ەلوردادا ەۋرواتلانتيكالىق ارىپتەستىك كەڭەسىنىڭ ءىىى قاۋىپسىزدىك فورۋمى ءوتتى. جيىندى قازاقستاندا وتكىزۋگە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ باستاماشى بولعان ەكەن. ول يدەيانى سولتۇستىكاتلانتيكالىق كەڭەس قىزۋ قولداپتى. وسىلايشا، ەااك پەن ناتو-نىڭ ەلۋ ەلى قاتىسقان قاۋىپسىزدىك فورۋمى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە جانە تۇتاستاي العاندا، ازيا قۇرلىعىندا تۇڭعىش رەت وتكىزىلىپ وتىر. ايتقانداي، قاۋىپسىزدىك فورۋمى مەملەكەت باسشىلارى جانە ۇكىمەتباسىلار دەڭگەيىندەگى سامميتتەن كەيىنگى ايماقتىق جانە جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن اشىق ءارى ەركىن تالقىلاۋ مۇمكىندىگىن ۇسىناتىن ەڭ ءىرى ءىس-شارا بولىپ تابىلادى. سوندىقتان قازاق جەرىندە ۇيىمداستىرىلعان، ەااك پەن ناتو-نىڭ ەلۋ ەلى قاتىسقان بۇل جيىنعا سىرتتان قىزىعۋشىلىق زور بولدى. اسىرەسە ورتالىق ازيانى ءوز «اۋلاسىنداي» مەنشىكتەپ العان رەسەي ءوز وكىلدەرى ارقىلى مۇقيات قۇلاق تۇرگەن.

قازاق ەلى - «ەۋرازيالىق ەلشى»
جيىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ فورۋم قاتىسۋشىلارىنا ارنالعان سوزىمەن اشىلدى. «استاناداعى كەزدەسۋ ناتو-نىڭ قۇرىلعانىنا 60 جىل تولعان مەرەيتويلىق جىلدا ۇيىمداستىرىپ وتىرىلۋى وزىندىك ءبىر سيمۆولدىق مانگە يە، - دەلىنگەن قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ قۇتتىقتاۋ سوزىندە. - ارتتا قالعان وسى ونجىلدىقتاردا اليانس جابىق اسكەري بلوكتان 50 ارىپتەس ەلدىڭ كوپسالالى ىنتىماقتاستىعىنا دەيىنگى تاڭعالارلىق جولدى ءجۇرىپ ءوتتى».
قازاقستان كوشباسشىسى ءار تاراپپەن اراقاتىناسىن بىردەي ۇستاپ، تىزگىندى تەڭ تارتىپ وتىرعان قازاق ەلىن كوپباعدارلىلىققا قۇرىلعان ۇستانىمىنان باس تارتقىزىپ، ءبىر جاقتىڭ پايداسىنا تاڭداۋ جاساۋعا يتەرمەلەۋشىلەردىڭ بەتىن قايتارىپ تاستاعان. قازاق ەلىن ەۋروپا مەن ازيانىڭ تۇيىسكەن تۇسىنا قونىستاندىرعاندا، ءتاڭىرىم بىزگە قۇرلىقارالىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ ميسسياسىن جۇكتەسە كەرەك. مەملەكەت باسشىسىنىڭ سوزىنەن وسىنداي وي تۋادى. - ءححى عاسىرداعى قاۋىپسىزدىك قاتەرلەرى مەن تاۋەكەلدەرىنىڭ جاھاندىق سيپاتقا يە بولۋى الەمدىك قوعامداستىقتان جاھاندىق جانە ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتى قورعاۋ ماسەلەسىندە كۇش بىرىكتىرۋىن تالاپ ەتەدى، - دەيدى ەلباسى. - ەۋرازيانىڭ ءدال جۇرەگىندە ورنالاسقان قازاقستان وسىنداي سۇحباتتاستىقتىڭ وزەكتىلىگى ارتقاندىعىن اسا وتكىر سەزىنۋدە. ءبىز ناعىز قاۋىپسىزدىك تەك كەڭ اۋقىمدى ءوزارا ىقپالداسۋ، قاۋىپسىزدىكتىڭ ايماقتىق ارحيتەكتۋراسىن قۇرۋ، حالىقارالىق قۇقىق نورمالارى نەگىزىندە سىندارلى ىنتىماقتاسۋ ارقىلى عانا قامتاماسىز ەتىلەتىندىگىنە سەنىمدىمىز. وسى سەبەپتى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن العاشقى كۇنىنەن باستاپ قازاقستان ايماقتىق تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ باعىتىنداعى كۇش-جىگەردى جۇيەلى تۇردە ارتتىرىپ كەلەدى.
ءبىزدىڭ ەل جاپونيا، برازيليا سىندى ارىپتەستەرىمەن بىرگە جاھاندى جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋلارىنان ارىلتۋ باستاماسىن ىلگەرىلەتىپ كەلەدى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەڭەس وداعى تاراعان تۇستا دۇنيەجۇزىندەگى ءتورتىنشى يادرولىق دەرجاۆا مارتەبەسىنەن ءوز ەركىمەن باس تارتقان قازاقستاننىڭ «ءوز ۇلگىسىمەن قاۋىپسىز بولاشاققا اپارار جولدى» كورسەتكەندىگىن اتاپ ءوتتى. «ءبىز ورتالىق ازيادا يادرولىق قارۋدان ادا ايماق قۇرۋعا باستاماشى بولدىق» دەدى ەلباسى. قازاقستان بۇل تاجىريبەنى بۇكىل جەر شارىنا جايماق نيەتتە. «نەۆادا-سەمەي» حالىقارالىق يادرولىق قارۋعا قارسى قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى جاقىندا دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق مەملەكەتتەرىن وسىناۋ جويقىن قارۋدان تەگىس باس تارتقىزۋ، يادرولىق وقتۇمسىقتاردى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قۇزىرىنا تاپسىرۋ يدەياسىن جاريا ەتكەن. قازىرگى ۋاقىت تۇرعىسىنان ول «ۋتوپيا» كورىنۋى مۇمكىن، بىراق بولاشاق بيىگىنەن قاراعاندا، بۇل - ادامزات ءتۇبى قۇپ الۋعا ءتيىس ۇسىنىس. وسى تۇستا ەل پرەزيدەنتى قازاقستاننىڭ ۇلگىسى مەن يدەيالارى «الەمگە جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋلارىنىڭ ارى قاراي تارالۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان قازىرگى كەزدە ايرىقشا كوكەيكەستى ءارى سۇرانىسقا يە» بولا باستاعاندىعىن جەتكىزدى.
قازاقستان يادرولىق جارىلىستاردىڭ «ءۇنىن» ءوشىرىپ، اجال سەپكەن تاجالدىڭ وڭەشىنە قۇم قۇيعان ەل. ال تاياۋدا ەلباسى 29 تامىزدى - وسىدان 18 جىل بۇرىن سەمەي پوليگونى جابىلعان كۇندى جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋلارىنان باس تارتۋدىڭ بۇكىلالەمدىك كۇنى دەپ جاريالاۋدى ۇسىنعانى ءمالىم. نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇل ۇسىنىسىن بۇۇ-نىڭ قاراۋىنا ەنگىزەتىندىگىن ءمالىم ەتتى.
ەلباسىنىڭ قۇتتىقتاۋ-ءسوزىنىڭ سوڭىندا «قازاقستاننىڭ «ناتو - ورتالىق ازيا - اۋعانستان» قالىبىنداعى سۇحباتتاستىقتى وڭ باعالايتىندىعى» اتاپ وتىلەدى. «ەقىۇ-نىڭ 2010 جىلعى سايلانعان توراعاسى رەتىندە قازاقستان ۇيىمنىڭ بۇكىل كەڭىستىگى اۋقىمىندا بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا جانە شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى سۇحباتتاستىقتى جولعا قويۋعا وزىندىك ۇلەس قوسۋعا نيەتتى» دەپ مالىمدەيدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
جالپى، ناتو «ادرەسىنە» ايتىلعان ءاربىر جىلى ءسوزدى رەسەي تاراپى اۋىرسىنا قابىلدايتىندىعى اڭعارىلدى. كەيىن جۋرناليستەرمەن ءوز ويىمەن بولىسكەن رەسەيدىڭ ناتو-داعى تۇراقتى وكىلى د.روگوزين ەگەر بۇل ۇيىمعا مۇشە بولسا، قازاقستاننىڭ تەك ۇتىلاتىندىعىنا سەندىرىپ باقتى. «قازاقستانعا «يكەمدى كواليتسيا» ساياساتىن، ساياسي مانەۆرعا كەڭ ءورىس اشاتىن قازىرگى ساياساتتى «پارتيالىق-كولحوزدىق» تارتىپكە، ەۋرو-اتلانتيكالىق بىراۋىزدىلىققا قۇرىلعان ساياساتقا ايىرباستاۋ قانشالىقتى قاجەت؟! - دەدى دميتري روگوزين. - ارينە، فورمالدى تۇردە سىزدەردە وعان مۇشە بولۋعا مۇمكىندىكتەرىڭىز بار. بۇل ۇيىم تالاپشىلدىق تۇرعىسىنان كەڭەس وداعىنان دا وتكەن قاتال. سوسىن شەكتەن تىس يدەولوگيزاتسيالاندىرىلعان. مۇنى قازاقستان باسشىلىعى جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر». روگوزين مىرزانىڭ ايتۋىنشا، بۇعان دەيىن سولتۇستىك اتلانتيكالىق اليانسقا كىرگىسى كەلگەندەردىڭ ءبارى ەندىگى كىرىپ بولعان. «قازىر ناتو-نى كەڭەيتۋ پروتسەسى «قاقالىپ» قالدى. سوندىقتان جاقىن ارادا باسقا ەلدەر تۇگىل، گرۋزيا مەن ۋكرايناعا «قۇپ!» دەپ باس يزەۋگە جاعدايى جوق ولاردىڭ. «ناتولىقتار» بۇگىندە ۇلكەن پروبلەمانىڭ استىندا قالدى: ولار وسى فورۋم سىندى تەتىكتەردى ءارى قاراي قالاي پايدالانارىن بىلمەي، داعدارۋدا. قالاي بولعاندا، قازاقستانعا جاقىن بولعىسى كەلەدى، ويتكەنى ەنەرگيا كوزدەرى دە وسىندا، اۋعانستانعا اپارار جول دا وسىندا». باتىس تۋرالى ەستىسە، قانى باسىنا تەبەتىن رەسەيلىك ساياساتكەر وسى ارادا قىزىل تىلگە ەرىك بەردى. ونىڭ كوپتەگەن تەڭەۋلەرى قۇلاققا ەرسى كورىنەدى، بىراق ولار رەسەيلىك بيلىكتىڭ ۇستانىمىن ناقتى بىلدىرەتىندەي. ماسەلەن، ناتو-مەن قانشا ارىپتەستىك قۇرعانىمەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ سولتۇستىك كورشىسىنەن كەتە المايتىنىن بىلدىرگەن رەسەيدىڭ ناتو-داعى تۇراقتى وكىلى قازاقستان مەن رەسەيدىڭ قارىم-قاتىناسىن ەرلى-زايىپتى ايەل مەن ەركەكتىڭ جاقىندىعىنا، ال الگى ۇيىمدى «تورتپەن كەلىپ»، «سىزدەرگە ۇناۋعا تىرىساتىن» اشىناعا تەڭەدى... رەسمي تۇلعانىڭ اۋزىنان مۇنداي وعاش تەڭەۋ ەستيمىز دەپ ويلاماعان جۋرناليستەر كەيىن بۇل تۋراسىنداعى ويىن بىلمەك بولىپ، ناتو باس حاتشىسى يااپ دە حووپ سحەففەرگە ساۋال قويعان. ۇستامدىلىق تانىتقان ناتو جەتەكشىسى ءوز ۇيىمىنىڭ وتباسىلىق قاتىناستارمەن اينالىسپايتىن، سالماقتى ساياسي ۇيىم ەكەندىگىن ايتىپ، شورت كەستى.
قالاي بولعاندا، قازاقستان ناتو-مەن ىنتىماقتاستىقتان باس تارتپاق ەمەس. بۇل جيىندا قازاقستاندىق تاراپ تاراتقان ماتەريالدا سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي جازىلعان: «قازاقستاننىڭ مۇددەلى كوپقىرلى، وندا قانداي دا ءبىر قۇرلىققا، ەلگە نە ۇيىمعا قاتىستى تەرىس كوزقاراس، جەككورىنىش جوق»، «قازاقستان قانداي دا ءبىر ۇيىمدار ءبىر-بىرىنە قارسى قويىلماۋى كەرەك نەمەسە ءوزارا باسەكەلەس، باقتالاس رەتىندە قاراستىرىلماۋعا ءتيىس دەپ سانايدى»، «قالىپتاسىپ كەلە جاتقان كوپكىندىكتى الەمدەگى حالىقارالىق جانە ايماقتىق كوپجاقتى ينستيتۋتتاردىڭ تارماقتالعان جۇيەسى حالىقارالىق قوعامداستىققا بىرنەشە ءوزارا تايتالاسقان لاگەرلەرگە ىدىراۋىنا جول بەرمەيدى»، «ناتو-مەن «بەيبىتشىلىك ءۇشىن ارىپتەستىك» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە ءوزارا ىقپالداسۋ ورتالىق ازيادا ءتۇزىلىپ جاتقان قاۋىپسىزدىك ارحيتەكتۋراسىنىڭ جۇيەسىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى بولىپ تابىلادى. بۇعان قوسا، ناتو-نى جانە ونىڭ جەكەلەگەن مۇشە مەملەكەتتەرىن زاماناۋي الەمنىڭ جانە سونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيانىڭ ەڭ كوكەيتەستى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرىن اۋعانستاندى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ساۋىقتىرۋ جانە بەيبىت ءومىردى قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسىن شەشۋگە قاتىستىرۋ ايماقتىق تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەرگەندىگىن اتاپ ءوتۋ قاجەت»، «قازاقستاننىڭ ناتو-نىڭ بىردە-ءبىر ەلىمەن قارىم-قاتىناسىندا ەشقانداي قاعيداتتىق قايشىلىق بولماسا شەشىلمەيتىن پروبلەما جوق. ولاردىڭ بارىمەن ءبىزدى دوستىق، ءتىپتى كەي جەردە ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قاتىناستارى بايلانىستىرادى. ءبىز ارى قاراي دا وسىنداي ارىپتەستىك بايلانىستاردى قازاقستاننىڭ يگىلىگى ءۇشىن دامىتۋعا نيەتتىمىز» دەلىنگەن.
ول ول ما، قىرعي-قاباق بولماعانىمەن، ءبىر-بىرىنە قىرىن قاراپ جۇرگەن ەكى تاراپ اراسىندا «ەلدەستىرۋشى ەلشى» مىندەتىن اتقارۋعا كىرىسكەن قازاق ەلى ناتو جانە شىۇ، ۇقشۇ اراسىندا ديالوگ جانە تىكەلەي بايلانىس ورناتۋ باستاماسىن ىلگەرىلەتۋدە. قازاقستاننىڭ بۇل قادامى ءوز جەمىسىن بەرە باستاعانداي: شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى العاش رەت بيىلعى ناۋرىز ايىندا ماسكەۋدە وتكەن اۋعانستان جونىندەگى ارنايى جيىنىنا ناتو-نىڭ رەسمي وكىلدەرىنە قاتىسۋعا رۇقسات ەتكەن. ال كەشە استانالىق قاۋىپسىزدىك فورۋمىنا قازاقستاننىڭ جانە ناتو-نىڭ شاقىرۋىمەن شىۇ دەلەگاتسياسى كەلدى.

ساربازدارىمىز الداعى جىلى قاي «قاقتىعىس وشاعىنا» اتتانادى؟
بۇل كۇنى نەگىزگى بايانداماشىلار تىڭدالعان سوڭ، جيىن جۇمىسى ءار الۋان تاقىرىپتاردى قاۋزاعان سەكتسيالاردا جالعاستى. سونىڭ بىرىندە ەلىمىزدىڭ قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ب.سەمبينوۆ جاھاندىق داعدارىسقا قاراماستان، قازاقستاننىڭ بيىل اۋعان ەلىنە جاردەمدەسۋدىڭ جاڭا باعدارلاماسىن قابىلدايتىنىن جاريا ەتتى. بولات سەمبينوۆتىڭ ايتۋىنشا، 2009-2011 جىلدارعا ارنالاتىن باعدارلاماعا اۋعانستاننىڭ سوعىستان قيراعان ينفراقۇرىلىمىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە دامىتۋ، سونداي-اق ەنەرگەتيكا، ستۋدەنتتەرىن وقىتۋ، ماماندارىن قايتا دايارلىقتان وتكىزۋ سياقتى جوبالار كىرگەن. «جالپى جيىنتىعى - 30 بولىمنەن استام» دەدى ول. ب.سەمبينوۆ قازاق ەلىنىڭ بۇعان دەيىنگى باعدارلامانى ورىنداعانىن ەسكە سالدى. «باعدارلاما اياسىندا اۆتوجولدار، مەكتەپ، اۋرۋحانا سالۋ، استىق جەتكىزۋ ءۇشىن 3 ميلليون دوللار ءبولىندى». ول قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ «كابۋلداعى قاۋىپسىزدىكتى قولداۋشى حالىقارالىق كۇشتەر شتابىنا وفيتسەرلەر باعىتتاۋعا قاتىستى ىشكىمەملەكەتتىك پروتسەدۋرالاردى وتكىزۋ جونىندەگى جۇمىستى باستاعاندىعىن» حابارلادى. ءبىزدىڭ انىقتاعانىمىزداي، بىلتىرعى قىركۇيەك ايىندا «دالا قىرانى» حالىقارالىق جاتتىعۋلارىندا ناتو ەكسپەرتتەرى ناتو ستاندارتتارى بويىنشا جاراقتاندىرىلعان جانە دايارلانعان «قازبريگتىڭ» («قازباتتىڭ») «وپەراتسيالىق ۇيلەسىمدىگىن تاجىريبە جۇزىندە باعالاۋدى» جۇزەگە اسىرعان. «كەلەسى كەزەڭ - «قازبريگتى» الداعى 2010 جىلى بىتىمگەرشىلىك ميسسيانى ورىنداۋعا تولىق دايار ەتۋ» كورىنەدى. سايدىڭ تاسىندا ىرىكتەلگەن ساربازدارىمىزدىڭ قاي قاقتىعىس وشاعىنا اتتاندىرىلاتىندىعى ازىرگە اشىپ ايتىلمايدى.
- قازاقستاننىڭ اۋعانستانداعى قاۋىپسىزدىككە جاردەمدەسۋشى حالىقارالىق كۇشتەردىڭ وپەراتسيالارىن ومىرلىك ماڭىزى بار قولداۋى ءبىزدىڭ ارىپتەستەرىمىز ۇسىنا الاتىن ستراتەگيالىق ۇلەستىڭ باستى مىسالى بولىپ تابىلادى،-دەدى ناتو باس حاتشىسى يااپ دە حووپ سحەففەر.

ايحان ءشارىپ

«ايقىن» گازەتى، 26 ماۋسىم 2009 جىل