(سايلاۋعا قاتىستاتىن ساياسي اعىمداردىڭ نازارىنا)

سوڭعى جىلدارى ايماقتاردا جەرگىلىكتى ساياسي ۇيىمدارمەن، قوعامدىق بىرلەستىكتەرمەن ءوزارا تۇسىنىستىكتە، ءىس-قيمىل ۇيلەستىرۋ پرينتسيپتەرىنە سايكەس «جۇمىس جاسايتىن وكىلەتتىك» دەگەن جەلەۋمەن اتقارۋشى بيلىك جانىنان جاڭا ءبىر «ىشكى ساياسات دەپارتامەنتى» اتتى ورگان قۇرىلعانى بەلگىلى. دالىرەك ايتساق اكىمشىلىك بيلىكتىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن تەتىگى سەكىلدى بىردەڭە. ولاردىڭ ءىسى حالىقتىق باقىلاۋدان تىس. سولاي بولا تۇرا، سايلاۋ باستالىسىمەن ولار قوعامدىق بىرلەستىكتەر مەن پارتيالاردى وزدەرىنە ەسەپ بەرۋگە مىندەتتەيدى. ولار جەرگىلىكتى جەردەگى ساياسي ۇيىمداردان: ءبىز قۇرامدارىڭدا قانشا پارتيا مۇشەلەرى مەن باستاۋىش ۇيىمدارىڭىز بارلىعى جونىندە، الداعى جۇمىس جوسپارلارىڭىز بەن ىستەرىڭىز جونىندە بىلۋگە ءتيىستىمىز، تىپتەن اۋداندارعا شىعاتىن ءىسساپارلارىڭىز تۋرالى بىزدەرگە اقپار بەرىپ وتىرۋلارىڭىز كەرەك دەۋلەرىن قويار ەمەس. الدىن الا بارلىعىن ءبىلىپ العان سوڭ وتكەن سايلاۋلاردا وسى ورگان تاراپىنان ايماقتاعى پارتيا بەلسەندىلەرىنە، ونىڭ قاراپايىم مۇشەلەرىنە (اۋىل، اۋدان ورتالىقتارىنداعى) قىسىم جاساۋ فاكتىلەرى دە ورىن العانى بەلگىلى.

(سايلاۋعا قاتىستاتىن ساياسي اعىمداردىڭ نازارىنا)

سوڭعى جىلدارى ايماقتاردا جەرگىلىكتى ساياسي ۇيىمدارمەن، قوعامدىق بىرلەستىكتەرمەن ءوزارا تۇسىنىستىكتە، ءىس-قيمىل ۇيلەستىرۋ پرينتسيپتەرىنە سايكەس «جۇمىس جاسايتىن وكىلەتتىك» دەگەن جەلەۋمەن اتقارۋشى بيلىك جانىنان جاڭا ءبىر «ىشكى ساياسات دەپارتامەنتى» اتتى ورگان قۇرىلعانى بەلگىلى. دالىرەك ايتساق اكىمشىلىك بيلىكتىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن تەتىگى سەكىلدى بىردەڭە. ولاردىڭ ءىسى حالىقتىق باقىلاۋدان تىس. سولاي بولا تۇرا، سايلاۋ باستالىسىمەن ولار قوعامدىق بىرلەستىكتەر مەن پارتيالاردى وزدەرىنە ەسەپ بەرۋگە مىندەتتەيدى. ولار جەرگىلىكتى جەردەگى ساياسي ۇيىمداردان: ءبىز قۇرامدارىڭدا قانشا پارتيا مۇشەلەرى مەن باستاۋىش ۇيىمدارىڭىز بارلىعى جونىندە، الداعى جۇمىس جوسپارلارىڭىز بەن ىستەرىڭىز جونىندە بىلۋگە ءتيىستىمىز، تىپتەن اۋداندارعا شىعاتىن ءىسساپارلارىڭىز تۋرالى بىزدەرگە اقپار بەرىپ وتىرۋلارىڭىز كەرەك دەۋلەرىن قويار ەمەس. الدىن الا بارلىعىن ءبىلىپ العان سوڭ وتكەن سايلاۋلاردا وسى ورگان تاراپىنان ايماقتاعى پارتيا بەلسەندىلەرىنە، ونىڭ قاراپايىم مۇشەلەرىنە (اۋىل، اۋدان ورتالىقتارىنداعى) قىسىم جاساۋ فاكتىلەرى دە ورىن العانى بەلگىلى.

مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ساياسي پارتيالاردىڭ ىستەرىنە زاڭسىز ارالاسۋىنا بولمايتىندىعىن ەسكەرسەك، كەرىسىنشە اكىمشىلىك جۇيە ىشىنەن قۇرىلعان «ىشكى ساياسات دەپارتامەنتتەرىنىڭ» قولىمەن ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستارىنىڭ جۇمىستارىنا ارالاسىپ، ەلدەگى دەموكراتيالىق قادامدارعا، ونىڭ پرينتسيپتەرىنە تەجەۋ بولۋدا. اتالمىش ورگان بۇگىندە بارلىق دەڭگەيدە «نۇر-وتان» پارتياسىنىڭ سايلاۋ الدى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋدى باستاپ تا كەتتى. «نۇر-وتان» پارتياسىنىڭ بارلىق سايلاۋ الدى جۇمىستارى وسى ءىسد-ءنىڭ ارالاسۋىمەن اتقارىلۋدا. اكىمدەر وسى ءىسد-ءىڭ قولىمەن ساياسات جۇرگىزۋدە. وپپوزيتسيالىق اعىمداردىڭ بەلسەندىلەرى تۋرالى بار دەرەكتى قولىنا العان سوڭ سايلاۋ جاقىنداعان كەزدە ازاماتتارعا قىسىمشىلىق جاساۋ، كونبەسە جۇمىستان شىعارتىپ جىبەرۋ، ادامداردى ءبىرىن-بىرىنە اڭدىتۋ جولىمەن باياعى نكۆد-نىڭ تىڭشىلارى سەكىلدى دوسە جيناۋ ولاردىڭ كۇندەلىكتى جۇمىستارىنا اينالعان. بۇرىنعى سايلاۋلاردا وسىلاي بولعان، الداعى ءماسليحات سايلاۋىندا دا وسى جايلار ءسوزسىز قايتالانادى.

ەندى وسى مەكەمەنىڭ قىسقاشا تاريحىنا توقتالا كەتەيىك. ءبىز كەزىندە وسى ورگان اتىنا بىرگە جۇمىس جاساۋ باعىتىندا ساياسي اعىمدارمەن قوسىلىپ وبلىستا اكىمشىلىكتەن تىس، تاۋەلسىز «تۇراقتى كەڭەسۋ ورتالىعىن» (پدس) قۇرۋ يدەياسىمەن شىققان بولاتىنبىز. ولاردىڭ بەرگەن جاۋابىندا: «...ناستوياششەە ۆرەميا رابوتا داننىح ورگانوۆ ۆ دوستاتوچنوي مەرە وحۆاتىۆاەت ي وسۆەششاەت ۆاجنىە سوتسيالنو زناچيمىە پروبلەمى وبلاستي» - دەپ (№4-07-426; 06.05.2003), بۇل جۇمىستى اقتوبە وبلىسى «ىشكى ساياسات دەپارتامەنتىنىڭ» اتقارۋىنىڭ جەتكىلىكتى ەكەنىن ايتىپ، وكىنىشكە وراي، تاۋەلسىز تۇراقتى كەڭەستىڭ قۇرىلۋىنا ىنتالى ەمەستىگىن ءبىلدىردى. ولار قازىر دە ساياسي اعىمداردى تەك اكىمشىلىك ۇستەلىنىڭ اينالاسىنا عانا جيناپ الىپ، بەلگىلى ءبىر ادەپتىڭ اينالاسىنان شىقپاۋ كەرەكتىگىن ايتىپ ەسكەرتۋگە، قاجەت بولسا سىلكىلەپ الۋعا عانا ادەتتەنگەن. وزدەرى باسقا قوعامدىق ۇيىمدار الدىندا جاۋاپ بەرمەيدى، بىراق وزگەدەن تالاپ ەتەدى.

وسى ىشكى ساياسات دەپارتامەنتى - قوعامدىق ۇيىم با، پارتيالارمەن تەڭ دارەجەدەگى كەڭەسۋ ورتالىعى ما، الدە بارىنە باسشىلىق جاسايتىن مەملەكەتتىك مەكەمە مە؟ جوعارىداعىداي بۇيرىق ادەتىن قويماعاسىن ءبىز بۇل ورگاننىڭ قىزمەت ەتۋ فورماسىنىڭ قاندايلىعىن، ونىمەن پارتيالاردىڭ جۇمىس ىستەۋ قۇقىعىنىڭ، بايلانىسىنىڭ قالاي بەلگىلەنگەنىن بىلگىمىز كەلىپ، دەموكراتيالىق ۇيىم اتىنان ولاردىڭ جارعىسىن سۇراعان دا ەدىك. كەرىسىنشە، كەز كەلگەن پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جارعىسى مەن باعدارلاماسى ولاردىڭ الدارىندا جاتىر. سوندا ولاردىڭ بەرگەن جاۋابى بىلاي بولدى: «وبلىسىمىزدا قوعامدىق ۇيىمداردىڭ كوپتىگىنە (رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا-878) بايلانىستى اتالعان ەرەجەنىڭ كوشىرمەسىن بەرۋگە مۇمكىن ەمەستىگىن حابارلايمىز» - دەدى. قوعامدىق ۇيىمدارمەن جۇمىس جاسايمىز دەي ءجۇرىپ، وزدەرى ايتقانداي ولاردىڭ «كوپتىگىنەن» قورقاقتايتىن، قۇجاتىن اينالاسىنان قۇپيا ۇستايتىن، اشىق جۇمىس جاساۋدان قاشاتىن نەعىلعان دەپارتامەنت سوندا بۇل؟

ولاي بولسا قاندايلىعى بەلگىسىز بۇل ورگانعا ساياسي پارتيالار ءوز جۇمىستارى جونىندە نەلىكتەن ەسەپ بەرۋلەرى كەرەك؟ ءبىزدىڭ قويعان جانە ءبىر سۇراعىمىزعا وسى ورگاننىڭ مامانى: «بىزگە بارلىق پارتيالار ەسەپ بەرەدى، سىزدەر دە ەسەپ بەرۋلەرىڭىز كەرەك، ال، قۇجات جونىندە مەن بىلمەيمىن سىزدەرگە ەشتەڭە بەرە المايمىز، ءبىزدى قۇرعان پرەزيدەنت، سودان سۇرا، بولماسا بۇل جونىندە زاڭگەرىمىز بار سونىمەن سويلەسىڭىز» - دەپ، جايداق سويلەپ، شىعارىپ سالعان ەدى. تىپتەن، قۇجاتىنىڭ بار، جوعىن بىلمەگەنى بىلاي تۇرسىن، ءوز سالاسىنىڭ قالاي قۇرىلعانى تۋرالى دا ەشتەڭە ايتا المادى. ماماننىڭ جاۋابىنان تۇسىنگەنىمىز: «ءىسد-ءتىنىڭ قىزمەتى قوعامدىق بىرلەستىك نە ساياسي پارتيا رەتىندە دە رەسپۋبليكانىڭ «قوعامدىق بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭ» اۋقىمىنا دا كىرمەيدى ەكەن. ولارعا زاڭدى (يۋريديچەسكوە) ساياسي ۇيىم رەتىندە قاي قۇرىلتايى نە سەزى وكىلەتتىك بەرگەن؟ قوعامدىق بىرلەستىك رەتىندە ادىلەت دەپارتامەنتىندە تىركەلگەن بە؟ ول جاعى دا بەلگىسىز؟ قازىر دە وزگەرگەن ەشتەڭە جوق.

ەندەشە، ايتارىمىز مىناۋ: ەشبىر ساياسي پارتيالار ولاردىڭ نەندەي ۇيىم ەكەنى ايقىندالمايىنشا، «ءىسد»-نە ەسەپ بەرۋلەرى ءتيىس ەمەس. كەز كەلگەن پارتيالار مەن قوعامدىق قوزعالىستار «قر-سىنىڭ قوعامدىق بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭى» اياسىندا جۇمىس جاسايدى. ولاردىڭ ءىس-قيمىلدارىنىڭ شەگى، بۇرىسى مەن دۇرىسى دا زاڭمەن بەلگىلەنگەن. زاڭنان تىس كەتسە وعان تورەلىك ايتۋشى دا «ءىسد-ءتى ەمەس، زاڭ ورگاندارى (ادىلەت دەپارتامەنتى، پروكۋراتۋرا، سوت) عانا. پارتيالاردىڭ ىشكى جۇمىستارىنىڭ قانشالىقتى زاڭعا ساي ەكەنىن تەكسەرەتىن دە، ولاردىڭ قۇجاتتارىنا سۇراۋ سالاتىن دا سولار. دەمەك،  ءىسد-ءنىڭ ساياسي پارتيالاردان اقپار، ەسەپ سۇراۋى، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىنە تورەلىك ايتۋعا تىرىسۋلارى بارىپ تۇرعان قاراۋلىق. سىرت كوزگە زاڭدى جولدارمەن جۇمىس جاساپ وتىرعان سياقتى كورىنگەنىمەن، ولاردىڭ باسقا قوعامدىق ۇيىمدارعا كورسەتىپ وتىرعان ىستەرى - زاڭنان تىس.

كونستيتۋتسيالىق، قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ باپتارىنا قايشى كەلەتىن ءىس-ارەكەتتەرگە بارىپ وتىرعان بۇل ورگان، بۇگىندە سول ايماقتاعى زاڭدى تۇلعالاردىڭ، ساياسي اعىمداردىڭ جۇمىستارىنا باقىلاۋ جاساپ، رەتتەپ وتىرعىسى كەلەدى. اتقارۋشى ورگاننىڭ قۇقىقتىق قىزمەتى، قوعامدىق ۇيىمدارمەن بايلانىسى زاڭمەن بەلگىلەنگەنىن ەسكەرسەك، بارلىق جەردەگى وبلىستىق، قالالىق جانە اۋداندىق  اكىمشىلىكتەر جانىنان قۇرىلعان «ىشكى ساياسات دەپارتامەنتى» دەگەن ورگان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «اتا زاڭىندا» دا قارالماعان. اكىمشىلىك ىشىنەن شىققان بۇل شىڭكىلدەكتەر سول اكىمشىلىك تاراپىنان قارجىلاندىرىلىپ وتىر. مۇنداي مەملەكەتتىك ورگاننىڭ وزدەرىنىڭ قىزمەتىن «زاڭمەن» ايقىنداپ المايىنشا بەلگىلى ءبىر پارتيانى اشىق قولداۋىنا دا، ەكىنشى ءبىر پارتيالاردىڭ ىشكى جۇمىستارىنا ارالاسۋىنا دا قۇقى جوق! اتقارۋشى بيلىكتىڭ بيۋدجەت قارجىسى ەسەبىنەن «ءىسد»-ءتى سياقتى مەكەمە ۇستاۋى، ونىڭ قولىمەن قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ جۇمىسىنا ارالاسۋى قر-سىنىڭ زاڭدارىنا قايشى.

بۇل حالىقتىڭ سەنىمىنەن شىققان ورگان. بۇل ورگان پارتيا دا، قوعامدىق ۇيىم دا ەمەس تازا اكىمشىلىك ورگان. ەگەر ايماقتارداعى اكىمشىلىكتىڭ جانىنداعى «ءىسد»-تتەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر قۇقى بولسا، وندا ونىڭ ءىس-ارەكەتى تەك قانا اكىمشىلىك اپپاراتتارىنىڭ ءوزارا ىشكى قاتىناستارىمەن ايقىندالۋى ءتيىس دەمەكپىن. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، بۇل بيلىكتىڭ قالتاسىنان قارجىلاندىرىلىپ وتىرعان سۋبەكت. اركىمنىڭ قۇقىق سۋبەكتىسى رەتىندە تانىلۋىنا ەركى بار، بىراق ساياسي پارتيالارمەن جۇمىس جاساعىسى كەلسە، وندا ءوزارا قاتىناس تەك قانا كەڭەسۋ نەگىزىندە عانا بولۋى ءتيىس. ونىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ، ءوز قىزمەتىن اسىرا پايدالانىپ، بۇيرىق ادىسپەن وزگەگە تاڭۋعا ەشقانداي قۇقىقتىق نەگىز جوق. بۇل جونىندە بۇعان دەيىن دە اقپارات بەتتەرىندە جازىپ ەسكەرتكەن ەدىك. قازاقستاندىق ساياسي اعىمداردىڭ قايتارا قاپەرىنە سالامىز. الدا سايلاۋ كەلە جاتىر، بيلىكتىڭ الداۋىنا سەنىپ، سۇراعانىن بەرىپ، تاعى دا قۇرىعىنا ىلىگىپ جۇرمەيىك.

اقتوبە قالاسى

«اباي-اقپارات»