الماتى. 12 جەلتوقسان. قازتاگ - تولقىن ءتاشىموۆ. جازدا باستالىپ، كۇزدە جالعاسىن تاپقان وتىندىق داعدارىس سوڭعى جيىرما جىلدا مۇناي ءوندىرۋ كولەمى ءۇش ەسەگە ارتقانىنا (بىلتىر 79,5 ملن توناعا دەيىن) قاراماستان، قر ۇكىمەتىنىڭ ەلدى قاجەت كولەمدە ججم-مەن قامتاماسىز ەتە المايتىنىن كورسەتتى. ججم تاپشىلىعى ناتيجەسىندە وسكەمەن، اتىراۋ، پاۆلودار، الماتى، قىزىلوردا، شىمكەنت قالالارىندا، باسقا قالالار مەن ەلدى مەكەندەردە وتىن جەتىسپەۋشىلىگى بايقالدى. ال ۇساق جانە ورتاشا بەنزين قۇيۋ ستانتسيالارى جابىلىپ، ءىرى ستانتسيالارى وتىندى تالونمەن بەرىپ جاتتى.

بۇل جولعى داعدارىستىڭ قازاقستان تاريحىندا ەڭ ۇزاق بولعانى الاڭداتادى. ارينە، بەنزين مەن ديزەل وتىنى قىمباتتاي باستادى: ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 9 ايىندا شامامەن ۇشتەن بىرگە ءوستى. وسىدان كەيىن ازىق-تۇلىك تە قىمباتتاي باستادى. ۇكىمەت ماسەلەنى شەشۋگە، ىشكى نارىقتاعى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋعا تىرىستى: مۇناي ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتىنا تىيىم سالدى، ورتالىقتاندىرىلعان تۇردە رەسەيدەن 50 مىڭ توننا جوعارى وكتاندى بەنزين ساتىپ الدى، سونىمەن بىرگە، قىتايدىڭ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىندا ء(موز) توللينگتىك سحەمانى (وڭدەۋدى) تالقىلاۋدى ۇسىندى.

الماتى. 12 جەلتوقسان. قازتاگ - تولقىن ءتاشىموۆ. جازدا باستالىپ، كۇزدە جالعاسىن تاپقان وتىندىق داعدارىس سوڭعى جيىرما جىلدا مۇناي ءوندىرۋ كولەمى ءۇش ەسەگە ارتقانىنا (بىلتىر 79,5 ملن توناعا دەيىن) قاراماستان، قر ۇكىمەتىنىڭ ەلدى قاجەت كولەمدە ججم-مەن قامتاماسىز ەتە المايتىنىن كورسەتتى. ججم تاپشىلىعى ناتيجەسىندە وسكەمەن، اتىراۋ، پاۆلودار، الماتى، قىزىلوردا، شىمكەنت قالالارىندا، باسقا قالالار مەن ەلدى مەكەندەردە وتىن جەتىسپەۋشىلىگى بايقالدى. ال ۇساق جانە ورتاشا بەنزين قۇيۋ ستانتسيالارى جابىلىپ، ءىرى ستانتسيالارى وتىندى تالونمەن بەرىپ جاتتى.

بۇل جولعى داعدارىستىڭ قازاقستان تاريحىندا ەڭ ۇزاق بولعانى الاڭداتادى. ارينە، بەنزين مەن ديزەل وتىنى قىمباتتاي باستادى: ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 9 ايىندا شامامەن ۇشتەن بىرگە ءوستى. وسىدان كەيىن ازىق-تۇلىك تە قىمباتتاي باستادى. ۇكىمەت ماسەلەنى شەشۋگە، ىشكى نارىقتاعى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋعا تىرىستى: مۇناي ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتىنا تىيىم سالدى، ورتالىقتاندىرىلعان تۇردە رەسەيدەن 50 مىڭ توننا جوعارى وكتاندى بەنزين ساتىپ الدى، سونىمەن بىرگە، قىتايدىڭ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىندا ء(موز) توللينگتىك سحەمانى (وڭدەۋدى) تالقىلاۋدى ۇسىندى.

وتىننىڭ ساپاسى دا سىن كوتەرمەيدى. 2011 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا  مۇناي ونىمدەرىن ساتاتىن 175 كاسىپورىن تەكسەرىلدى. 109 جاعدايدا بۇزۋشىلىقتار انىقتالدى، جالپى قۇنى 400 ملن تەڭگەنىڭ ججم-سىن ساتۋعا تىيىم سالىندى. سەبەپ: ججم رەسەيلىك وتىننان ناشار بولعان جاعدايدا دا جەرلەستەرىمىز ونى وتىن قۇيۋ ستانتسيالارىندا ارالاستىرۋعا تىرىسادى. جوعارى وكتاندى بەنزيننىڭ ورنىنا 55-80 ارالىعىنداعى وكتاندىق سانى بار بەنزين ساتىلاتىن وقيعالار كوپ.

وتىندىق داعدارىسقا اكەلگەن باستى سەبەپ - كسرو-دان مۇرا بولىپ قالعان قازاقستاندىق ءۇش ءموز-ءدىڭ ەسكىرگەن، توزىعى جەتكەن جابدىقتارى. مۇناي باعاسى تونناسى ءۇشىن $150 بولعاننىڭ وزىندە ۇكىمەت ءموز-دەردى مودەرنيزاتسيالاۋعا قارجى باعىتتاۋ مۇمكىندىگىن تابا المادى.

مۇناي-گاز سالاسىنا ينۆەستيتسيالىق كاپيتال ءىرى ەكەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك: كاپيتال سالىمدارىنىڭ كولەمى $100 ملرد-تان استى (تمد كولەمىندەگى ەڭ ۇزدىك كورسەتكىش). بىراق قارجى نەگىزىنەن شيكىزاتتى شەتەلگە جەتكىزەتىن قۇبىرلاردىڭ قۇرىلىسىنا باعىتتالىپ جاتىر. ال وڭدەۋ ازايىپ كەلەدى: 20 جىل بۇرىنعى 18 ملن توننادان قازىرگى 13 ملن تونناعا دەيىن.

وتىندىق داعدارىس سوزىلمالى اۋرۋعا اينالىپ، الەۋمەتتىك دۇرلىگۋ تۋدىرۋعا جەتكەندە، ۇكىمەت مودەرنيزاتسيالاۋ جوسپارىن جاريالاۋعا ءماجبۇر: 2016 جىلى ءموز-دەر مودەرنيزاتسيالانىپ، «ەۋرو-5» دەڭگەيىندە وتىن شىعارا الادى، ال وڭدەۋ كولەمى جىلىنا 17,5 ملن تونناعا جەتەدى. قر مۇناي جانە گاز مينيسترلىگىنىڭ 2011-2015 جىلدارعا ارنالعان ستراتەگيالىق جوسپارىندا وسىنداي جوسپار جازىلعان. ەسەپتەۋلەرگە سايكەس، ءۇش ءموز-ءدى مودەرنيزاتسيالاۋعا شامامەن $4 ملرد قاجەت. الايدا قارجىلاندىرۋ پروبلەمالارىنا بايلانىستى (نەگىزىنەن بۇل قىتايدىڭ اقشاسى), ءموز توپ-مەنەدجمەنتىنىڭ جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا العىسى كەلمەۋى سالدارىنان جۇمىس قولعا الىنباي وتىر. ەگەر وسىنداي باياۋ قارقىن ساقتالسا، وتىندىق داعدارىستىڭ سەبەپتەرى قالادى. ال زاۋىتتار اعىمداعى جوندەۋگە جابىلا بەرەدى، جاقىندا شىمكەنت ءموز-ءى سولاي جابىلدى عوي. جىرتىقتى جاماۋ مودەرنيزاتسيا ماسەلەسىن شەشىپ بەرمەيدى.

قازىر قازاقستانعا ەل ىشىندە وڭدەۋدى دامىتقاننىڭ ورنىنا، مۇناي مەن گازدى سىرتقى نارىقتارعا ساتقان پايدالى. ەكسپورت - ءدال وسى جەردە تۇسەتىن ءتىرى ۆاليۋتا، ال وڭدەۋ ميللياردتاعان سالىمداردى قاجەت ەتىپ، ۇزاق جىلدار بويى باستى اۋىرتادى. «الەم نارىعىندا مۇناي باررەلىنىڭ باعاسى 100 دوللاردان اسقاندا، قازاقستاندا بۇل باررەلدى ءوندىرۋ مەن ونى مۇناي قۇبىرىمەن ايداۋعا كەتەتىن ناقتى شىعىندار ەڭ كوپ دەگەندە 30-35 دوللاردى قۇرايدى. قارجى نارىقتارىنان كەلەتىن 70-تەن اسا دوللار كولەمىندەگى ايىرماشىلىق شيكىزاتتى شەتەلگە شىعارۋعا يتەرمەلەيدى»، - دەيدى ساياسي شەشىمدەر ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى سەرگەي سميرنوۆ.

«شامادان ارتىق شىعارۋدىڭ» سالدارىنان قازاقستاندىق ءموز-دەرگە جۇكتەمە از: بۇگىنگى كۇنى كاسىپورىنداردىڭ قۋاتتارىن پايدالانۋ شامامەن 67% كولەمىندە (پاۆلودار ءموز-ءى - 49%، شىمكەنت ءموز-ءى - 65%، اتىراۋ ءموز-ءى - 71%). وسىعان بايلانىستى زاۋىتتار بەرۋ سحەماسىمەن جۇمىس ىستەيدى، ال شيكى مۇنايعا ەكسپورتتىق باج سالىعىنىڭ تومەندىگى شيكىزاتتى سىرتقى نارىقتارعا شىعارۋدى ىنتالاندىرا تۇسەدى. جوعارىدا اتالعان سەبەپتەردىڭ ءبارى مۇناي مەن گاز كوندەنساتىن ءوندىرۋدىڭ ارتۋى جاعدايىندا (2011 جىلدىڭ قاڭتار-قىرقۇيەگىنلە 1,4%-عا) سايكەس كەزەڭدە بەنزين ءوندىرىسى 11,9%-عا تومەندەدى.

جەرگىلىكتى مۇنايشىلار العا تارتاتىن دايەكتەر بولەك توقتالۋدى قاجەت ەتەدى. مىسالى، قازان ايىنىڭ باسىندا KAZENERGY VI ەۋرازيالىق ەنەرگەتيكالىق فورۋمىندا قر مۇناي جانە گاز ءمينيسترى ساۋات مىڭباەۆ ەلدەگى وتىندىق داعدارىستىڭ باستى سەبەپتەرى رەتىندە مۇنايدىڭ الەمدىك باعاسىنىڭ قىمباتتاۋى مەن رەسەيمەن سالىستىرعاندا قازاقستاندىق جقس-تارداعى وتىننىڭ ارزاندىعىن اتادى.

بىراق مۇنداي ءتۇسىندىرۋ كۇدىك تۋدىرادى: قازاقستان شيكى مۇنايدى يمپورتتاۋشى ەمەس، ەكسپورتتاۋشى بولىپ تابىلادى. جانە ىشكى نارىقتاعى باعا قالىپتاستىرۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، ول سىن كوتەرمەيدى. قر باسەكەلەستىكتى قورعاۋ اگەنتتىگى (بقا)  مۇناي ونىمدەرىنىڭ كوتەرمە نارىعىنىڭ سۋبەكتىلەرى بەلگىلەگەن باعا مۇناي باعاسىنىڭ قارقىنىنا سايكەس كەلمەيدى دەگەن قورىتىندى شىعاردى. مۇنايدىڭ كوتەرمە نارىعىنىڭ ءىرى ويىنشىلارى مۇنايدى ساتىپ الۋ باعاسى ارزانداعاندا دا ججم باعاسىن كوتەرگەن. وسى سەبەپتى شيكىزات 20,1%-عا ارزانداعاندا، ديزەل وتىنى 32%-عا قىمباتتاعان. مۇناي باعاسى 4,1%-عا قىمباتتاسا، اي-92 بەنزينىنىڭ ءليترى 24,6%-عا وسكەن. وسىنىڭ ءبارى مونوپولياعا قارسى ۆەدومستۆولاردىڭ ججم نارىعىنا باقىلاۋى ناشار ەكەنىن كورسەتەدى.

قازاقستاندىق بەنزين رەسەيلىك بەنزيننەن ارزان دەگەن دايەك انىق. قازىر بۇل ايىرماشىلىق 20% دەڭگەيىندە. ماسەلە وتىننىڭ باعاسىندا ەمەس، حالىق كىرىسىنىڭ دەڭگەيىندە. مىسالى، گەرمانيادا ورتاشا جالاقىعا 3,1 مىڭ ليتر، رەسەيدە 730 ليتر، قازاقستاندا 680 ليتر بەنزين ساتىپ الۋعا بولادى.

وتىندىق داعدارىس تۋرالى باسقا دا بولجامدار بار. «بىرەۋلەر رەسەيلىك پروبلەمالار ترەيدەرلەر ءۇشىن ججم نارىعىندا تاپشىلىق تۋدىرۋعا ىڭعايلى سەبەپ بولدى دەپ ويلايدى. بۇلاي ويلايتىندار قازاقستاندا بەنزين ءوندىرىسىنىڭ تومەندەۋىنىڭ رەسەيدەگى «ەۋرو-3» اينالاسىنداعى پروبلەمالارمەن قاتار كەلۋى كەزدەيسوق ەمەس دەپ ەسەپتەيدى. اسىرەسە، ءموز-دەردىڭ مۇناي ونىمدەرىنە دەگەن كوتەرمە باعالارى جالپىعا جاريالانبايتىنىن جانە باسقالار ءۇشىن ءموز-جقس تىزبەگىنە «كىرۋ» مۇمكىندىگىنىڭ جوق ەكەنىن ەسكەرگەندە»، - دەپ ويلايدى س.سميرنوۆ.

سونىمەن قاتار جەكە مەنشىك جانار ماي قۇيۋ ستانسالارىنىڭ يەلەرى وتىن نارىعىنداعى داعدارىستان نارىقتىڭ مونوپولدانىپ بارا جاتقانىن كورىپ وتىر. بۇل كۇدىكتى ءىرى ويىنشىلاردىڭ نارىقتان شاعىن جانە ورتا بيزنەستى ىعىستىرىپ شىعارىپ جاتقانى راستاي تۇسەدى. بۇل رەتتە باسەكەلەستىكتى قورعاۋ اگەنتتىگى (بقا) بۇعان قارسى ەشقانداي شاراسىز، سەبەبى مونوپوليالاردىڭ ارتىندا ىقپالدى ادامدار تۇر.

بۇل رەتتە بيلىك ەسكى قۋاتتاردى قايتا جاڭعىرتۋ قاجەتتىگى تۋرالى ايتۋدان شارشامايدى. ال ءتورتىنشى ءموز قۇرىلىسىن باستاۋ، وسى سالانىڭ باسشىسى مىڭباەۆتىڭ ايتۋىنشا، 2019-2020 جىلدارى عانا قولعا الىنباقشى.

جوعارىداعى ايتىلعانداردى ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەت بىرىنشىدەن، ءموز-دەر مۇناي بەرۋ سۇلباسىمەن  جۇمىس ىستەۋ قاعيداسىنان باس تارتۋى كەرەك، ەكىنشىدەن، ۇلتتىق قور مىسالىمەن مۇناي رەزەرۆىن قۇرۋ جانە ءتورتىنشى ءموز قۇرىلىسىن سالۋدى تەزدەتۋ كەرەك.

بۇگىنگە مەملەكەت بارلىق ءۇش ءموز-ءدى دە قاداعالاپ وتىر، سوندىقتان ءبىرىشى شارتتى ورىنداۋ وڭاي. ساراپشىلاردىڭ ەسەپتەۋىنشە، مۇناي بەرۋ سۇلباسى قازىناعا تولەنەتىن سالىق كولەمىن ەكى ەسەدەن استامعا، ال ءموز-دەردىڭ كىرىستەرىن - 20 ەسەگە ازايتادى ەكەن. قولدانىستاعى قۋاتتى جۇكتەۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك مۇناي رەزەرۆىن قۇرۋ جانە ءوندىرۋشى كومپانيالاردى وعان قاتاڭ بەكىتىلگەن مۇناي كولەمىن جەتكىزىپ تۇرۋدى مىندەتتەۋ قاجەت. ولار وزدەرىنىڭ مىندەتتەرىن ورىندامايىنشا، سىرتقا شىعارىلاتىن شيكىزاتقا ەكسپورتتىق باج سالىعىن ارتىعىمەن سالۋ كەرەك. شۇعىل تۇردە زاماناۋي ءموز قۇرىلىسىن باستاپ، ونىڭ ءونىمىن ىشكى نارىقتى قاندىرعان سوڭ، ەكسپورتتاۋعا بولادى.

ودان باسقا، رەتتەۋ تەتىگى رەتىندە مەملەكەت استىقتىڭ ىشكى نارىعىن تۇراقتاندىرۋدا قولداناتىن ءادىس: ياعني مۇناي ونىمدەرىن تاۋارلىق ينۆەنتاريزاتسيالاۋ مەن باعانى قالايتىن دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرۋ ماقساتىندا ساتىپ الۋ جانە ساتۋ تەتىگىن قولدانۋعا بولادى.