كۇن مۇنار. سالقىن جەل باياۋ ەسەدى. 

ازانمەن تاڭعى اسىن اسىعا ىشكەن ەسەت ءۇي-ءجاي، بالا-شاعاسىن ءبىر اللاعا تاپسىرىپ: «يا، اللا مەنىڭ بىرەۋگە زيان تيگىزۋىمنەن، بىرەۋدىڭ ماعان زيان تيگىزىۋىنەن ءوزىڭ ساقتا»-دەپ قاقپادان جەڭىل باسىپ شىقتى. 

الماتىدان اۆتبۋس اقىرىن قوزعالدى. جول جاقسى بولسا دا تالدىقورعانعا دەيىن وگىز اياڭنان اسپادى. جولاۋشىلاردىڭ تاڭعى شالا ۇيقىسىن بۇزعىسى كەلمەدى مە، الدە جۇرگىزۋشى ءوزى ۇيقتادى ما؟ ايتەۋىر، ءتۇس اۋا قالاشەتىنە ءىلىنىپ، تاماققا توقتادى. ەلدەردە قالعىپ-شۇلعىپ ۇيقتاپ وتىردى.

تۇستەنىپ العان سوڭ جولاۋشىلارعا جان ءبىتىپ، سويلەي باستادى. كولىك ارى ءبىر، بەرى ءبىر تەڭسەلە شاڭدى اسپانعا كوتەرىپ، قۇيىنداپ كەلەدى. كەيدە اۋناپ كەتەردەي ءبىر قاپتالىنا قاتتى جانتايىپ، ارەڭ وڭشالادى. اتتىڭ ۇستىندەگى ماس قالماقتاي ادامدار ەكى جاققا كەزەك-كەزەك باس شۇلعيدى.

جوڭعار الاتاۋى كوسىلىپ جاتىر. ەسەت وزىمەن-ءوزى كۇبىرلەي باستادى... وسى تاۋدىڭ ءار جوتاسى مەن سايى 123 جىلدىق قازاق-جوڭعار سوعىسىنا كۋا، قويىن قونىشى تۇنعان حيكايا. ات تەرگەۋدىڭ ءوزى وسى كەزدە شىققان-عوي. جوتانىڭ استىنان سالاڭ ەتىپ شىعا كەلگەن جوڭعار تىڭشىسى «الىپ قارا قۇس»، «وتىن جارعىش»، «شاباق سۋ» اۋىلى دەگەن جاۋاپتاردان كىمنىڭ اۋىلى ەكەنىن بىلە المايدى. قويشىنىڭ بىلەتىنى دە سول. كەيىن ولار بۇل دالانىڭ بارىنە «شامالعان»، «قاسكەلەڭ»، «نارىنقول»، «كەگەن» دەگەن سياقتى ءوز اتتارىن قويىپ تاستاپتى...بىزدەر ولار قايتىپ كەلىپ ءوز جەرىن داۋلايتىنداي جوڭعارلاردىڭ اتىن ايتىپ ءالى ءجۇرمىز. 

ۇلكەن ەكىنتى. كۇن سول قاپتالدان قيعاش تۇسە باستادى. تەرەزەنى اشسا بۇرقىلداعان شاڭ كولىكتىڭ ىشىنە تولادى. اشپاسا ىستىق. قيقاڭداعان كولىك جىرتىق جولدى ەلەمەستەن تىنباي زىمىرايدى. ءۇشارالدىڭ تۇسىندا قىزارىپ تاعى ءبىر كۇن باتتى. شام قويار شاق. اۆتوبۋس اقساق قاسقىرداي شوڭقاڭداي جورتتى. جول دوڭگەلەكتى تولىعىمەن جۇتادى، ەلدىڭ ىشەك قارنى سولق ەتەدى، جۇرگىزۋشى بايقۇس مىقشىڭداپ اياق-قولىن قالىپسىز قوزعاپ وردان قايتا شىعارادى. كەشكى سالقىنمەن تەرەزەنى ايقارا اشتى، شاڭ-توزاڭ ءبىر تەرەزەدەن كىرىپ، ءبىر تەرزەدەن شىعادى. 

ەسەت مىنا ءىشتى سولقىلداتقان قورلىقتان قۇتىلعىسى كەلىپ باسقا نارسە ويلاۋعا زورلاندى. الاكول، الاكول دەپ قايتالادى، كوز الدىنا كولمەن بىرگە قازاقتىڭ قاس باتىرى قابانباي كەلدى. جارىقتىق اتامىز وسى وڭىردە قول جيناپ، جاۋعا شاپقان-عوي. قانداي ەرلىك...  «ايلاپ ساۋىتتارىن شەشپەگەن ساربازدار قاسيەتى الاكولگە اللاعا سيىنىپ تۇسكەندە، انادان تۋعانداي تازارىپ، جاراقاتتارى جازىلىپ باستاپقى كۇشىنە بىردەن كەلگەن»-دەيدى. 

قابانباي 77-گە كەلىپ سىرقاتتانىپ جاتقاندا اكەسى اتەكە جىرىقتىڭ كەگىن الۋعا ۇلى قارابەك 500 ادامدىق قولمەن كەلەدى. قان مايدان ورتادا قىرعىزدىڭ جاس ءبورىسى قارابەك: قابانباي، قابانباي!-دەپ اقىرا جەكپە-جەككە شاقىرادى. قازاقتىڭ باسقا باتىرىنا بۇنداي دا كەزەك جوق. قارت باتىر دارەتىن جاڭالاپ، ەكى باس ناماز وقىپ، «ولسەم شاھيت»-دەپ اللاعا جالىنا دۇعا جاسادى. سىرقاتىنان ايىعىپ، قارتتىق مەڭدەپ قايتقان كۇشى قالپىنا كەلەدى. موينىن ءبىر جاعىنا جانتايا ومىرلىك سەرىگى بولعان قۋباس اتتىڭ قۇلاعىنا بىردەڭە سىبىرلاپ كەلەدى. تۇرىستىق بەرگەن قارابەك تۇرا شاپتى، قوس باتىردىڭ ات تۇياعىنان وشاقتاي ويلىپ جەر جاتتى، تۇيدەك-تۇيدەك شاڭ اسپانعا ۇشتى، كولبەڭدەگەن بەينەلەر قويۋ شاڭدا قاراڭدادى، شارق-شۇرق تيگەن نايزادان نايزاعاي جارقىلىنداي وت شاشىرايدى. قىلىشتىڭ شاڭ-ءشۇڭ دىبىسى قۇلاق تۇندىردى، ءبىر كەزدە قارابەكتىڭ اتى يەسىز ويناپ شەتكە شىعا بەردى. قازاق باتىرى قابانباي قاسقايىپ، ورتادا تۇردى. ەسەتتىڭ كەۋدەسىن ماقتانىش سەزىمى كەرنەدى. 

ۇيقىدا ەمەس، وياۋدا ەمەس ەل شاڭ جۇتىپ كەلەدى. تۇنگى ون ەكىدەن وتە الاكولدىڭ تۇبىندەگى اكپەسى تۇراتىن جاربۇلاق اۋىلىنا جەتتى. قاراڭعى ءتۇن. مەڭكيگەن تاستاي تۇنەك دالا. تىپ-تىنىش اۋىل وزىمەن ءوزى مۇلگيدى، ۇرگەن يت جوق. ءتۇن بالاسى تىنباي شۋلاپ جاتاتىن باقا، توقتاسىز شىرىلدايتىن شەگىرتكەدە ءۇنسىز. تابانىنا تاس باتقان ەسەت جەزدەسىنىڭ ۇيىنە كەلدى. تەمىر ىرگەنەكتى دىبىسىن شىعارماي اقىرىن شەشىپ جاتقاندا «تۇندە نەعىپ ءجۇرسىڭ» دەگەندەي قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ قارا كۇشىك كەلدى. 

جازدىق ۇيدەن شىعىپ تۇرعان جۋان ەركەكتىڭ قورىلداعان ءۇنى اۋلانىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ تۇر. دەمى ءۇزىلىپ بارىپ، ازەرگە قايتا جالعانادى. ءولى مەن ءتىرى دەگەن دەم الىپ، دەم شىعارۋدىڭ اراسى ەكەن-اۋ دەپ ويلادى ەسەت. مىسىق تابانمەن ۇيگە كىرىپ جاتا قالدى. 

تاۋىق شاقىردى. ەسەت ءبىر جاق قىرىنا اۋناپ جاتتى «تۇرىڭدار، تۇرىڭدار، جارتۋشى سەندەرگە بۇگىنگى كۇننىڭ ريزدىعىن شاشادى» دەپ ايقايلاپ تۇرعانداي. ءۇي ىشىنە الا كولەڭكە ءتۇستى. ەسەت ەسىكتى سەرپە اشىپ، دالاعا شىقتى. انادايدا سيىر ايداپ جۇرگەن جالعىز ايەلدەن باسقا جان جوق. كۇندەگى ادەتىمەن جۇگىرۋدى باستادى. ءبىر ءداۋ سىرتان قاقپاسىنان شىعا كەرىلىپ سوزىلىپ، ارتقى اياعىمەن جەر تارپىپ: «قايدان كەلگەن جانسىڭ، بوتەن ادامسىڭ-عوي» دەگەندەي قارسى الدى. وزىنە قاراي كەلە جاتقان تاناداي ءداۋ يتتەن قورقا باستادى. «قوناقتى قاپپايدى، اقىلدى يت»-دەپ، قوزعالماي تۇردى. جانىنا كەلىپ جاندى جەرىنە جاقىنداعاندا «ايەلىمە نە بەتىمدى ايتام»-دەپ، بويىنان جانى كەتە، ءبىر دەمەن زورعا شىداپ تۇردى. ارتىنا وتكەن ول ماي قۇيرىقتان ءبىر يسكەپ «جوڭعار بولماساڭ بولدى»دەگەندەي كەرى قايتتى. «ۇھ، كوشە ساقشىسى جۇرۋگە ۇقسات بەردى-اۋ»-دەپ، بۇلكەك جەلىستى جالعاستىردى. اۋىل شەتى، قالىڭ الابوتا، قۋراي، شۋلاعان ولەڭ شوپتەر وزىمەن ءوزى باستىرىن تيىسترە كۇبىرلەسەدى. سيىرىن ساۋىپ ءسۇتىن ۇيىنە كوتەرىپ بارا جاتقان ايەل «نەعىلعان جان» دەگەندەي تاڭىرقاي موينىن سوزا قاراپ «وزىمەن ءوزى جۇگىرىپ جۇرگەن ەسى دۇرىس ەمەس بىرەۋ شىعار»-دەپ، ەرنىن سىل ەتكىزىپ ۇيىنە كىرىپ كەتتى. الدىنان قابىر كەزدەستى. اينالاسى كوك مايسا، تاڭعى جاتتىعۋعا تاپتىرمايتىن جەر ەكەن. بارلىق اۋىرۋ تامىردا قاننىڭ دۇرىس ايلاۋماۋى مەن جۇيكە جۇيەسىنىڭ تولىق جۇمىس ىستەمەۋىنەن دەپ بىلەتىن ەسەت سول بىلەزىگىن مىجعىلاپ ءوز ىسىنە كىرىستى. ءار بەيىت بەلگى تاسىمەن كىم جاتقانىن ايتىپ تۇر، كوبىندە ادام بەينەسى سالىنعان. «مىنا ومىرگە قايتا ءبىر كەلسەك شىركىن، كۇناسىز جەر باسار ەدىك»دەگەندەي قيىلا قارايدى. بارلىق ادام ولەدى... كەشەگى ابىلاي، قابانباي، بوگەنبايلار... جوڭكىلگەن جوڭعارلاردىڭ قالىڭ قولى بۇل دالانى قانشا رەت تاپتاپ ءوتتى دەشى...اجال ءبيىن بيلەگەن ادامدار.... جەر بەتىندە نە ىستەسەڭ، ولگەن سوڭ الدىڭان ءبارى شىعادى...ەل مەن جەرى ءۇشىن كۇرەسكەن باھادۇرلەردىڭ ءوزى قابىردەن كەيىنگى ءومىردى ويلاپ، مامىرسۋدا ابىلاي باستاعان مىڭ ادام قازاق-جوڭعار باس قوسىپ، ىمىرالاسىپ وتكەن كەتكەن حاقىلارىن حالال ەتىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى كەشىرىپتى....تىنىش زاماندا ءوزى ءۇشىن ءومىر سۇرگەن، بارلىعىنا مۇمكىندىگى بار ادام پەندەسىنىڭ ەرتەڭگى جاعىدايى قيىن-اۋ... 

قابىرگە جاقىن ءۇيدىڭ ءسۇر كۇشىگى ۇيشىگىنىڭ توبەسىنە شىعا شابەلەنىپ:«نەعىپ تۇرسىڭ»-دەپ، ايقاي سالدى. كۇن قۇلان يەكتەپ سىعالاي قارادى. 

قيعاش تەرىستىكتە تىرىلەر. ءار ءۇيدىڭ قىزىل، جاسىل شيفىرى ءوز يەسىنىڭ كىم ەكەنىن ايقايلاپ تۇر... توقال تامنان ءبىر قارا سيراق بالا شىقتى، تىك تۇرىپ كۇنگە قاراپ شاپتىردى.

قاقپادان كىرىپ كەلە جاتقان ەسەتكە قاراپ شويىن قارا، تورتپاق دەنەلى، ءداۋ باس كسى تۇردى، جاقىنداعان سايىن ول سالپاڭ قۇلاعىن قوزعادى، سىعىر كوزىن اشىپ-جۇمىپ ۋقالادى، جالپاق مۇرنىن تىرجىڭداتىپ، اۋىلدى باسىنا كوتەرە قاتتى تۇشكىردى. تىزەسىنە جەتپەيتىن سۇر ىشتانى وقىس قوزعالدى. ۇستىنگى جاعى تىرداي، كەۋدەسىندەگى مامانىڭ ورنى بولىمسىز بلۇتىڭدادى،مەس قارنى وزىنەن بۇرىن:« تۇندە جوق ەدىڭ-عوي، كىمسىڭ»دەپ تۇرعانداي.

-اسسالاۋماعالايكۋم اعا. 

-ۋاعالايكۋماسسالام. قاي بالاسىڭ؟

-قوناقپىن. تۇندە سىزدەر ۇيقىدا جاتقاندا الماتىدان كەلدىم.

-بىزدە قوناقپىز، كەلگەلى ءبىر جەتى بولدى، بۇگىن كەتەمىز.

-بالدىز كەلىپتى-عوي دەپ، جەيدەسىنىڭ ءبىر جەڭىن كيۋگە ۇلگىرمەي جەزدەسى ەسكىتى جامىلىپ تىسقا شىقتى. 

اماندىق ەسەندىك سۇراسىپ، جەزدە مەن بالدىز قاۋقىلداستى.

- كەلە جاتقانىڭدى نەگە الدىن الا ايتپادىڭ. تۇندە كەلگەن سوڭ دا وياتپاپسىڭ. 

-سىزدەر ۇيقتاپ جاتىر ەكەنسىزدەر مازالامايىن دەدىم.

-مازالامايتىن كىسى الماتىدان كەلمەيدى-عوي. 

-بۇل وسى قاشان بولسا وسىلاي ۇندەمەي تۇندە كەلىپ جاتىپ الادى، ازاندا تۇرساڭ ۇيقتاپ جاتادى.

جەزدەمەن بالدىزدىڭ اڭگىمەسى جاراسىپ تۇر.

بەلىن ۇستاپ ءبىر جاعىنا جانتايا موينىن قيسايتىپ، كۇيەۋىنەن بويى بيىكتەۋ قارا كەمپىر شىقتى. ەسەت كەلگەن ەكەن-عوي. 

-قالايسىڭ كۇنىم (بەتىنەن ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ، ءىنىسىن ءبىراز قۇشاقتاپ تۇردى).

ازعانسىڭ-عوي.

-جۇمىس، سول جۇرگەن. جاقسىمىز.

-كەلىن، بالا-شاعا قالاي.

-جاقسى. ءوزىڭىز قالايسىز.

-اكپەڭنىڭ قولىن جىلى سۋعا مالىپ باعىپ جاتىرمىن.

ال بەتى قولدارىڭدى جۋىڭدار تاڭعى اس ءىشىپ، كولگە بارايىق. بۇل بىزگە كەلدى دەيسىڭ بە، كولگە كەلدى-عوي.

***

الاكول. كوكپەنبەك كول، ءوز ارناسىندا تىنىمسىز تەربەلەدى. اقجارما تولقىندار جاعانى توقتاۋسىز ۇرادى. كوز سۇرىندىرەر كوگىلدىر جولاقتار كوزدى الداۋسىراتىپ، السقا سۇيرەيدى. جاناردى تالدىرا سۋدىڭ ءدال ورتاسىنداعى قاراۋىتقان توبەشىككە اپارىپ بىراق تىرەيدى. توبە كولگە ەرەكشە ءسان بەرەدى.  جاعاعا تامان سۋ سارعىشتانىپ سان ءتۇرلى تۇسكە ەنىپ، جالتىلداپ كوز جاۋىن الا ادامدى ۇيالتادى. كول يود، تۇز، كىرمەنيگە باي، سىرتتاعى قۇرعاق اۋا سۋ بەتىندەگى دىمقىلمەن استاسىپ، دەمىكپە، ءتۇرلى الەرگياعا ەم. 

ۇرجار، قاتىنسۋ، ەمەلقۇيسا، ىرعايلى، جامانتى، جامانوتكەل، تاستى، ساسىق كول، ۇيالى، جالاڭاش كول ءبار-ءبارى الاكولگە جەتكەنشە اسىعادى. كول اۋماعى 2696كم، سۋ كولەمى 58,56, ۇزىندىعى 104كم. ەنى 52كم. تەرەڭدىگى 22-54م. جاعالاۋىنىڭ كولەمى 348كم. باتىسى توقتا تاۋى، شىعىسى بارلىق جوتاسى. ەكى تاۋدىڭ ورتاسى جوڭعار قاقپاسى. تۇستىك شىعىسىندا جوڭعار الاتاۋى. تەرىستىگىندە تارباعىتاي جوتاسى مۇنارتادى. وسىلاردىڭ حاق ورتاسىنداعى تابيعي رەلفى سۇلۋ قازانشۇڭقىردا الاكول بالاشا ەركەلەيدى. سۋ قاڭتاردا قاتىپ، ساۋىردە بىراق ەريدى. 

ءار جەردىڭ ءوز يەسى بولادى. ادام اتا ءجانناتان جەرگە تۇسكەندە العاش جىلقىنىڭ ارقاسىنان سيپاعان ەكەن. جەلدەن جاراتىلعان جانۋار ادام اتانى مەككەدەگى ءمارۋا توبەسىندە حاۋ اناعا كەزدەستىرىپتى... اللادان ەڭبەگىنە اقى سۇراعاندا وسى الاكولدى وعان سيلاپتى. بوتا كوز، بوكەن قاباق، سۇر ايعىر قۇلاعىن قايشىلاپ وزىدە ءجۇزىپ كەلەدى. انە، كىسىنەدى. شىلدەدەن قىركۇيەكتىڭ ورتاسىنا دەيىن مازاسىزدانا كوپ كىسىنەيدى. 

كۇن ارقان بويى كوتەرىلدى. «اۋىر اياق ايەلدىڭ قارنىنا كىرىپ كەتەر»-دەپ، جاعاداعى اينەك قۇمىرانىڭ سىنىعىن تولقىنمەن تەربەلگەن ۇساق تاستار شەتىن ەگەپ، مىجعىلايدى. جاياۋلاردىڭ ادەمى جولىندا كارتوچكا مۇرىن، كەۋدەسى ءجۇن قاپتاعان مەس قارىن ەركەكتەر مەن الدىنا ىركىلدەتە الىپ شار بايلاعانداي جىڭىشكە سان ورىستىڭ قىزىل ءتاندى ايەلدەرى اسپانداتا كۇلىپ، تەمەكىسىن جەرگە ۇرلەي، پاڭدانا باسادى. قوناق ۇيلەر بىرىمەن ءبىرى جارىسا كوككە بوي سوزادى. ىشىندە نە سۇمدىق قىزمەت كورسەتەمىز دەگەن ماڭدايشالىقتار جىلتىلداپ، جانىپ-وشەدى. ەكى قاپتالداعى كافەلەر مەن شايحانا، سىراحانا، كاۋاپحانالار ولارعا قاراپ تەلمىرە الاقان جايىپ، وزىندە باردىڭ ءبارىن بەرۋگە دايىن. بالمۇزداق، سامساحانا، تاعى باسقا ۇساق-تۇيەك ساتاتىن دۇڭگىرشەكتەر مەن جايماشىلار كولگە جاقىن جەردە قىبىر-قىبىر تىرلىك ەتەدى. 

كول جاعاسى ىلەزدە ىعى-جىعى ادامدارعا تولدى، ءبارى كىسى كيىك... تابان باسار جەر قويماي شاتىر تىگىپ، توسەنىشىن توسەپ جانتالاسادى. قاپتاعان ەل، قىزىل-جاسىل دۇنيە، بىرەۋ سۋعا سەكىرسە، بىرەۋ سۋدان شىعادى، بىرەۋ بالشىق جاقسا، بىرەۋ بالشىق جۋادى. بىرەۋ شالقالاپ جاتسا، بىرەۋ ەكپەتتەپ جاتىر.

جاعالاۋدا قايىقتىڭ ءتۇر-ءتۇرى تۇر، ولار «ماعان ءمىن، ماعان ءمىن»-دەپ، قولدارىن كوتەرە تالاسادى. سۋ جىلقىسى كىسىنەدى. قۇلاعىن قايشىلاپ انە ءجۇر.ارقىراعان سۇڭگىرۋ كەمەنىڭ مامىق ورىندىعىندا جاس قىزبەن، قوزى قارىن ەركەك قۇشاقتاسىپ جابىسىپ الىپتى. بارقىراتا اق جاعاق تولقىن تۋدىرىپ، قۇيعىپ بارادى. سۋ جىلقىسىنىڭ ءۇنىن باسىپ كەتتى. قىزىل سارى جولاقتى شاپان كيگەن شاشى دۋدارداي، پىستىك تۇمسىق جاس جىگىت قايىعىن گۇرىلدەتە باستادى، قولدارىنداعى سىرانىڭ قۇمىراسىن ءوزارا تيگىزىپ، كەڭىردەگىنە توككەن بوز جىگىتتەر«ايدا»-دەپ، ايقاي سالدى. الىسقا كەتتى، شەتىنەن سۋعا تومەن قاراي شانشىلا سۇڭگىدى. 

جاعالاۋداعى پلاسماس باكلاشكىنى اۋلىدىڭ قارا سيراق بالالارى تەرىپ الاپ، ات شاپتىرم جەردەگى قامىستىڭ تۇبىنەن قارا بالشىقتى توڭقاڭداپ ءجۇرىپ الىپ، سىقپلاپ سالادى. تەرەڭنەن العان اق ساعىز باتپاقتى ەكىنشى ىدىسىنا تولتىرا نىعارلاپ «ءدارى ساتام، ءدارى»-دەپ، ايقايلاي جالاڭاش ەلدىڭ اراسىندا ءجۇر... ايەلدىڭ «بار قىمباتىن» تىرىدەي قاراپ قىزىقتايدى. بالشىعىم «قۇياڭ جەلگە، بەل اۋرۋعا، سار بۋىنعا، تەرى كەسەلدىڭ ءتۇر-تۇرىنە تاپتىرماس ەم»-دەپ، سۇراعان جانعا ايتادى. قول شاتىردىڭ استىندا جالعىز جاتقان اق تاماق ارۋدىڭ جالتىر سانىنا قىزىعا قارادى. «باتپاعىڭدى قالاي ىستەتەدى»-دەگەن ءۇنى شىعىسىنا ەكپەتتەپ جاتقان ارۋدىڭ يىعىنا، ارقاسىن ادەمىلەپ سىلادى. چەپسي جەپ، كولا ءىشىپ، ەرتە جەتىلگەن قارا سيراق بالانىڭ ءبىر جەرى جىبى ەتە ءتۇستى. شالقالاعان ونىڭ اياعىنىڭ باشبايلارىنان باستاپ، بالشىعىن جاعا باستادى. ەكى بالتىرىنا جاقتى، قولى ورلەپ بارادى، قىز راحاتتانىپ جاتىر... ءبىر ءتۇرلى يستەن جيركەنە قولىن تەز تارتتى. «جارتى ساعاتتان سوڭ جۋىپ تاستايسىز»-دەپ، اقشاسىن الىپ، تايىپ تۇردى.  

عاجايىپ جۇدىرىقتاي قۇس، كەۋدەسىمەن سۋدى جارا ۇشادى. ول ەرنار اۋەزوۆ ارالتوبەدە جاتىپ زەرتتەگەن اتاقتى رەليكتى شاعالا. وسىدان 2كم قاشىقتاعى الاكول قورىعىنا بارىپ جەك دۋاداق، بىزتۇمسىق شاعالا، قاراباستى كۇلەگەش، بۇيرا جانە قىزعىلت ءبىر قازان، اقباس ۇيرەكتەرمەن تانىستى بىراق ول جەر وعان تۇراق بولماي تەز قايتىپ كەلدى. 

جوڭعارلار تىنىش جاتقان ەلدى اياق استى شاپقاندا، جان ساۋعاپ باس باسىنا بىتىراي قاشقان ەلگە جاس قىز: «بارلىقتارىڭ توقتا، بارلىقتارىڭ توقتا»-دەپ، داۋىستادى. ەل توقتاپ، اقىل بىرىكتىردى. توقتا مەن بارلىق تاۋى سولاي اتالىپ، سول داۋستى ءالى كۇنگە قايتالاپ زىكىر ەتەدى ەكەن. باتىر قىزعا جوڭعارلار نايزا تۇيرەگەندە ونىڭ رۋحى ادەمى شاعالاعا اينالىپ، الاكولدىڭ بەتىندە ۇشا جونەلىپتى...جۇدىرىقتاي شاعالا وسىلاي كولدىڭ ەركەسىنە اينالىپ جوڭعاردى قارعاپتى، ولاردىڭ تۇقىمى قۇرىسا دا ءالى كۇنگە شاڭقىلداي قارعايدى ەكەن....انە، شاعالا شاڭقىلدادى...بوز ايعىر كىسىنەدى... شاعالا اتتىڭ قۇلاعىنا قونىپ ءوز حيكياسىن ايتىپ بارادى. 

جازدىڭ ۇزاق كۇنى، كول بەتى ازان-قازان. باقىرا ويقاستاعان كەمەنىڭ گۇرىلى. جالاڭاش ادام شۋىلى. ءبىر كەزدە وسى جەرگە قوجا بولعان قالماقتاردىڭ ءوزى «جالاڭىش تانىمىزگە قاراساق اقىلىمىزدان اداسامىز»،-دەپ تىزەسىنەن تومەن اق دامبالمەن ءتۇسۋشى ەدى دەيدى بار قىزىقتى ارالتوبەدەن تاماشالاعان جىلاندار. وسى توبەنىڭ يەسى وسىلار. ەستە جوق ەسكى زاماندا ولار ادامدار ەكەن، باسىندا «ەركىندىك»-دەپ، ەتەگىن اشىپتى، كەيىن «ەر-ايەل تەڭ»-دەپ، تىر جالاڭاش ءجۇرىپتى. حايۋاندارشا قالاي رەتى كەلەدى، سولاي جابىسىپتى. كىمنىڭ بالاسى، كىم ەكەنىن ەشكىم بىلمەپتى. ونى ولار ەرلىك ساناپتى... جارتۋشىنىڭ قاھارىنا ۇشىراپ، ءبىر تۇندە جىلانعا اينالىپ كەتىپتى... جىلاندار تۇندە جانە قاتتى ىسىعاندا سۋعا تۇسەدى. باسقا ۋاقىتتا «ءوز ۋى وزىندە» كۇنگە قىزدىرىنىپ، وتكەندەرىن ەسكە الىپ تىنىش جاتادى...

جالاڭاش ادامدار...كوگىلدىر كۇڭگىرت كولدە سانسىز ادام ەرىنشەكتەنە دايراعىن دارىتتى، كىشى دارەتىن سارىتتى، ويتۋگە ارى جىبەرمەگەن ەسەت جاعلاۋدان اجەتحانا تاپپاي، قۇيرىعىن قامىسقا سىزدىرىپ، ءۇستى بوق ساسىپ كەلدى. جەزدەسى اششى ءاتىر بەردى. سۋ جىلقىسى تاعى كىسىنەدى. شاعالا شاڭقىلدادى. قيسىق المۇرت تارىزدەس اعىنسىز الىپ كولدىڭ كوڭىلى كۇپتى، جىلامسىرادى. جەلمەن بىرگە قامىس شۋلاپ، الاكول جىلادى. سۋ جىلقىسى «كورسەم كوزىم شىقسىن»- دەپ، سۋ استىنا بىراق سۇڭگىپ جوق بولدى. كەش باتىپ، كوز بايلانا ىشىندە اق جىلانى ىسىلداعان جالاڭاش ەركەك پەن ايەل سۋ ىشىندە ىلپاسىن سىپرا جابىستى، ءبىر-ءبىرىن جاڭا كورگەندەي ۇمسىنا ۇستاستى، اۋىزدارىنداعى جالعىز ساعىزعا جاتىپ كەپ تالاستى...اناۋدا بەرمەيدى، ەركەگى دە الماي تىنبايمىن دەپ، باسىن قالاي قوزعاسا، سولاي بۇلتاڭداي ساعىزعا ابدەن تالاستى. تامشىلاپ سۋعا ءماني اقتى. سۋ جيركەندى... ايۋمەن الىسقانداي ولار سۋعا ءبىر ەكى تۇنشىعا ەسىن ازەر جيناپ، كوزدەرى بوزارىپ قۇر سۇلدەرى جاعاعا بەتتەدى. ەلدەن الىستاۋ جاعا جايداعى دوكەيدىڭ الىپ قوناق ۇيىندەگى ەركە توتاي قاتىنى ساسىق سۋدى كولگە بىراق جىبەردى. كول جىلادى...شىڭعىرا جىلادى... شاعالا سۋ بەتىندە شاڭقىلدادى...تەرىستىك باتىستان وڭتۇستىك شىعىسقا گۋلەگەن ەبىنىڭ جەلى كول بەتىن تازارتا باستادى. 

بوز ايعىر امالسىز سۋ بەتىنە شىقتى، قاتتى شىڭعىرا كىسىنەدى، سۋ يەسىنىڭ اششى ۇىنىنەن ەبىنىڭ جەلى تولقىندار تۋدىرا:«ادامدار ءوز ناجىستەرىڭدى ءوز ال»-دەپ، جاعاعا بىراق لاقتىردى.

«قابانباي اتالارىڭ سياقتى استى دارەتتەرىڭدى الىپ، سۋ ىشىنە تۇكىرمەسەڭدەر ولارعا بەرگەن كۇشتى سەندەرگەدە بەرەر ەدىك-اۋ»-دەپ، ايقاي سالدى الاكول. 

ەسەت سۋ جىلقىسىن جاقىننان انىق كوردى، وعان قاراپ قول بۇلعادى، ول مۇڭىن شاعا كىسىنەدى. الاكولدىڭ بەتىندە وركەشتەنگەن تولىقىندار پايدا بولدى. تولقىندى قۋا شاعالا ۇشتى...بىردەڭە ايتقىسى كەلدى... ءتۇن...سامساعان جۇلدىزدار بالقىعان قورعاسىنداي بادىرايا توبەدەن قارادى. 

قازاق-جوڭعار سوعىسىندا بەس نامازىن قازا قىلماعان باتىرلاردىڭ ۇرپاعى دوڭگەلەنە داڭعازا مۋزيكاعا، اجالدىڭ ءبيىن اسىر سالا بيلەي باستادى...ءتۇن كۇنالارىن جاسىرا ءوز قۇشاعىنا تارتتى. ءتۇن بولماسا قانداي جاقى ەدى دەپ، ەسەت كۇبىرلەپ جەزدەسىنىڭ ۇيىنە كەتىپ بارا جاتتى...

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz