(لەرمونتوۆتىڭ «جەلكەن» ولەڭىن اۋدارۋداعى ابايدىڭ اۋدارماشىلىق شەشىمى)

اباي اۋدارمالارىنىڭ باسىم بولىگى – م.يۋ.لەرمونتوۆ پوەزياسىنان. وزىنە جانى جاقىن، مۇراتتاس، دۇنيەتانىمدارى دا ورتاق اقىن لەرمونتوۆتى قىزىعا، سۇيسىنە، بەرىلە وقىعان. سونان سوڭ، كوڭىلىنە اسا ۇناعانىن ءارى وقىرمانعا كەرەك-اۋ دەگەندەرىن سۇرىپتاپ، سارالاپ اۋدارىپ شىققان. م.يۋ.لەرمونتوۆ پوەزياسىن ايتقاندا، مەكتەپتە ورىس ادەبيەتى پانىنەن جاتتاعان «پارۋس» ولەڭى ەسكە تۇسەدى.

بەلەەت پارۋس ودينوكوي،

ۆ تۋمانە موريا گولۋبوم!..

چتو يششەت ون ۆ سترانە دالەكوي؟

چتو كينۋل ون ۆ كرايۋ رودنوم…

اباي جەلكەندى «جالاۋ» دەپ العان. ءبىرىنشى شۋماقتى سالىستىرا تالدايىق.

جالعىز جالاۋ جالتىلداپ،

تۇماندى تەڭىز ورىندە.

جات جەردە ءجۇر نە تىڭداپ؟

نەسى بار تۋعان جەرىندە؟

لەرمونتوۆ ليريكاسىندا اق جەلكەن الىستان، تۇمان اراسىنان اعاراڭداپ، ازەر كورىنەدى. تۋلاعان تولقىنى بۋىرقانا سوققان اساۋ تەڭىزدىڭ ءور مىنەزى كوز الدىعا كەلەدى. اقىن وعان ءبىزدى جاقىنداتا تۇسەدى. ءبىر ءسات اق جەلكەندى قايىقتا ءجۇزىپ بارا جاتقانداي كۇي كەشەسىز. اقىن وسىناۋ ادەمى كورىنىستى كوزگە ەلەستەتىپ قانا قويماي، سوعان قاتىسىپ جۇرگەندەي سەزىمگە بولەيدى. ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى تەڭىز تابيعاتىمەن استاستىرا كوركەمدىكپەن بەينەلەپ، وقىرماندى قىزىقتىرا تارتادى. تۇماندى كوگىلدىر تەڭىزدە اعاراڭداپ، اندا-ساندا ءبىر كورىنگەن جالعىز جەلكەن كوزگە ەلەستەيدى. تەڭىز كورمەگەن بالالار ونى سول كەزدەگى سۋرەتتەردەن، كينولاردان ەلەستەتە ەسكە تۇسىرگەنبىز.

كەلەسى جولداردا رومانتيكالىق كەيىپكەر تۋعان ەلىنەن ەشتەنە تاپپاعانداي الدەنە ىزدەۋگە شىققانىن انىقتاۋعا تالپىنادى. اباي ونى بەرنەلەپ بەينەلەگەن. جالاۋمەن ۇتىمدى الماستىرعان. تەڭىزدىڭ كوك ءتۇسىن ايتپاعان. ويتكەنى اقىن تەڭىزدىڭ قالىپتى كۇيدە بولمايتىنىن، بىردە تىنشىپ، تىنىش بولسا، بىردە بۋىرقانىپ الاي-دۇلەي داۋىلدى، جاۋىندى بۇلت قۇرساعان شاقتارىن ەسىنە سالادى. تۇماندى تەڭىز تورىندە جالتىلداعان جالعىز جالاۋ جانارىڭىزدا تۇرىپ قالادى. اۋدارماشى الگى جالاۋدىڭ جات جەردە جۇرگەنىنە، ءوزىنىڭ تۋعان جەرىندە جالتىلداپ تۇرماعانىنا قاپالانادى، قامىعادى. ءتىپتى اباي اۋدارماسى وتان، اتامەكەن قادىرىن ايىرىقشا سەزىنتەدى. جات جەر قانشا جارىلقاعانمەن، تۋعان وتاننان، اتامەكەننەن اسا السىن با؟! تۋعان جەر قاشان دا قاسيەتتى.

لەرمونتوۆتاعى سوڭعى ەكى جولدى زەرتتەۋشىلەر ۇيقاستىق قايتالاۋعا جاتقىزادى. ۇيقاستىق قايتالاۋ ولەڭنىڭ ارالاس ۇيقاسىندا نە بىرىڭعاي سينتاكسيستىك، نە لەكسيكالىق قۇرامنان تۇرادى. اباي مۇمكىندىگىنشە ونى ساقتاۋعا تىرىسقان. دەمەك، اقىن پوەزياسىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن، بەينەلەۋ  تاسىلدەرىن بۇزباي، قالپىندا بەرە بىلگەن. كەلەسى شۋماق:

يگرايۋت ۆولنى – ۆەتەر  سۆيششەت،

ي ماچتا گنەتسيا ي سكرىپيت….

ۋۆى! ون سچاستيا نە يششەت.

ي نە وت سچاستيا بەجيت.

اباي اۋدارماسى:

ويناقتاپ تولقىن، جەل گۋلەپ،

مايىسار دىڭگەك سىقىرلاپ.

ول جۇرگەن جوق باق ىزدەپ،

قاشپايدى باقتان بويدى ۇرلاپ.

ابايدىڭ اۋدارماشىلىق شەبەرلىگى كەرەمەت. شۋماق ۇيقاسى دا ويى دا شىمىر. تارجىمەسى تۇپنۇسقامەن تەڭدەس. اۋدارما تىلىندە وي دا، ماعىنا دا ءتىل كوركەمدىگى دە، سۋرەتتەۋ شەبەرلىگىندە ءوزارا ۇيلەسىپ، ۇندەسۋىن بالاما دەسەك، سول بالامانىڭ جارقىن ۇلگىسى. لەرمونتوۆ جەلكەنىن جەل كەرگەن كەمەنىڭ ماچتاسىن، دىڭگەگىن السا، اباي ونى تىرشىلىك دىڭگەگىنە تەلىگەن. لەرمونتوۆتا اساۋ تەڭىزدىڭ تولقىن ويناپ، تولقىپ، بۋىرقانعان ءساتى سۋرەتتەلگەن. اباي دا سولاي. لەرمونتوۆ تا جەل ىزىلداپ، ۋىلدەپ، ىسقىرا سوعىپ تۇرسا، اباي گۋىلدەپ دەپ ءبىر عانا سوزبەن بەرە قويعان. تەڭىز ساياحاتى تۋرالى كينو كورسەڭىز، قاتتى داۋىل كەزىندە كەمەنى ارى-بەرى شايقالتىپ تەڭسەلتىپ، ماچتا-دىڭگەكتى سىقىرلاتىپ، تۇبىرىمەن قوپارارداي، كەمەنى اۋناتىپ تاستارداي كورىنەدى.

اباي زامانىندا تەڭىز ومىرىمەن، تابيعاتىمەن حالقىمىز اسا تانىس بولماعان. ايدىندى كولدە، تەڭىز جاعالاۋىندا تىرشىلىك ەتەتىن جۇرت بۋىرقانعان بوراندى، جاۋىندى-شاشىندى، داۋىلدى كۇندەردىڭ  قاتەر-قاۋپىن بىلگەنىمەن، جالپى جۇرتقا بەيمالىم دۇنيە. كەمەنىڭ دىڭگەگىن سىقىرلاتىپ، مايىستىرىپ ءتىپتى مورت سىندىرىپ ونى جاڭقاداي الىپ كەتەتىن داۋىلدى سۋرەتتەۋ قانداي شەبەرلىك بولسا، اۋدارىلۋى دا سونداي شەبەرلىك. ابايدا بۇل بەينەلەۋ بار. كەلەسى ەكى جول تۇتاستاي ساقتالعان. لەرمونتوۆتاعى «ۋۆى!» – «اتتەڭ» دەگەن وكىنىش ابايدا جوق دەمەسەڭىز، وي-ماعىنا اقىن شۋماعىمەن سايكەس ءارى ءدال شىققان. رومانتيكالىق كەيىپكەر باق ىزدەپ جۇرمەسە دە، كەزدەيسوق باق باسىنا كەلىپ قونسا، ودان قاشپايدى قايتا سونى ساقتاۋعا قۇلشىنادى. لەرمونتوۆتاعى ءۇمىت پەن جىگەر اباي اۋدارماسىندا قالىپقا قۇيىلعان قۇيماداي قايتالانعان. اۋدارماشىلىق اسقان تالانت دەگەن وسى شىعار!

«جەلكەننىڭ» سوڭعى شۋماعى:

پود نيم سترۋيا سۆەتلەي لازۋري،

ناد نيم لۋچ سولنتسا زولوتوي…

ا ون، مياتەجنىي، پروسيت بۋري،

كاك بۋدتو ۆ بۋرياح ەست پوكوي!

اباي تارجىمەسى:

استىندا داريا – كوك  مايدان،

ۇستىندە ساۋلە – التىن  كۇن.

قاراشى، ول بۇلىك، قۇدايدان،

سۇرايدى داۋىل كۇنى-ءتۇن.

لەرمونتوۆتا جەلكەندى قايىق جۇزگەن تەڭىز استىندا جارقىراعان كوكشىل اعىن بەينەلەنگەن، اباي تەڭىز دەپ الماعانىمەن، استى كوك مايدان ياكي، ءتۇپ-تەرەڭىنە بويلاۋ قيىن، الىپ داريا ۇعىمىندا سيپاتتاعان. مايدان – الاڭ. ياعني، ەكى شەتى كورىنبەيتىن كەڭ ارناداعى كوك داريانىڭ تىنىق، تۇنىق اعىنى ويعا ورالادى. لەرمونتوۆ شۋماعىندا جارقىراعان كوكشىل تەڭىز ۇستىندە التىن كۇن ساۋلەسىن توكسە، اباي ونى اينىتپاي قايتالاعان. ۇستىندە ساۋلە بەينەلەگەن التىن كۇن جارقىراپ تۇر. لەرمونتوۆتا ول داۋىلدان بۇلىنشىلىك، الاي-دۇلەي مىنەز كۇتسە، اباي دا بۇل وي ناقتى بەرىلگەن. ياعني، داۋىل سۇرايتىنى، تىلەيتىنى لەرمونتوۆتاعى وي ايتىلسا دا، اباي ونىڭ جاراتقاننان كۇنى-ءتۇنى سۇراۋىن، تىلەۋىن، كوڭىل قالاۋىن جەتكىزگەن. ورىسشاسىندا سول داۋىل سوعا قالسا اقىن  جانى جاي تاۋىپ، ءبىر جەڭىلدەپ قالارىنا، باقىتىنا جەتۋگە ۇمىتتەنسە، اباي تاڭىردەن راحىم كۇتىپ، سەنىممەن اياقتايدى. رومانتيك اقىننىڭ بۇل حالقىنا ازاتتىق  اڭساعان اسىل ارمانىنىڭ پوەزيا تىلىمەن تۇسپالدى بەرىلگەن جىرى. كورەگەن اباي اقىن ويىن تەرەڭ ۇعىنىپ، ماقساتىن اۋدارمادا ءساتتى ۇندەستىرگەن.

زەرتتەۋشىلەر مۇنى پەيزاجدىق-سيمۆوليكالىق ليريكا ۇلگىسى دەپ سانايدى. وندا ءتۇڭىلۋ، تورىعۋ، جالعىزدىق سەزىمى قاتەر رەاكتسياسىنان كەيىنگى جاعدايدا بوستاندىققا ۇمتىلۋ جىرلانادى دەگەن ۇيعارىمدا.اقىن پاتشا وكىمەتىنە قارسى شىققان بۇلىكشىلەردى قولدايدى.

ولەڭدە «ودينوكوي»، «ودينوكي» – جالعىزدىق  سىن ەسىمى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ول «سيمۆولدىق بەينەنى اشۋدىڭ كىلتى» – دەپ زەرتتەۋشىلەر تۇسىندىرگەندەي، اباي لەرمونتوۆ ولەڭىنىڭ  ماعىناسىنىڭ ءتۇپ نەگىزىن تەرەڭ سەزىنگەن. اقىن ويىنىڭ استارىن ايقىن اڭعاىپ، ءوز تۇسىنىگىمەن تالداپ، پايىمداپ، جىردىڭ پوەتيكالىق قۋاتىن ارتتىرىپ، ايتار ويىنىڭ ءمانىن اشقان. ەگەر دە جەلكەن پاتشا ۇستەمدىگىنە قارسى شىققان كۇرەسكەرلەردىڭ ءۇمىتى مەن سەنىمىنىڭ جىگەرىنىڭ ءرامىزى (سيمۆولى) بولسا، اباي ونى قىسىم-قيانات كورىپ، ازاپتالعان ميلليونداعان ادامداردىڭ ازاتتىق، بوستاندىق كۇتكەن بەرنەسى –جالاۋ ۇعىمىندا ۇتىمدى العان. وسىدان-اق، ابايدىڭ اقىندىق-اۋدارماشىلىق العىرلىعىن، ويلاۋ الەمىنىڭ كەڭدىگىن، تانىم تەرەڭدىگىن، سەزىمتالدىق، بايقاعىشتىق قابىلەت قۋاتتىلىعىن پايىمداي الاسىز. لەرمونتوۆ ول «بۇلىكشىل» داۋىل دەسە، اباي بۇلىكتى الدىعا شىعارىپ، داۋىلدى ساباقتاستىرىپ ءبىر قۇدايدىڭ ءىسى دەگەن ويعا كەلەدى. ءورشىل ورىس اقىنىنىڭ كوڭىل تەرەڭىندەگى توڭكەرىس كۇتكەن استارلى ويىن ايقىنداپ اشادى.

لەرمونتوۆتىڭ «پارۋس» ولەڭى تۋلاعان تەڭىزدە جەلكەنى جەل كەرگەن قايىقتى سۋرەتتەگەنىمەن، اقىن ويى تىم الىسقا شارىقتايدى. «بەلەەت پارۋس ودينوكي…» ا.ا.بەستۋجەۆ-مارلينسكيدىڭ «پەرەياسلاۆسكي كنيازى اندرەي» اتتى 1828 جىلى جازىلعان پوەماسىنىڭ ءبىرىنشى تاراۋىنداعى 19-شى ولەڭىندە كەزدەسەدى ەكەن. تۇماندى تەڭىزدە اعاراڭداعان جەلكەندى 1820-1830 جىلدارى سالىنعان سۋرەتىنەن، اكۆارەلدەن الىپتى. ادەمى سالىنعان سۋرەت اقىن قيالىن تولقىن تۋلاعان تەڭىزگە تارتقان. قيالىن سامعاتىپ، عاجايىپ ليريكانىڭ جازىلۋىنا سەبەپكەر بولعان. ولەڭ 1832 جىلى 2 قىركۇيەكتە جازىلعان.

ولەڭ اۋدارسا، اباي اۋدارسىن! ولەڭنىڭ بۇكىل بولمىسىنا بويلاپ، اقىننىڭ جۇرەك سوعىسىن، بۇلكىلدەگەن قان تامىرىن، تىنىس-دەمىن تەرەڭ سەزىنەدى، وي-تىلەگىن جەتە اڭعارىپ، كەيدە ءوز كوزقاراسىمەن قايتا قاراپ، تولىقتىرىپ جىبەرەدى. لەرمونتوۆ ولەڭى مەن ابايدىڭ اۋدارماسىن سالىستىرا ساراپتاسا، كادىمگى تەڭىز تابيعاتى ەلەستەيدى. الاي-دۇلەي داۋىل سوعىپ بۋىرقانعان تەڭىزدە قالت-قۇلت ەتىپ ءجۇزىپ جۇرگەن اق جەلكەندى كىشكەنە كەمە ويدا تۇرادى. دۇلەي تولقىنمەن ارپالىسىپ، ارماندى جاعالاۋعا اسىققان ءورشىل ءۇمىتتى، باتىل ويلى، جىگەرلى، قايسار، رۋحتى جاس بەينەسىن كورگەندەيسىز. امان-ەسەن جاعالاۋعا جەتسە ەكەن دەگەن ءتاتتى تىلەك تولايىم تىلەۋگە تۇنادى. عاجايىپ تابيعات ليريكاسىنىڭ سىرشىلدىعى، سۇلۋلىعى دا جانىڭىزدى باۋراپ الادى. وسى ادەمى تابيعات ليريكاسىن 1899 جىلى اباي ەركىن اۋدارعان. «پارۋس» ولەڭىنىڭ ءتارجىماسى تۋرالى: «لەرمونتوۆ وسى ءبىر ىقشامدى عانا ليريكالىق شىعارماسىندا قىلقالام شەبەرىنىڭ قولىنان شىققانداي ادەمى تابيعات سۋرەتى مەن سىرشىل اقىننىڭ كوڭىل تەبىرەنىسى اسەرلى ۇشتاسقان، اباي لەرمونتوۆ ولەڭىنىڭ ماعىناسىن وزگەرتپەي، وتە ءدال اۋدارعان» دەپ قورتىندىلايدى اكادەميك ز.احمەتوۆ. ءبىز دە بۇل زەردەلى پايىمداۋدى قۇپتايمىز. لەرمونتوۆتىڭ وسىناۋ سىرشىلدىق پەن جان تولعانىسى قابىسقان جىرى – پوەزيانىڭ  ومىرشەڭ ۇلگىسى. وقيسىز، ويلايسىز، ۇلى تالانتتاردىڭ وي-ماقسات تەڭىزىندە بىرگە جۇزەسىز.

ءانۋار تاراقوۆ،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، ف.ع.د.

Abai.kz