامەدوۆ پەن تىنىشباەۆتىڭ قولىنا ءتيدى. قوجانوۆقا كورسەتۋگە ۇسىنىس ەتىپ ەدى، جاھانشا باس تارتتى. ءتىنتۋ ءجۇرۋى مۇمكىندىگىنەن سەسكەندى. تاشكەنتتەگى ۇيىم مەن رىسقۇلوۆتىڭ اراسى وسىلاي سۋىستى. سارىمولداەۆ ول حاتتى الدى ما، جوق پا، ونى بىلمەيمىن. 1922 جىلى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇيىندە رىسقۇلوۆ ايەلىمەن، مەن، جاھانشا ايەلىمەن جانە سارىمولداەۆ باس قوستىق. سوندا رىسقۇلوۆ: اعىلشىننىڭ ءبىر جازۋشىسىنىڭ كىتابىن وقىدىم. «روسسيا سوتسياليزمنەن الىس جاتىر»، - دەپتى. سونىڭ جازعانى دۇرىس، - دەدى.
1924 جىلى رىسقۇلوۆتى موسكۆاعا قىزمەتكە شاقىردى. مەن ونى قىزىلوردا قالاسىندا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى جانە ولكەلىك كوميتەتتىڭ ءباسپاسوز ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن قاتار اتقارىپ جۇرگەن كەزىندە تاعى دا كوردىم. سول بولىمدە بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆ تا ىستەيتىن. تۇركىستاننىڭ توراعاسى كەزىندە رىسقۇلوۆ بەرلينگە باردى. نەگە بارعانىن بىلمەيمىن. ءبىرىمجانوۆتى ەرەكشە ماقتاپ كەلدى. سوندا ولار سۋرەتكە ءتۇسىپتى. قىزىلوردادا مەن تەاتردا قىزمەت ىستەپ جۇرگەم. امانداستىم. جىلى سويلەستى. سودان قايتىپ كەزدەسكەن ەمەسپىن. ول بايدىلدينمەن ءبىر ۇيدە تۇردى.
1925 جىلى كوكتەمدە تەك پارتيا مۇشەلەرىنە عانا ءتيىستى ستەنوگراممامەن مىرزاعازى يۋسۋپوۆ ارقىلى تانىستىم. رىسقۇلوۆ مۇنى قوجانوۆتان الىپتى. وندا سۇلتانعاليەۆ دەگەن بىرەۋدى قىزمەتىنەن الىپتى. فايزۋللا حوجاەۆتىڭ، رىسقۇلوۆتىڭ ءسوزىن وقىدىم. وندا: فايزۋللا حوجاەۆ ۆاليدوۆپەن جەكەلەي تانىس، ۆاليدوۆ ورتا ازيانىڭ ءبىر قالاسىنا جاسىرىن كەلگەن، - دەگەن مالىمەتتەر ايتىلعان. ستەنوگراممامەن تانىسا وتىرىپ ورتالىق كوميتەتتىڭ ءۆاليدوۆتىڭ ارەكەتىنە ەرەكشە ءمان بەرەتىنىن ءتۇسىنىپ: وزدەرىنىڭ قاتەلىگىن ورتالىق كوميتەتتىڭ الدىندا مويىنداۋعا جۇرەكتەرى شىداماعان ەكەن. سولاي ىستەۋى ءتيىس ەدى، - دەپ ويلادىم. سۇلتانعاليەۆتىڭ ورتا ازيا ۇيىمىمەن بايلانىسى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن. بۇقارادا ەكى جارىم ايداي عانا بولدىم. مەنىڭ كەزىمدە ونداي بايلانىستى بايقامادىم».
د.ادىلەۆتىڭ بۇل كورسەتىندىسى م.تىنىشباەۆتىڭ، ح. جانە ج. دوسمۇحامەدوۆتەردىڭ تۇرمەگە قامالۋىنا اكەپ سوقتى. «دالشە!» دەپ قويىپ تاعى دا مىنانى باياندايدى.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «1925 جىلدان باستاپ جاڭا استانا قىزىلورداعا اۋىستىم. مانداتپەن العاشقى وتىرىسقا قاتىستى. مەڭدەشەەۆ بايانداما جاسادى. ءۇزىلىس كەزىندە نۇرماقوۆ، سەيفۋللين، سادۋاقاسوۆ اسحاناعا بارىپ ءوزارا سويلەستى. مەڭدەشەەۆتىڭ ورىنىنان تۇسەتىنى بەلگىلى ەدى. ءماجىلىس اراسىندا قوجانوۆ اقمەشىتتىڭ اتىن وزگەرتۋ جانە قىرعىز رەسپۋبليكاسىن قازاق رەسپۋبليكاسى دەپ وزگەرتۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتاتىنىن ءبىلدىردى: اقمەشىتتى قىزىلوردا دەپ اتاساق ەكى جاقتا ريزا بولادى، - دەدى. ونىڭ بۇل ۇسىنىسى قولداۋ تاپتى. شىمكەنتكە قايتقان سوڭ ءبىر قىزعا ۇيلەندىم. 1925 جىلدىڭ كۇزىندە اسقار مەن اعابەك بايموللاەۆتى ەرتىپ قىزىلورداعا كەلىپ، بىردەن قوجانوۆتىڭ ۇيىنە توقتادىم. ەسىگىنىڭ الدىنداعى كىشكەنە بولمەگە ورنالاستىم».
اقمەشىتتىڭ اتىن قىزىلوردا دەپ وزگەرتۋ تۋرالى س.قوجانوۆتىڭ مىنبەدەن ايتقان ۇسىنىس تۋرالى «الاشوردانى» اشكەرەلەۋشى يدەولوگيالىق قۇرال رەتىندە پايدالانىلعان «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» اۆتورى س.سەيفۋللين ءوز باسىنا قاۋىپ تونگەندە:
«قۇرىلتاي اياقتالعان سوڭ ورىنبورعا پوەزبەن قايتىپ بارا جاتقاندا بۇرىنعى الاشورداشى، وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىندا جۇمىس ىستەيتىن مۇعالىم ەكى ادامنىڭ كوزىنشە سونداي ءبىر راحاتتى سەزىممەن ماعان: «اقىرى ءبارى ءبىزدىڭ (ياعني، الاشورداشىلاردىڭ) ايتقانىمىزداي بولدى. قۇرىلتاي ءبىزدىڭ جاسىل تۋىمىزبەن اشىلدى. قىزمەتكەرلەرگە ەركىندىك تيسە دەپ تىلەپ ەدىك، قۇرىلتاي سول يدەيامەن ءوتتى. «جۇمىسشى» دەگەن ءسوز بوس قالدى. وسى قۇرىلتايدا قازاقستاننىڭ بولاشاق استاناسى اقمەشىتتىڭ (پەروۆسكىنىڭ) اتىن قىزىلوردا دەپ وزگەرتتى. قازاقتار ءۇشىن قىزىل، جاسىل، اق ءتۇستىڭ ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق، ورداسى بولسا بولعانى. ەندى پارتياعا ءبىز دە كىرەمىز»، - دەدى ماعان (بايلار مەن مىرزالاردىڭ ءۇيىن وردا دەپ، كەدەيلەر مەن جارلىلاردىڭ ۇيلەرىن باسپانا نە لاشىق دەپ اتاعان)»، - دەپ ماعلۇمات بەردى.
ارينە، جوعارىداعى مۇعالىم، ءبىزدىڭ جورامالىمىز بويىنشا، س.سەيفۋلليننىڭ ءوزى ەكىنشى حاتىندا اتىن اتاپ كورسەتكەن - ەسىم بايعاسقين. ول كەيىن «پارتيالىق تازالاۋ» كەزىندە «پارتيادان قۋىلىپ»، قىزمەتتەن بوساتىلدى. «الاشوردا» ءىسى بويىنشا تەرگەۋگە الىنىپ، جاۋاپقا تارتىلدى. س.سەيفۋللين ءوزىنىڭ توراعالىقتان تۇسۋىنە بايلانىستى وكپەدەن تۋعان ويلار جىل ورالماي جاتىپ ساياسي ۇكىمگە اينالدى. ءستاليندى:
«مىنە، وسىلاردى ءسىزدىڭ نازارىڭىزعا جەتكىزىپ قويايىن دەپ ەدىم. مەن ەشتەڭەدەن دامەتىپ وتىرعامىن جوق، ماعان ەشتەڭەنىڭ قاجەتى جوق»، - دەپ سەندىردى.
«رەۆوليۋتسيا داۋىلپازى» «ەشتەڭەدەن دامەتپەي»، بىراق تا ءبارىبىر الدەنەدەن دامەتىپ جاۋاپ كۇتىپ جۇرگەندە ول حاتتىڭ شەكەسىنە بۇرىشتاما قويىلىپ، ءتيىسى توتەنشە مەكەمەلەر تىڭشىدىقپەن «اينالىسىپ جاتتى». سونىڭ ىشىندە س.سەيفۋلليننىڭ وزىنە دە قازاقستاننىڭ باس چەكيسى كاشيرين «جاقسىلاپ تۇرىپ مىنەزدەمە» بەردى. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى ونىڭ اقىندىق جۇرەگىن جارالادى. اشىندىردى. «الاشوردانى» اشكەرەلەيتىن قۇجات رەتىندە پايدالانىلعان «تار جول، تايعاق كەشۋدى» 1931 -1932 جىلعى اشارشىلىقتان كەيىن قايتا وڭدەدى دەگەن پىكىر بار. بىراق ول ءوزىنىڭ تاريحي مىندەتىن بۇل كەزدە ورىنداپ تا قويعان ەدى.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «ول كەزدە سماعۇل سادۋاقاسوۆ وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى بولاتىن. مەن سوندا ينسپەكتور بولىپ ىستەدىم. جاستاردى وقىتۋعا ۇلكەن كوڭىل ءبولىندى. ەمتيحان الۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولدىم. شاكىرتتەردى ورىنبورعا، تاشكەنتكە جىبەردىك. سول كەزدە سادۋاقاسوۆ، جاندوسوۆ جانە باسقا دا قىزمەتكەرلەر قازاقتىڭ ۇلتتىق تەاترىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەردى. سادۋاقاسوۆ جان-جاققا جەدەلحات جولدادى. اقىرى ارتىستەر جينالا باستادى. مەنى ديرەكتورلىققا ۇسىندى. كۇنى-ءتۇن جانتالاسىپ ءجۇرىپ بەسىنشى ولكەلىك كونفەرەنتسيا اشىلعان كەزدە العاشقى سپەكتاكلدى قويدىق. قوجانوۆتى ماسكەۋگە شاقىرتتى. گولوششەكيندى قوجانوۆ قارسى الدى. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ امانداستى».
د.ادىلەۆتىڭتەاترداعى قىزمەتىنە بايلانىستى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ:
«ءدىن!«بابايدى» قىرىن قاراتىپ قويىپ، كۇلدىرىپ، ءسويتىپ، قابان سياقتى بولعانىن كورۋگە كەزدەسە الماي ءجۇرمىن. ول بىلاي تۇرا تۇرسىن. نە ىستەۋ كەرەك، قالاي ىستەۋ كەرەك؟ماديار.ء3/ىح-25 جىل»، - دەپ جازعان تىلشەسى دە تىركەلگەن.
دىنشەگە ارناپ تىلشەنى جازۋ سەبەبى - تەاترعا ءبىر ادامدى قىزمەتكە الۋ تۋرالى ءوتىنىش ەتكەن. «باباي» دەپ وتىرعان ادامى - «ايتۋار» ما، الدە «ايماۋىتوۆ» پا، بەلگىسىز. تەرگەۋشىنىڭ سىلتەمەسىندەگى «اي» دەپ سۇيرەتىلە سۇيكەكتەلگەن جازۋدى انىق اجىراتا المادىق. دەگەنمەن دە تومەندەگى حاتتاردىڭ مازمۇنىنا قاراعاندا م.دۋلاتوۆ تەاترعا ج.ايماۋىتوۆتى ۇسىنىپ وتىرعان سياقتى. م.دۋلاتوۆ پەن ج.ايماۋىتوۆ ءوزارا اڭگىمەدە جۇسىپبەكتىڭ ورىنبوردانىنان شاقىرۋ جولدانىپ، ونى وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى س.سادۋاقاسوۆ ماقۇلداعان بولسا كەرەك. ال جۇسىپبەك پەن د.ادىلەۆ 1921 جىلى سەمەي قالاسىنا بارعاندا تانىسىپ، كوڭىلدەرى جاراسقانى بايقالادى.
ءبىز تەاتر تاريحىنا قاتىستى شىعارماشىلىق قۇجات رەتىندە جانە تىكەلەي تەرگەۋ ىسىنە قاتىسى بولماسا دا، جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانىنا قاجەتتى دەرەك ەسەبىندە ج.ايماۋىتوۆتىڭ د.ادىلەۆكە جازعان حاتتارىن نازاردان قالىس قالدىرماي، وسى ارادا پايدالانعاندى ءجون كوردىك. ونىڭ ۇستىنە د.ادىلەۆ قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق تەاترىنىڭ اشىلۋ تاريحى تۋرالى كەڭەيتىلگەن اقپارات بەرمەگەن. بۇل كۇردەلى تاعدىر يەسىنىڭ ۇلتتىق رۋحانيات تاريحىنان الاتىن ورىنىن دا كورسەتەدى. حاتتاردىڭ مازمۇنى تۇسىنىكتى بولعاندىقتان دا وعان تۇسىنىكتەمە بەرىپ جاتپايمىز. ءبىرىنشى حات وقۋ كوميسسارى س.سادۋاقاسوۆقا جولدانعان.
«ء25/ى-26. دىنشە! سماعۇلدىڭ دىلگىرامىنا جاۋاپ دىلگىرام قايىرعامىن. وزىڭە دە اشىق حات سالدىم. شكول وقۋ بىتكەنشە جىبەرە الاتىن ەمەس. ءدۇمپۋ كۇشتى بولسا جىبەرەدى. مەنى سونشا كەرەك ەتسەڭدەر و جاعىن ءىس قىلارسىڭدار. سماعۇل دىلگىرامىندا: جالاقى ەكى ءجۇز، كەلۋ ءبىزدىڭ مويىنىمىزدا دەپتى.
مەنى كىم قىلماقسىڭدار! رەجيسسەر مە؟ پەسا جازۋشى ما؟ الدە ەكەۋى دە مە؟ ەكەۋى بولسا، ونداي اقىنى جاي ارتيس تە الادى عوي. ماكسيمۋمدارىڭ 250 ەمەس پە ەدى؟ ول ءبىر. پروەزدگە اقشا جىبەرەمىز دەپتى. ول مەنىڭ عانا كەلۋىمە مە، ايتپەسە، قاتىنىممەن كەلۋىمە جولدىق بەرمەگى بولسا، از عوي. ماعان كوشىپ كەلۋ ءۇشىن، ايتپەسە، پودەمنىي بەرۋ كەرەك ەمەس پە؟ بۇل ەكى. پاتەر تۋرالى ءسوز جوق. ماعان جازارلىق ءۇي بولسا ەكەن. وڭاشالاۋ بولسا ەكەن. ارتيستەردىڭ ورتاسىندا شەتكە تۇرا المايمىن. تەاترعا جاقىن جەردەن بىرەر بولمە ەسكەرگەنىڭ جارار. بۇل ءۇش.
وسىلاردى انىقتاپ، اشىپ ءبىلىپ، ماعان تەزىرەك حات سىز. بارىپ تۇلىپقا موڭىرەيتىن بولسام، اۋرە قىلماڭدار. ساحنالارىڭ ىستەلدى مە؟ نە ىستەلدى؟ تۇزەگەن نارسە بار ما؟ ويىن قالاي شىعىپ جاتىر؟ ودان دا سۇيكەرسىڭ. مەنى الدىرۋ جاعىنان نە قام ىستەلدى؟ جازارسىڭ. مىناۋ حاتتى انەۋگى ادامعا تاپسىرارسىڭ. مەنىڭ شارتتارىم جولعا سيىمدى شىعار. سيىمسىز دەسەڭ، مىنەرسىڭ. ايتەۋىر ساعان سەرىك بولىپ كورەيىن. ءىس شىعارا الساق جارادى. ج.»
بۇدان كەيىن ج.ايماۋىتوۆتىڭ وسى مازمۇنداس ەكىنشى حاتى بار. جۇسىپبەكتىڭ قىزىلورداعا اۋىسۋى ءبىراز بوگەتكە ۇشىراعان سياقتى. وندا الدىڭعى تىلەكتەرىن:
«دىنشە! مەنى الام دەپ ونشا بەلسەنبەسەڭ دە بولادى-اۋ دەيمىن. ءسوزىڭدى تىڭداۋشى بولا ما ەكەن؟ بىراق مەن جۇمىستان قاشاتىن كىسى ەمەسپىن. ورىندارىڭ قانداي باياندى بولار؟ وردادان كوشىپ كەتەتىن بولساڭدار، تەاترعا زور پلان قۇرۋدان ءمان جوق. قايتسە دە الدى-ارتىن ويلارسىڭ. مەن ءبىر توڭكەرىس سارىندى پەسانى اۋدارىپ، باستىرۋعا يساعا (توقتاباەۆقا - ت.ج.) جىبەرىپ وتىرمىن. قوياتىن شارتىم: باسىلماي وينالماسىن دەدىم. اينالاسى ءبىر باسپا تاباقتاي-اق. تەز باستىرىپ الۋعا بولادى. جازبا كۇيىندە وينالسا باعاسى كەتەدى. سەن: جازباداي بەر، - دەپ يسانى قىسىپ جۇرمە. ويناۋى جەڭىل، ۇگىتى ءمانلى، جاقسى نارسە.
زاۋدە مەنىمەن حابارلاسۋ كەرەك بولسا حات جازارسىڭ. وسىنىڭ ىشىندەگى مىنە ءبىر جابىق ادرەستى (حاتتى - ت.ج.) يەسىنىڭ ءوز قولىنا تاپسىرارسىڭ. بۇل قاتىنىڭا دا ايتىلمايتىن سىر بولسىن. مىنە ءبىر حاتتى امىرەگە تاپسىرارسىڭ. وعان ايتاتىن سوزدەرىم ساعان دا زياندى بولماس. ازىرشە، قايىر. جۇسىپبەك»، - دەپ جالعاستىرعان.
حاتتىڭ سوڭىنا د.ادىلەۆتىڭ قولىمەن:
«مۇندا، تەاتردىڭ قازاقستانعا گاسترولگە شىعاتىنىن ايتىپ وتىر. 2. تاتيموۆا شاكىتايعا جازعان حاتى. ول كوڭىلدەسى ەدى. 3. امىرە - ءانشى. بۇل 26 جىلدىڭ يانۆارىنا كەلدى. ء13/ىىى - 29 جىلى. د.ءادىل»، - دەپ حاتتارعا تۇسىنىكتەمە بەرگەن.
بۇدان كەيىن وقۋ كوميسسارىس.سادۋاقاسوۆقا اشىقحات جولداعان:
«ء13/ىى - 26 ج. سماعۇل! مەكتەبىمىز قىڭىرلىق قىلىپ مەنى وقۋ بىتكەنشە جىبەرگىسى كەلمەي جاتىر. قانداي زاڭى بارىن بىلمەيمىن. ءبىز ءوز ەركىمىزبەن كىرگەن اسكەر ادامى سانالمايتىن بولساق كەرەك ەدى. جاسىرىن جارلىعىمىز بار دەيدى. كورسەتپەيدى. ال زاڭىن وندا بىلۋگە بولار. مەنىڭ ساباعىمدى وسى اسكەر مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى اباي بايتەنۇلى دەگەن جىگىت وقىتۋعا ىرزا، يە جارايدى. ادەبيەتكە مەنەن وسال كورىپ، تۇسەم دەگەندەردى شكول الماي جاتىر. مۇنىسى تىم قىڭىرلىق. بايتەنۇلىن مەنىڭ ورنىما قوي دەپ تاعى ۇسىنۋعا بولادى. مەندە تارتىنشاقتىق جوق. جۇسىپبەك».
بۇل حاتتى ورىسشاعا جانۇزاقوۆ دەگەن اۋدارىپتى. كەلەسى سالەم سىرتى قاتتى، سارعىش اشىقحاتقا جازىلىپتى:
«ء25/ىى-26 جىل. باۋىرىم دىنشە! سماعۇلعا جولىقتىم. ول مەكتەپ باسشىلارىمەن سويلەستى. ولار كىندىك رۇقساتىنسىز بوساتا المايمىز دەپتى. ەڭ ۇلكەن باستىعى: ورىنباسار بەرسەڭدەر بوساتالىق، - دەپتى. سونىمەن سماعۇل ۋۆۋز-عا (ماسكەۋدەگى) جولىقپاق بولىپ كەتتى. قايتسەم دە باراتىن شىعارمىن. تەك رەسمي جاعى بوگەت بولىپ تۇر. پۋشكيننىڭ ەكى پەساسىن اۋدارىپ، ماديارعا جىبەرگەم. سىننان تەزىرەك وتكىزۋگە قام قىلارسىڭ. بارا قالسام، ارتيستەرگە، وزىمە جەتەكشى بولعانداي تەاترعا قاتىستى ادەبيەتتەردى الا قايتۋعا سماعۇلعا تاپسىرىپ جىبەردىم. ويىندارىڭ تاۋىرلەپ كەلەدى دەگەنگە قۋانامىن، قازاقتىڭ تۇڭعىش ونەرپازدارىنا (ارتيستەرگە) مەنەن تۇگەل سالەم ايت (وسى حاتتى وقىپ بەر). جۇسىپبەك»،- دەپ جازىلعان.
سىرتىندا:
«ء1/ىىى-26 جاۋاپ قايتاردىم - دىنشە. ء18/ىى-26 ج. الىندى»، - دەلىنگەن ەسەكەرتۋ بار.
اراعا كۇن سالىپ د.ادىلەۆكە تاعى دا جاۋاپ جازادى. مۇندا ج.ايماۋىتوۆ ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق باعىت-باعدارىنا كەڭىرەك توقتالادى:
«ء26/ىى-26 - ورىنبور. دىنشە! ء3/ىى سالعان حاتىڭدى ء6/ىى-دا الدىم. سماعۇلدان وسىنىڭ الدىندا الدىم.
مەنىڭ ورنىما كىسى كەرەك بولسا تابۋعا بولاتىن. مايور ۇلىنىڭ كونەر-كونبەسىن بىلمەيمىن. پينو-نى (پەداگوگ وقۋىن) بىتىرەتىن السەنۇلى ءادىل دەگەن جىگىت وقىتۋشىلىققا تىلەنىپ ءجۇر، ول مەنىڭ ورنىمدى باسۋعا جارايدى. وعان ءازىر سويلەسىپ، ۋادەسىن العام جوق، السام - دىلگىرام سالامىن.
گازەتتە جازعان سوزدەرىڭدى كورىپ جاتىرمىن. سماعۇلدى قولداعانىڭ جارايدى. بىراق سەن تەاتر تۋرالى «پارلامان سارىندى» اڭگىمەڭدە مەنى الدىرۋدان زور نارسە كۇتكەندەي بادىرايتىپ قويىپسىڭ. سونشا ۇلكەيتكەندەي مەن دە تەاتر عىلىمىن وقىپ، جەتىلىپ شىققان كىسى ەمەسپىن-عوي. بارىمىزگە دە جاڭا نارسە، بارىمىزگە دە ۇيرەنۋ كەرەك. جالعىز-اق - ۇيرەنە الامىز با، جوق پا؟ كاپ سوندا. بىراق وزگە وقۋدان قيىن ەمەس شىعار دەپ ويلايمىن.
تەاتر مەنىڭ ءتاۋىر كورەتىن دە نارسەم ەدى. باياندى نارسە بولسا تەاتر ارقىلى ادەبيەتكە الاڭسىز قاراۋدى كوكسەيمىن. ادەبيەتكە بۇعان دەيىن تۇراقتاي الماي، جاعداي بولماي جۇرگەن كىسىمىن عوي. تەاتر جاندى دا، قىزىق تا جۇمىس. تەك الەۋمەت كوزىندە «شۋت-سكومورىح ...» - دەگەن جەڭىلقوي جامان اتى بولماسا، انىعىندا ول - ونەر عوي. قايتسە دە ول جامان اتتان جيرەنۋگە بولمايدى، ونسىز دا قاي ءبىر ماڭىزدى كىسىمىز؟
مەن باراتىن بولسام، قۇرالاقان بارمايىن دەپ، پەسا قامداپ جاتىرمىن. پۋشكيننەن «سكۋپوي رىتساردى» ولەڭمەن اۋدارىپ بولدىم. «كامەننىي گوست» دەگەن 4 پەردەلى پەساسىن اۋدارىپ جاتىرمىن، ءبىر پەردەسىن ءبىتىردىم. وزىمدە دە بۇرىننان جاتقان ءبىر-ەكى پەسا بار ەدى. مىنالاردى بولعان سوڭ سولاردى تۇزەتىپ جازۋعا كىرىسپەكپىن.
وردادان حابار كەلمەي تۇرعاندا وسىنداعى ريازانوۆ دەيتىن تاريحشى ورىسپەن قوسىلىپ، كينوعا لايىقتاپ ساقنالىق (ستسەناري) جازۋعا كىرىسىپ ەدىم. بوكەيلىك جاڭگىرحان تۇسىندا بولعان يساتايدىڭ كوتەرىلىسىن جازباق ەدىك. ونى قالاي جازۋ تۋرالى مۇنان دا، ماسكەۋدەن دە ۇلگى كىتاپ جيناپ، تەورياسىمەن، جازۋ ادىسىمەن تانىسىپ ەدىم. سول كينولىق جۇمىسىمىزدىڭ ءبىر-ەكى-اق ءبولىمى نۇسقالاندى. وزگەرىسى ءالى بىتكەن جوق (7 ءبولىمدى ەتىپ جازباق ەدىك). جازۋىمىز ورىسشا، بىتىرسەك، قىزىل-ورداعا (كومپروسقا), ماسكەۋدىڭ گوسكينوسىنا لەنتاداعى سوزدەردى قازاقشا دا، ورىسشا دا جازباقشىمىز. بۇ دا بىزدە سونى جاتقان جۇمىس، قىزىق جۇمىس. ءبىر جاعىنان ناركومپروستان العان پوكروۆسكيدى پەرەۆودتتاپ، ەكىنشى وسىنداي كولدەنەڭ جۇمىستارعا الدانىپ ء(جۇرمىن), ونىڭ ۇستىنە بالا وقىتۋ اۋىر تيىڭكىرەيتىن كورىنەدى. ايتسە دە، جان كەۋدەدە تۇرعاندا، ارپالىسىپ ىستەمەسكە بولمايدى. قاي جەرىمىزگە قاراساق تا، ءبارى ۇڭىرەيىپ تۇر، جان تىنىشتىق ىزدەۋگە جول جوق. زاماننىڭ الەۋمەتتىك بۇيرىعىن ورىندايمىز.
سەن وسى حاتتى العان سوڭ سماعۇلعا جولىق. مۇنداعى ريازانوۆ دەگەن ورىس قازاق تاريحىنان كوپ ماتەريالداردى تاۋىپ، كوپ نارسە جازعان. كازاقتاردا توڭكەرىستەر بولعان كورىنەدى. سول ەڭبەگىن ناۋچنوە وب-ۆو ارقىلى باستىرۋعا ناركومپروسقا بەرگەن. ءبىلىمپازدار قاراپ، بولۋعا لايىق تاۋىپ، ەڭبەك اقىسىن بەرۋگە ستارودۋبتسوۆ رەزوليۋتسيا سالعان. كرەديت اشىلماي، اقشاسىن الا-الماي جۇرگەن كورىنەدى. سماعۇل سوعان تۇسىنبەي قالىپ، الدە بىرەۋدىڭ ايتۋىمەن پايداسىز دەپ تانىپ، اقشا بەرگىزبەي قويىپ جۇرمەسىن. تەگىندە قازاقتىڭ تاريحىن كەرەك قىلساق، تاريحىنان ادەبيەت تۋعىزباق بولساق، ونىڭ ەڭبەگىنەن كوپ پايدالى نارسەلەر تابۋعا بولاتىن.
توقتاباەۆ يسا اتىنا «وكتيابر» دەگەن پەسانى اۋدارىپ جىبەرىپ ەدىم. سول ءتيدى مە؟ تاعدىرى نە بولدى؟ جۇمىسىڭ دا كوپ شىعار، ايتسە دە تەزىرەك حات جاز. بارۋعا بەل بايلادىم. شكول قاي كۇنى بوساتسا، جولدىق اقشا سۇراپ دىلگىرام ۇرامىن. بوگەتپەسىڭدەر قايىر. ج.».
د.فۋرمانوۆتىڭ «بۇلىنشىلىك» اتتى رومانىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان م.اۋەزوۆتىڭ دە «وكتيابر ءۇشىن» دەگەن اۋدارما پەساسى بار. ج.ايماۋىتوۆتىڭ وسى اۋدارماسىن جۇمىس بارىسىندا م.اۋەزوۆتىڭ پايدالانۋى ابدەن مۇمكىن.
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «قوجانوۆ پەن سادۋاقاسوۆتىڭ اراسىنداعى ايتىس شارتتى تۇردە عانا بولاتىن. ورىنبوردا جانە باسقا جەردە كەزدەسكەندە ءبىر-ءبىرىن رەستورانعا شاقىراتىن. 1925 جىلى بوكەيحانوۆ كەلىپ ەرمەكوۆتىڭ ۇيىندە جاتتى. بايتۇرسىنوۆ قوناققا شاقىردى. بوكەيحانوۆ قوجانوۆتىڭ ماشيناسىن ءمىنىپ جۇرگەنى ەسىمدە. قوجانوۆ قىزىلورداعا ءجيى كەلەتىن. گولوششەكين وعان جۇمىسقا بوگەت جاسايدى دەپ رەنجيتىن.
تەاتر ديرەكتورى رەتىندە كۇش-قۋاتىمدى اياماي جۇمىس ىستەدىم. بىراق مەن وتستاۆكاعا سۇراندىم دا تاشكەنتكە كەتتىم. ورىنىما ءالي بايسەيىتوۆ تاعايىندالدى. سودان قاراتاۋعا بارىپ قىردا ءبىراز دەم الدىم دا، قىزىلورداعا كەلگەن سوڭ ايماۋىتوۆ ەكەۋمىز ماسكەۋدى كورىپ كەلۋگە كەتتىك. ماسكەۋدە سۆەردلوۆ الاڭىنداعى ەكى قاباتتى كەڭەس ۇيىندە تۇراتىن قوجانوۆتىڭ پاتەرىنە ءتۇستىم. ماسكەۋدە ون كۇن تۇردىم. قوجانوۆتىڭ ايەلىمەن، ۇلىمەن، تۇركىستاندىق ءبىر قازاقپەن ۇلكەن تەاترعا باردىم. بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق بولدى. «رۋسلان مەن ليۋدميلا» وپەراسىن كوردىم. كەلەسى كۇنى قوجانوۆ مەنى شىعارىپ سالدى. موسكۆاعا كەلە جاتقاندا پوەزدا سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن كەزدەسكەمىن. اڭگىمە بارىسىندا ول ولكەلىك كوميتەتتىڭ ماجىلىسىندە گولوششەكينمەن جانە باسقا دا بيۋرو مۇشەلەرىمەن قاتتى ۇرسىسىپ قالدىم دەگەن بولاتىن. مەن مۇنى قوجانوۆ ايتقانمىن. ول اسپاندياروۆقا جانە قازاقستاننىڭ موسكۆاداعى وكىلى دوسوۆقا حابارلاستى. ولار قوناق ۇيدە ءبىراز اڭگىمەلەستى. اسپاندياروۆ تاپانشانىڭ بىرەنشە وعىن قوجانوۆقا بەردى. ارىس بەكەتىنەن شىمكەنكە تۇيەمەن كەلىپ، ودان اۋليەاتاعا سوعىپ، اۋىلعا باردىم.
1926 جىلدىڭ قىسىندا اياعى اۋىر ايەلىمدى الىپ قىزىلورداعا كەلدىم. ول كەزدە سادۋاقاسوۆ قۇلدىراعاننىڭ ۇستىنە قۇلدىراپ كەلە جاتقان. سالەم بەرۋگە بارعانىمدا ۇيىندە مىڭباەۆ پەن جاندوسوۆ وتىر ەكەن. مىڭباەۆ: قازاق كوممۋنيستەرى قورقاق، اتتەڭ پارتيادا جوقپىن، - دەدى. مەن العاش قىزىلورداعا كەلگەندە مىڭباەۆپەن ءبىر ۇيدە تۇردىم. ەكەۋمىز پروفەرانس وينايتىنبىز. سوندا ول ماعان: ەگەر ماعان سالسا بوكەيحانوۆتى قازاق ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ەتىپ قويار ەدىم. سوندا ول بۇكىل مۇسىلمان ەلىنە قازاقستان مەن وزبەكستاندى قوسىپ الىپ بيلەر ەدى، - دەگەن بولاتىن. مۇستانباەۆ پەن جۇمات شانين سۇماعۇلدىڭ ۇيىنە كەلىپ ءجۇردى. بارلىق قىزمەتتەن الىنعاندىقتان دا مۇستانباەۆتىڭ كوڭىل-كۇيى ناشار بولاتىن. ۇيىنە كىرىپ بارعانىم دا سادۋاقاسوۆ بىردەن: «سايتان العىر، سەن تۋرالى نۇرماقوۆ جامان پىكىردە. كوممۋنيستەن قاتىنعا اينالىپ كەتتى دەپ ءجۇر»، - دەدى. ول بۇل ءسوزدى ماسكەۋدەن ەستىپ كەلىپتى. سوندىقتان دا ەلگە تەزدەتىپ كەتىپ قالدىم.
مەن قىردا جۇرگەندە اعام بايسەيىت جالپى جاعدايدى ءبىلۋ ءۇشىن شىمكەنت پەن قىزىلورداعا كەتتى. ءبىزدىڭ جاعدايىمىز شىندىعىندا دا قيىن جانە ەشكىم اراشا تۇسە المايتىنداي ەدى. كىنامىزدى اشىق مويىنداۋ ساتقىندىق سياقتى كورىندى. اعايىم سەيفۋللينمەن سويلەسىپتى. قىردان شىمكەنتكە كەلگەنىمىزدە بايسەيىتتىڭ تۇتقىندالعانىن ەستىدىك. ورازبەك ناۋباەۆ پەن بولىسبەكتى جىبەرىپ ەدىك. باسەيىتتى قىزىلورداعا الىپ كەتتى دەگەن حابار اكەلدى».
تاعى ءبىر حات تۇرمەدەگى بايسەيىتكە ارنالعان. بۇل حاتتا جاسانعان جاۋدىڭ سۋىت ءجۇرىسى، وجەتقيمىلى، قارۋلى ايبارى بار. ءوزىن دە، وزگەلەردى دە سەرگەلدەڭگە تۇسىرگەن وقيعانىڭ قاربالاستى قارساڭىنىڭ ەكپىنى اڭعارىلادى.
«ء26/ۇىى-27 جىل. باكە! «امانشىلىق. رامازان مەرگەن مەن نۇرلاندى جىبەرىپ وتىرمىز. جەتەگىندە سىزگە ارناعان بوس ات بار. قاراجاتقا 175 سوم بەردىك. ءبىر ۆينتوۆكا، ءبىر بەردەڭكە، 200 شاما وق بار. مەرگەن، 2 مىلتىق، 200 وق، ءوز جىگەرىڭىز، قۇداي قالاسا ءبىر ازىرشە جاراپ قالار. نە ءتۇرلى اقىل بولسا دا و جەردە وزدەرىڭىز لايىعىنا قاراپ ىستەرسىزدەر. جولىققانشا. قوش بولارسىز. دىنشە.».
تەرگەۋ ىسىندە تۇرمەدەگى جايلاردى قامتيتىن جانە بايسەيىتتى الىپ قاشىپ شىعۋشىنىڭ حاتتارى قاتتالعان. بۇل تۇرمەدەگى بوپسالاردىڭ تۇبىنە جەتۋ وتە قيىن. سوندىقتان دا باسقا حاتتاردى پايدالانبادىق. وسى وقيعا تۋرالى «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتىنىڭ 1927 جىلعى 4 يانۆار كۇنگى سانىندا «كوز-كورگەن»- دەگەن ماقالا جاريالانىپتى. سوندا بۇل وقيعانىڭ ەگجەي-تەگجەيى تولىق باياندالعان.
ىستە دىنشەنىڭ اعاسى بايسەيىت ادىلەۆتىڭ دە حاتى ساقتالعان. قولجازباسى ءتورت بۇكتەلىپ تىگلگەن، قارىنداشپەن جازىلعان، جازۋ وشە باستاعان. ونى تانۋ وتە قيىنعا سوققاندىقتان دا تەك قانا قارا-نوعايعا قاتىستى تۇستارىن كوشىرىپ الدىق. حات «ء8/ى-24»-جىلى دەپ بەلگىلەنگەن. جالپى سالەم مەن اۋىل-ايماقتىڭ جاڭالىعىنان سوڭ بىلاي جالعاسادى:
"...ايتارلىق ءسوز-ەسكىشە ءبىرىنشى يۋن كۇنى شۋ بويىندا وكسىكباي اۋىلىندا ويداعى، قىرداعى كىشى ءجۇز باس قوسىپ، قونىس جايىن سويلەمەك. سول كەڭەسكە ءبىز دە شاقىرىلىپپىز. الداعى ەكىنشى كۇنى جۇرەمىن. ول جيىلىستا مەنىڭ ايتاتىنىم: جەر تاپپاعانىڭ ارقاعا شىعىپ كەتءسىن، حۇقمەتاۋليە-اتادا بولسىن. اقمولادان ءبىر جولاتا قولىڭدى ءۇز-دەمەكپىن. اقمولانىڭ ءوزى دە بۇل تامادان كۇدەرىن ۇزگەندەي بولسا كەرەك. بىراق كەسىرلى ءاتيدىڭ بالاسى پلاكستىڭ ىزدەنۋىمەن, شاقىرۋىمەن شابدان ەراليەۆ كەلىپتى، احمەتجان مىقانوۆ كەلىپتى. ۇشەۋى ەلدەن مال جيىپ الىپ، (سونىڭ قۇنىنا باعالاپ - ت.ج.) كەزدەمە ساتىپ جاتىر. شابدان ەراليەۆ وزىنە تيگەن سىباعاسىنا ىنىسىنە ءبىر قىز الىپ بەرىپتى. مال العان كىسىلەرگە بەرگەن تياناقتى دوكۋمەنت جوق. ارتىقشا قاھار قىلعان ءجۇسىپ بولدى. جالعىز جۇسىپتەن 13 مال الدى. بءارى دە ءىرى مالدار. بۇل قىلعاندارىنىڭ تولىق ماعلۇمات ەكەنىن تاشكەنگە ءبىر جەتكىزەرمىن. تىلەگىم-"اق جولعا" باستىرۋ.
ەندىگى ءسوز-ءتىرى بولسام فەۆرال جۇلدىزىندا اۋليە-اتاعا بارىپ، سەندەرگە حابارلاسىپ، تاشكەنتكە بارامىن. باسقا ەل بەرى ارقاعا كەتسە دە ءوزىم جونعا بارامىن.
ايتپاقشى، پلاكس ورىنبورعا بارامىن دەپ كەتىپ, تۇركىستاننان قايتىپ كەلدى. ءبىر ومار ديۋانوۆ دەگەن نوعايدى ەرتىپ كەلىپتى. ول نوعاي ەل-ەلدىڭ نالوگىن الدى،كەتكەننەن قالعانىنىڭ ەسەبىن الدى. اقمولانىڭ حۇكىمىندە قالعانداردى دا، قاشىپ كەتكەندەردى دە ەسەپكە الدى، قاشقىنداردى ۇستايد. ول نوعاي ءازىر شۋ جاعاسىنداعى نايمانداردا جۇرسە كەرەك. تاماعا ءازىر كەلگەن جوق. "جاۋدى اياعان جارالى قالادى", - دەگەن. نە قىلسا دا پلاكستىڭ ىزاسى ءوتتى. ادامدى قۇسا قىپ.
ەندىگى ءسوزدى ءوزىمنىڭ اۋىزىمنان ەستيسىڭ. مەن مىناۋ ەسكەندىردى رازى قىلىپ جىبەردىم. امان بول، باۋىرىم. ناۋرىزدىڭ باس كەزىندە بارامىن. اسقارعا كوپ-كوپ سالەم، شاكىرتكە...
بايسەيىت ءادىل ۇلى.ء8/ى-24 ج."
بۇل حات - دىنشە ادىلەۆكە ارنالعان. ال مۇنداعى ايتىلاتىن ادامداردىڭ جاناما اتتارىنىڭ تۇسىنىكتەمەسى بىلاي بەرىلىپ، سوڭىنا «د.ادىلەۆ» دەپ قول قويىلعان.
«مۇنداعى پلاكس-سادۋاقاس جالماقانوۆ.يراليەۆ-اقمولا ميليتسياسىنىڭ باستىعى.مىقانوۆ-اقمولا ۋەزىنىڭ سارىسۋ ۆك-نان.شاقاەۆ ءجۇسىپ-سارىسۋ اۋدانىنىڭ ءبىر بايى.ەردەنباەۆ ەسكەندىر-اقمولا وكرۋگىنەن، ول كەزدە ساكۋ-ءدىڭ -ورتا ازيا كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى، حاتتى سول اكەلگەن. د.ادىلەۆ.ء25/ى-29 جىلى", - دەپ جازىلعان.
د. ادىلەۆ (جالعاسى): «مەن، اعابەك بايدۋللاەۆ، ورداباي جارىلعاپوۆ جانە بەيسەنباي تورتەۋمىز اتپەن قىزىلورداعا كەلدىك. مەن قالاعا كىرگەنىم جوق. حات بەرىپ جىبەردىم. كەشكە دۋلاتوۆتىڭ ۇيىنە باردىم. ولار ماعان: قازىرشە سىرتتا جاسىرىنا ءجۇر، - دەپ كەڭەس بەردى. بايسەيىتتى بوساتىپ الۋدىڭ مۇمكىندىگىن قاراستىردىق. ماحمۇت دەگەن باجامنىڭ ۇيىندە ەكى-ءۇش كۇن جاتتىم. سول كەزدە «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى مۇستافانىڭ ولتىرىلگەنىن ەستىدىم».
دىنشە ادىلەۆتىڭ دە ءۇش-ءتورت حاتى ىسكە تىگىلىپتى. ءبىر-ءبىر جاپىراق قاعاز. ابدەن توزعان. سونىڭ بىرنەشەۋىن ۇسىنامىز. اۋەلگىسى مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا ارنالعان:
«ء8/ىح 27 جىل.
جاقا! مىرزاعازى، سەيدازىم اعاي جانە باسقا اعايلار! جولداستار!
امانشىلىق. ەپتەپ كۇنىمدى كورىپ ءجۇرمىن. قالاي، قالاداعى جولداستاردى ساعىندىم. ەڭ ءارىسى ءبىر ايدان قالماي قىزىلورداعا جۇرەمىن. ءيا، پوەزبەن، ءيا، اتپەن بارامىن. پوەزبەن ءجۇرۋدى قاۋىپتى كورەمىن. اتپەن جۇرەم. بايسەيىتتىڭ جۇمىسىن مۇمكىن بولعان قاداردا ءبىر جولا اياقسىز قالدىرۋ جاعىن قاراستىرارسىزدار - دەپ وتىنەمىن. كورگەن-بىلگەندەرىڭىزدى مۇقاتاي دەگەن جىگىتكە ايتىپ جىبەرەرسىزدەر.
جولىققانشا قوش بولىڭىزدار! دىنشە».
بۇل حات زاتتاي ايعاق رەتىندە تىركەلىپ، م.دۋلاتوۆقا، ج.ايماۋىتوۆقا، م.ەسپولوۆقا، س.قادىرباەۆقا «تەررورشىل كونتررەۆوليۋتسيونەر» دەگەن ايىپ تاعۋعا نەگىز قالادى.
سونداي-اق تەاتر ديرەكتورى رەتىندە ودان «تۋىسقاندىق كومەك سۇراپ» جازىلعان قىرعىزدىڭ ۇلت كوسەمى، «الاشوردانىڭ» ۇكىمەت مۇشەسى ق.تىنىستانوۆتىڭ رەسمي حاتى دا تىركەلىپتى. وندا:
«ء10/ىۇ-26 جىل. پىشپەك.
قازاق ۇلت تەاترى باسشىسى جولداش ءادىلۇلىنا جولداستىق حات.
ءبىزدىڭ قىرعىز وبلىسىندا ۇلت تەاترى دەگەن ماسەلە جاڭا قوزعالىپ تۇرىڭ. وشۋ جاز ايىندا كۋرماكشىمىز. سىزدەردەن بۇل ماسەلەنىڭ ورىندالىپ جاتقانىنا بىرنەشە جىل بولدى. وشۋندۋكتان بۋل ىشتە سىزدەردەن اعايىنشىلىق جاردامىن كۇتەمىز. البەتتە ءبىزدىڭ اعايىنشىلىق، جولداشتىك سۋرووبۋزعا دەزدەپ ءجۇرىپ ءجاردام بەرەشىز دەپ سەنەمىز.
1.ترۋپپاڭىزدىڭ جوباسى (پولوجەنيە).
2.قازاقشا جاساتقان دەكوراتسيالارىڭىزدىڭ فورماسى (وپيسانيە), كيىز قازاق ءۇيىنىڭ جاسالماسى.
3.وسى كۇنگە شەيىن ىشتەگەن تەاتر ىشتەرىڭىزدىڭ ەسەبىن (وتچەت) ءبىر فورماسى (كوپيا)
مىنا، جوعارعى سۇرۋووۋبوزعا، اعايىنشىلىق، جولداشتىق رەتىندە تەزىرەك جاۋاپ قايتارۋىڭىزدى كۇتەبۋز.
اعايىنشىلىق، جولدوشتىق وتىنىشپەن - اعارتۋ-ساياسي ءبولىمنىڭ باسقارۋشىسى ۇركىنشىۇلى.
ءبىلىم كوميسسياسىنىڭ توراعاسى - تىنىستانۇلى».
بۇل رەسمياتتىڭ د.ادىلەۆتىڭ ۇيىنەن تابىلۋىنا قاراعاندا جاۋاپ جازىلماعان سياقتى.
د. ادىلەۆ (جالعاسى): «1927 جىلى ءوزىمىنىڭ جاقىن تۋىستارىم مۇقاتاي بەيسەنباەۆ پەن نۇرجان كارىباەۆتى ەرتىپ قىزىلورداعا كەلدىم. قالادان شەتكەرى ورنالاسقان ستانتسيانىڭ تۇبىندەگى الپىسبايدىڭ ۇيىنە ورنالاستىم. سول ۇيگە دۋلاتوۆ كەلدى. اڭگىمە بارىسىندا: سسرو مەن انگليانىڭ اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستىڭ ۇزىلگەنىن، سوعىس بولا قالعان جاعدايدا كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇلايتىنىن سوندا ەستىدىم. بايسەيىتتى تۇرمەدەن الىپ شىعا المادىق. كوللەگيا مۇشەسى قادىرباەۆتىڭ كەپىلدىگىمەن عانا بوساتتى. كەيىننەن ونىڭ ءىسىن اقمولا ۋەزىندە - پەتروپاۆل قالاسىندا قارايتىنى بەلگىلى بولدى. سودان كەيىن بايسەيىت ەلگە شىعىپ كەتتى. بۇل 1927 جىلدىڭ كۇزى بولاتىن. ءبىزدىڭ اۋىل سارىسۋداعى جايلاۋدان شۋ بويىنا كوشكەن ەدى. تۇركىستاننان اۋىلعا ءبىر وزبەك كەلدى. ول: «قوجانوۆ ماسكەۋدەن كەلدى. ادىلەۆتەر كوزگە تۇسسە مىندەتتى تۇردە ۇستالادى. نەعۇرلىم شەت جۇرگەنى دۇرىس»، - دەپ ايتىپتى.
سونىمەن 1928 جىلدىڭ كوكتەمى دە كەلدى. اۋىل سولتۇستىككە قاراي جايلاۋعا كوشتى. قوجانوۆ تاشكەنتكە كەلدى دەگەندى ەستىپ: مۇمكىن مەنى وزبەكستاندا قىزمەتكە الار نەمەسە شەتەلگە بارۋعا جولداما بەرەر - دەگەن ۇمىتپەن تۋىسىم نۇرلان قاراباەۆتى ەرتىپ جولعا شىقتىم. اعابەك بايدۋللاەۆتىڭ اۋىلىنا كەلسەك ورداباي جاقىپوۆ دەگەن ميليتسيادان ونىڭ تۇتقىنعا الىنعانىن ەستىدىك. ءبىز شىمكەنتكە سۋىت ءجۇرىپ كەتتىك.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ شىمكەنتتەگى كازپەدتەحنيكۋمدا ساباق بەرەتىن. اقشامدا ونىڭ پاتەرىن تاۋىپ الىپ، تەرەزەسىنەن داۋىستاپ شاقىردىم. ول جازۋىن قويا ساپ سىرتقا شىقتى. ول مەنى داۋىسىمنان تانىپتى. تاشكەنتكە - قوجانوۆقا جولىعۋعا بارا جاتقانىمدى ايىتىم. ول: «سەنىڭ اشىق ءجۇرۋىڭ وتە قاۋىپتى. بايدۋللاەۆتى بوساتىپ الامىن دەسەڭ - ءوزىڭ ءبىل. بىراق تاشكەنتكە بارما. قوجانوۆ پەن دۋلاتوۆقا ايتاتىن سالەمىڭدى مەنەن ايت، - دەدى. ءبىز سونىمەن تارقاستىق. اعابەك پەن وتاربايدى ەرتىپ سۇلتانبەككە باردىق. ول: «تاڭەرتەڭ اعابەك امبۋلاتورياعا بارادى. سوندا اتتى دايىنداپ قويىڭدار دا وزدەرىڭ ونى قالانىڭ سىرتىنان كۇتىڭدەر»، - دەدى. ءبىز ءۇش اتپەن اعابەكتى كۇتىپ تۇردىق. ول كەلىسىمەن تەمىرلانعا قاراي بەت الدىق. وندا اعابەكتىڭ تۋىسىنىڭ ۇيىنە تۇستىك. مىنىسكە ات بەردى. ءسويتىپ اۋىلعا جەتتىك».
بۇدان كەيىن د.ءادىلوۆ ءوزىنىڭ اۋىلىندا ۇلكەن اس بولعانىن، سول اسقا كەلگەن قالمۇراتوۆ ءتاجىباي دەگەن كىسى قوجانوۆتىڭ: «قالايدا ادىلەۆتەر كوزگە تۇسپەسىن»، - دەپ سالەم ايتقانىن، بۇل ويلانىپ-تولعانىپ جۇرگەن كەزىندە تارگىلەۋ ناۋقانى باستالىپ كەتكەنىن جازادى.
د. ادىلەۆ (جالعاسى): «ءسويتىپ جۇرگەندە... تارگىلەۋ باستالىپ كەتتى. اقمولا جاقتان دۇرلىكتىرگەن ۇرەيلى حابارلار كەلىپ جاتتى. تۇرعىنداردا ەس قالمادى. بايلاردىڭ مالى سىپىرا الىنادى ەكەن دەستى. ناقتى ءىستىڭ بارىسىنان ەشكىمنىڭ حابارى بولمادى. قاربالاس ناۋقان باستالا قالسا، قوساق اراسىنا ءبىزدى دە ىلەستىرە كەتەتىن شىعار دەپ كۇدىكتەندىك. ءبىز قىزىلورداعا كارىبەۆ نۇرلاندى جىبەردىك. ون بەس كۇننەن كەيىن دۋلاتوۆتان حابار الىپ كەلدى. ايماۋىتوۆ وعان بارلىق جايدى بايانداپتى. دۋلاتوۆ: «شىمكەنتتەن سارىسۋ اۋدانىنا جاساق شىعىپ، بۇگىن-ەرتەڭ ادىلەۆتەردى تۇتقىنداۋعا اتتانادى. نەعۇرلىم كوزدەن تاسا ءجۇرسىن. بۇكىل قىر ەلىندە دۇربەلەڭ ءجۇرىپ جاتىر. قازىر سوعىس جاعدايىنا جاقىنبىز. ەگەر دە قاۋىپ تونە قالسا مەن دە قىر ەلىنە قاراي ىعىسامىن. مۇمكىندىگى بولسا قىتايعا قاراي اۋسىن، ول جاقتا دا قازاقتار كوپ. ءۇي-ءىشىن تانىستارىنا تاستاپ كەتسىن. سونداي-اق قارقارالى جاقتا سەكسەن ادامنان قۇرالعان جاسىرىن ۇيىم بار. سادۋاقاسوۆ تا وزدەرىڭدى ساق ۇستا دەپ ەسكەرتىپتى. بىزگە دە تىقىر تايانىپ قالدى»، - دەپ سالەم جولداپتى.
الدىمىزدا - قىس، ءۇي-ءىشىن دالاعا تاستاپ كەتۋگە بولمايدى. قازاقتاردىڭ اياعى جەتپەيتىن جەرگە قىستايىق دەپ شەشتىك. اۋليەاتادان ارنايى جاساق شىعىپتى، ىشىندە اۋباكىروۆتىڭ ادامدارى بار ەكەن. ولارمەن اۋىلناي نۇعمان توقسانباەۆ جولىعىپتى. شىمكەنتتەن ۇكىمەت وكىلى بوپ سۇلەيمەن شۇلەنباەۆ كەلىپتى. ول: «ەشقانداي مامىلە بولمايدى. ولاردى ۇستاپ، اتۋ كەرەك»، - دەپ كەسىپ ايتىپتى. توقسانباەۆ مەنىڭ اعاممەن كەزدەسىپ، وسىنداي سۋىق حاباردى جەتكىزدى. كوپتىڭ ورتاسىندا تۇرىپ داعدارىپ قالدىق. ءبىزدى تۇتقىنداۋعا وردەر جىبەرەتىن شىعار دەپ كۇتىپ ەدىك. ولاي بولماي شىقتى. ءبىزدى زاڭنان تىس دەپ جاريالاپ، تەك اتۋعا بۇيىرىپتى...».
وسى حاباردى ەستىسىمەن د.ادىلەۆ قىسپاققا ۇشىرايدى. قۋعىن كەزىندە تاركىگە تۇسەدى. تۇيەلەرى، اتتارى تارتىپ الىنادى. سارىسۋدان شىعىپ، شۋداعى قايىن-جۇرتىنا كەلەدى. ودان قايتادان سارىسۋعا بەت بۇرادى. سول كەزدە قۋعىنشىلار ۇستىنەن ءتۇسىپ، اتىسىپ ازەر قۇتىلادى. اتتان ات ايىرباستاپ وتىرىپ، ءبىر كوشكە جولىعادى. بالا-شاعالارىن سول كوشكە تاستاپ كەتەدى. سودان تۇتقىنداعى اعابەك بايدۋلاەۆتىڭ ۇيىنە تۇنەپ شىعادى. تاڭعا جۋىق احمەت شالقارباەۆ دەگەن كىسى كەلىپ، بۇلاردى كەڭەس ۇكىمەتىنە بەرىلۋگە شاقىرادى.
بۇدان كەيىنگى وقيعا بەلگىلى. قولعا ءتۇسىپ، تۇرمەگە قامالادى. العاشقى تەرگەۋدىڭ وزىنەن-اق «الاشوردانىڭ» ايگىلى قايراتكەرى بولىپ كورسەتىندى بەرە باستايدى.
ءبىز تەرگەۋ بارىسىندا تاعىلعان ايىپ پەن انىقتالعان-مىس دەلىنگەن ايىپتاۋ جەلىسىن قازاق سسر جوعارى سوتىنىڭ 1988 جىلعى انىقتاماسى بويىنشا تانىستىرىپ بارىپ، ءار ادامنىڭ تەرگەۋ ىسىنە جەكە-جەكە توقتالامىز. سونىمەن، د.ادىلەۆتىڭ جوعارىداعى كورسەتىندىسىنە جۇگىنسەك، ناعيما ارىقوۆانىڭ ۇيەلمەنىمەن بىرگە سەمەيگە (نەگە ەكەنى بەلگىسىز) كەلىپ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن تانىسادى. سول كەزدە:
«...ول (د. ءادiلەۆ - ت.ج.) 1921 جىلى ورىنبور قالاسىنان ءوزiنiڭ كيرتسيك-كە مۇشە بولىپ سايلانعانى تۋرالى تەلەگرامما الادى دا، سوندا ءجۇرiپ كەتەدi. Iشكiiستەر حالىق كوميسسارياتىندا iستەيدi, وندا كيرتسيك-تiڭ جاتاقحاناسىندا تانىسى بولعانباەۆپەن بiر بولمەدە تۇردى. سول ارقىلى بۇرىنعى الاشورداشىلار بوكەيحانوۆپەن، بايتۇرسىنوۆپەن، وماروۆپەن، سارسەنوۆپەن جيi قارىم-قاتىناس جاسايدى. 1921 جىلى اتالعان ادامدار وماروۆتىڭ بولمەسiنە جينالادى، وندا بايتۇرسىنوۆ شيفرمەن (بۇركەمەلەنiپ) جازىلعان ۆاليدوۆتىڭ حاتىن وقىپ بەرەدi. سوڭعى ادام (ۆاليدوۆ -ت.ج.) بۇقارا قالاسىندا مۇنى قولدايتىن ۇلكەن كۇشتiڭ تۇرعاندىعىن حابارلاپ، ءوزiمەن كەلiسiم جۇرگiزۋ ءۇشiن ارنايى ادام جiبەرۋiن ءوتiنگەن. بۇل حاتتى تالقىلاۋدىڭ بارىسىندا وزدەرiنiڭ جاسىرىن ۇيىمىن قۇرۋ تۋرالى شەشiم قابىلدايدى جانە ۆاليدوۆپەن كەلiسiم جۇرگiزۋ ءۇشiن - مۇنى، ءادiلەۆتi, ال شەتەلمەن بايلانىس جاساۋ ءۇشiن - بولعانباەۆتi جiبەرۋ كەرەك دەپ كەلiسەدi. سوڭعى ادام (بولعانباەۆ - ت.ج.) «الاشوردانىڭ» تورعاي ءبولiمشەسiنiڭ ءمورi باسىلعان ارنايى مانداتىمەن (ول كەزدە «الاشوردا» پارتياسى تاراتىلىپ كەتكەن. بارلىق iس قاعازدارى، ءمورi وكiمەتكە تاپسىرىلعان - ت.ج.) شەتەل دەرجاۆالارمەن كەلiسiم جۇرگiزۋگە كەپiلدiك الادى، ال ءادiلەۆ بولسا ورتا ازياداعى ۇيىمدارمەن بايلانىس جاسايتىن وكiل بوپ بەكiتiلەدi.
سودان كەيiن ونى (ءادiلەۆتى) وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنا جۇمىسقا اۋىستىرىپ، وقۋلىقتار اكەلەدi دەگەن سىلتاۋمەن تاشكەنت قالاسىنا كومانديروۆكاعا جiبەرەدi. ول وندا بولعانباەۆتان بۇرىن بارادى، دۋلاتوۆتى، دوسمۇحامەدوۆتى iزدەپ تاۋىپ، ءوزiنiڭ كەلۋدەگi ماقساتىن ولارعا ايتادى. دۋلاتوۆ وعان: ءوزiنiڭ قىزمەتكەرi بiرiمجانوۆتى بۇقاراداعى ۆاليدوۆقا جiبەرiپ قويعانىن بiلدiرەدi. سوڭعى ادام (بiرiمجانوۆ - ت.ج.) بۇقارادان قايتىپ ورالعان سوڭ، ولار بولعانباەۆ پەن بيتiلەۋوۆ (جانە ءادiلەۆ - ت.ج.) ۇشەۋi تاعى دا ۆاليدوۆقا بارادى. ۆاليدوۆ ولارعا سوۆەت وكiمەتiنە قارسى بiرiگiپ كۇرەسۋ ءۇشiن بiزگە قوسىلىڭدار دەپ ۇسىنىس جاسايدى. بولعانباەۆ پەن بيتiلەۋوۆ ول ارادان كەرi قايتىپ كەتەدi دە، بۇل (ءادiلوۆ - ت.ج.) قالىپ قويادى. سودان كەيiن ۆاليدوۆتىڭ تاپسىرىسى بويىنشا ول فەرعانا ماڭىنداعى جانۇزاقوۆتىڭ باسماشىلارىنا اتتانادى. الايدا سول كۇنi قىزىلدار وتريادقا شابۋىل جاسايدى، وترياد تاراپ كەتكەندiكتەن، ءادiلەۆ تاعى دا تاشكەنتكە قايتىپ كەلەدi. ءوزiنiڭ ۆاليدوۆپەن اراداعى جۇرگiزگەن كەلiءسسوزدiڭ قورىتىندىسىن ول بايتۇرسىنوۆقا دا، باسقا دا ادامدارعا ايتپاعان.
1927 جىلى سسسر-دiڭ انگليامەن اراداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستى ءۇزۋiنە بايلانىستى ولاردىڭ ءبارi دە سوعىس باستالادى دەپ كۇتەدى. سوندىقتان دا وسىمەن (ءادiلەۆپەن) كەزدەسكەن كەزدە، دۋلاتوۆ وعان: «ەندi بۇرىنعى الاشورداشىلاردى قۋعىنداپ، قىسىم جاساۋى مۇمكiن»، - دەگەن پiكiر ايتادى. وسىعان بايلانىستى ول: بايتۇرسىنوۆ، ءوزi, ەسپولوۆ جانە باسقالارى سوعىس بولا قالعان جاعدايدا، قارۋلى كوتەرiلiس ۇيىمداستىرۋ ءۇشiن، قىرعا كەتۋگە كەلiسكەنiن ايتادى.
ول، ءادiلەۆ گولوششەكيندi ءولتiرۋدi كوپتەن بەرi ويلاستىرىپ جۇرگەن ەكەن-ءمىس. بۇل تۋراسىندا ول دۋلاتوۆپەن، سونداي-اق ايماۋىتوۆپەن پiكiر الىسقان. سودان كەيiن بۇل تاقىرىپقا قايتىپ ورالماعان» (1988 جىلعى اقتاۋ تۋرالى سوت شەشىمىنەن كوشىرمە).
وسىلاي ءۇش كۇننىڭ ىشىندە بارلىق «ايعاقتاردى جيىپ العان» تەرگەۋشىلەر وسىندا اتى اتالعانداردىڭ ىشىندە ءا.بوكەيحانوۆ پەن ز.ۆاليدوۆتەن، ت.رىسقۇلوۆ پەن س.قوجانوۆتان، س.سادۋاقاسوۆتان باسقالاردىڭ بارلىعىن تۇتقىنعا الدى. 1921-1922 جىلعى ورىنبورداعى نەمەسە تاشكەنتتەگى ۇيىمعا قاتىستى 40 ادامنان، بەتپاقدالاداعى جانە تورعايداعى استىرتىن قارۋلى كوتەرىلىستى „دايىنداعان" 32 ادامنان 2 جىل بويى ىلگەرىندى-كەيىندى ەكى جۇزدەن استام جاۋاپقا تارتتى. بۇدان بۇرىن جۇرگىزىلگەن ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، ە.وماروۆتىڭ، ح.عابباسوۆتىڭ تەرگەۋلەرىن وسى ىسكە اكەپ قوسىپ، جوعارىداعى كورسەتىندىلەرگە سۇيەنە وتىرىپ ولاردىڭ بارىنە ورتاق:
1. كەڭەس وكiمەتiن قۇلاتۋ ءۇشiن 1921-1922 جىلدارى ورىنبور مەن تاشكەنتتە استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم قۇرعان.
2. ورتا ازياداعى باسماشىلاردىڭ قوزعالىسىنا قاتىسقان، اسكەري جاساق قۇرۋعا ۇمتىلعان، ءسويتىپ، قارۋلى كوتەرىلىس ارقىلى قازاقستاندى رەسەيدىڭ قۇرامىنان ءبولىپ اكەتپەك بولعان.
3. اشتارعا كومەك كوميسسياسىن كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ تۋرالى ۇگىت جۇرگىزۋگە پايدالانعان.
4. بايلاردى تارگىلەۋگە قارسى ۇگىت جۇرگىزىپ، ولاردى قارۋلى كوتەرىلىس جاساۋعا باعىتتاعان.
5. انگليامەن استىرتىن بايلانىسىپ، اعىلشىن اسكەرi قازاقستانعا باسىپ كiرە قالعان جاعدايدا, قىردا كوتەرiلiس ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاعان.
6. قازاق ولكەلiك كوميتەتiنiڭ حاتشىسى گولوششەكين جولداسقا قاستاندىق جاساپ، اتىپ ولتiرمەك بولعان - دەگەن ايىپ تاقتى.
كورسەتىندى دە اتى اتالعانداردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تۇتقىنداپ، جاۋاپقا تارتا بەردى.
1929 جىلى 29 شىلدە كۇنى سەگىز ادامنىڭ الدىن-الا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋى اياقتالىپ، ماسكەۋگە ايداۋىلمەن جونەلتىلدى. ول تۋرالى وگپۋ-ءدىڭ اسكەري كۇزەت ءبولىمىنىڭ:
«ء17/Vىى - 29 ج. № 1675 بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ باستىعىنا. تومەندەگى 8 تۇتقىن ايداۋىلمەن جىبەرىلىپ وتىر. 1. تاشەكەنوۆ قابي كەنتاەۆيچ 2. بايتۇرسىنوۆ احمەت بايتۇرسىنوۆيچ 3. دۋلاتوۆ مىرجاقىپ دۋلاتوۆيچ 4. ايماۋىتوۆ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆيچ 5. يسپولوۆ مىرزاعازى يسپولوۆيچ 6. ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك قورعانبەكوۆيچ 7. بولعانباەۆ حايرەتدين ءابدىراحمانوۆيچ 8. عابباسوۆ حالەل احمەتجانوۆيچ. بۇلار ايداۋىلمەن اپارىلسىن جانە ءبىر-بىرىنەن وڭاشا ۇستالسىن. وگپۋ-ءدىڭ اسكەري ءبولىمى»، - دەگەن ىلەسپە حاتى ساقتالعان.
قىزىلوردا، الماتى، تاشكەنت تۇرمەلەرىندەگى سۇراق-جاۋاپتاردىڭ بارلىعىنىڭ باسى بىرىكتىرىلىپ ايداۋىلمەن بىرگە بۋتىركاعا جونەلتىلدى. بۇدان كەيىنگى ءۇى تومداعى "ادىلەۆتى جانە باسقا دا 44 ادامدى ايىپتاۋ جونىندەگى قىلمىستى ءىستىڭ" تەرگەۋ حاتتامالارى ماسكەۋ قالاسىندا جۇرگىزىلدى.
جالعاسى بار
«اباي-اقپارات»
