(تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: قازاق پەن اراب داستۇرلەرى جانە ءدىني تانىمىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى)

قازاق - تۇركى تەكتى، ءدىنى يسلام، كىتابى - قۇران، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىن ساقتاي بىلگەن ۇلت. يسلامعا دەيىن تۇركىلەردىڭ سەنىمى – كوك تاڭىرلىك بولدى. كوك تاڭىرلىك سەنىمنىڭ قاسيەتتى كىتابى، پايعامبارى، تاريحي جازبا دەرەكتەرى بولماسا دا، تۇركى تەكتى ۇلتتاردىڭ سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرىپتارى بولدى. سول ادەت-عۇرىپتار قازىرگى ۋاقىتتا دا تۇرمىستىق جاعدايدا قولدانىلىپ كەلەدى. سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ قۇندىلىقتار قازاق ەلىن وزىندىك ۇلتتىق نەگىزى مەن ەرەكشەلەندىرىپ تۇرعانىن ەستە ۇستاعان ءجون.

سونداي تۇركىلىك داۋىردەن بەرى ساقتالىپ كەلە جاتقان داستۇرلەردىڭ ءبىرى - جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ، بەت اشار، سالەم سالۋ، قىز ۇزاتۋ، جەتىسى، قىرقى، جىلدىعى، اس بەرۋ، ت.ب. تاربيەلىك ءمانى زور داستۇرلەر. اتالعان ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتار يسلام شاريعاتىنا قايشى كەلمەيدى. كەرىسىنشە، يسلام دىنىمەن ۇشتاسىپ، ساباقتاسىپ كەتكەن. وعان دالەل اللا تاعالا قۇران كارىمىڭ اعراف سۇرەسىنىڭ 199-اياتىندا «عافۋ جولىن ۇستا، عۇرىپپەن ءامىر ەت جانە نادانداردان تەرىس اينال», - دەپ بۇيىرعان. پايعامبار مۇحاممەدكە پايعامبارلىق تۇسكەن كەزدە اراباتاردىڭ اراسىندا دا الۋان ءتۇرلى ادەت-عۇرىپتار، داعدىلار بار بولاتىن. مۇحاممەد پايعامبار ولاردىڭ قۇداي تاعالانىڭ ءامىر-تىيىمىنا كەرەعار كەلمەيتىنىن قابىلداپ، قارسى كەلەتىنە تىيىم سالعان. ياعني قازاق حالىقىندا يسلام دىنىنە قايشى كەلەتىن ءبىر دە، ءبىر سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ جوق ەكەنىن تۇسىنگەن ءجون.

دەگەنمەن، قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ىرىم-تىيىمدارىن تەرىستەۋ – قازاق مۇسىلماندىق مادەنيەتىن جوققا شىعراۋ جانە مانسۇقتاۋ ءۇردىسى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا. يسلام دىنىمەن قاتار تۇركىلىك زامانان قالعان ادەت-عۇرىپتار شاريعاتقا قايشى كەلەتىن تاڭىرلىك سەنىمنەن قالعان ىرىم-تىيىمداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ عۇرىپتىق (ريتۋالدىق) جاعى عانا بۇرىنعىشا ساقتالىپ، سەنىمدىك جاعى، مازمۇنى مۇلدە وزگەرىپ كەتكەنىن كوبىسى تۇسىنە بەرمەيدى.

تۇركىلىك مادەنيەتتەن قالعان بىرقاتار ىرىمداردىڭ نەگىزىندە كونە تاڭىرلىك سەنىمنىڭ ءىزى بار ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى، بىراق قازىر مۇنداي  ىرىمداردى ەشكىم ەجەلگى تۇسىنىكتەرگە نەگىزدەپ جاسامايتىنىن ەسكەرگەن ءجون. مىسالى، اق بوساعا اتتاپ، وتقا ماي قۇيىپ جاتقان قازىرگى كەلىندەر بۇل ىرىمدى وت پەن مايعا تابىنعاندىقتان جاسامايدى، اتا-بابا داستۇرىنە دەگەن قۇرمەتپەن جاسايدى. ياعني، قازاقى تانىمدا قالىپتاسقان «شىراعىم سونبەسىن»، «وتىم وشپەسىن» دەگەن يگى تىلەكپەن قايىرىن اللادان تىلەپ, وتقا ماي قۇيادى. «وتتىڭ وشپەۋى»، «شىراقتىڭ سونبەۋى» قازاق ءۇشىن ازاماتىنىڭ، وتباسىنىڭ امان بولۋى، شاڭىراعىنىڭ شايقالماۋى، ەل-جۇرتتىڭ تىنىشتىعى دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل عۇرىپتىڭ استارىندا «وتقا ماي قۇيعاندا وت قالاي لاۋلاسا، ءومىرى دە سولاي جايناي بەرسىن» دەگەن ىرىم دا جاتىر.

نەگىزىندە ىرىم مەن نانىم بولەك. ىرىم تىكەلەي نانىمنىڭ كورىنىسى بولسا، قازاق ەكەۋىنە ەكى اتاۋ بەرمەس ەدى. ىرىمدا «وسىلاي ەتسە، سولاي بولادى» دەگەن ءۇزىلدى-كەسىلدى نانىم-سەنىم ەمەس، «وسىلاي ەتسەك، سولاي بولسا ەكەن» دەگەن تىلەك، نيەتتەنۋ، سۇراۋ تۇرادى. ونىڭ ءبارىن ادام جاقسىلىقتان ءۇمىت كۇتىپ جاسايدى. ال جاقسىلىقتى جالعىز جاراتۋشىنىڭ عانا بەرەتىنىن اتامىز قازاق «جاماندىق كورسەم وزىمنەن، جاقسىلىق كورسەم قۇدايدان» دەپ ءبىر-اق اۋىز سوزبەن جەتكىزگەن.

وسىعان سايكەس دىنىمىزدەگى جاقسى نارسەنى ىرىمداۋ جايىنا كەلەتىن بولساق، يسلامتانۋشى عالىمدارىمىز مىناناداي ءبىر ءحاديستى كەلتىرەدى. پايعامباردىڭ زامانىندا مۇسىلماندار مەن مۇشىرىكتەر اراسىندا «حۋدايبيا» كەلىسىمى جاسالعان. سول كەلىسىمدى جاساسۋعا مۇشىرىكتەر تاراپى سۋھايل اتتى كىسىنى جىبەرەدى. «سۋھايل» ەسىمىنىڭ ماعىناسى «جەڭىلدىك» دەگەندى بىلدىرەتىن. ونى كورگەن پايعامبار ساحابالارىنا: «ىستەرىڭ العا باسىپ، جەڭىلدەيتىن بولدى. ولاردىڭ بۇل ادامدى جىبەرگەنى كەلىسىمدى قالاعانى عوي» دەپ، ءسۋھايلدىڭ كەلۋىن جاقسىلىققا جورىعان وقيعاسىن دالەل رەتىندە كەلتىرسەك بولادى.

وكىنىشكە وراي، كەيبىر ازاماتتار ارابتىڭ ءداستۇرىن ءدىن دەپ قابىلداپ، ارابتار سياقتى ءومىر سۇرگىسى كەلىپ, سولار سياقتى قارا ءتۇستى نيقاب، پارانجا كيىپ جۇرگەنى قىڭجىلتادى. اسىلىندە اراب تا، قازاق تا يسلام ءدىنى ۇستاناتىن ۇلتتار، بىراق داستۇرلەرى قابىسا بەرمەيدى. ءبىر عانا بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە بايلانىستى كەيبىر راسىمدەردى الايىق. ارابتار نارەستەنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 7 كۇن تولعاندا، شاشىن الىپ، شاشىنىڭ سالماعىمەن بىردەي ساداقا بەرەدى. قازاقى داستۇردە دۇنيەگە نارەستە كەلگەندە شىلدەحانا جاسالادى، بەسىككە سالىنادى، جيىرما كۇندە كىشى قىرقىنان، وتىز توعىز نەمەسە قىرىق ءبىر كۇندە ۇلكەن قىرقىنان شىعارادى. قىرىق ىزگى تىلەك ايتىپ، قىرىق قاسىق سۋمەن جۋىندىرۋ، شاش-تىرناعىن الۋ، كەلۋشىلەرگە «جۇعىستى بولسىن» دەپ سىي كادە بەرۋ (قازاقشا ساداقا) – قازاققا ءتان داستۇرلەر. سول سياقتى ارابتار جىلقىنىن ەتىن جەمەيدى، قايتىس بولعاندا جەتىسىن، قىرقىن، جىلدىعىن جاساۋ دەگەن سالت-ءداستۇر جوق.

سونداي-اق، ارابتاردا جەتى اتاعا دەيىن قىز الماۋ دەگەن قاعيدا دا جوق. بۇنداي قۇندىلىقتار قازاق پەن ارابتىڭ داستۇرلەرىندەگى ادەت-عۇرىپتاردىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. قازاق حالقى اباي ايتپاقشى «اللانىڭ وزىدە راس، ءسوزى دە راس» دەپ يسلام ءدىنىن قابىلدادى. بىراق ارابتىڭ ءداستۇرىن قابىلداعان جوق. كەرىسىنشە، ولاردى تارىك ەتتى. ارابتاردىڭ سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن قابىلداماۋىمىزعا سەبەپ بولعان، يسلام ءدىنى مەن قازاقي ادەت-عۇرىپتاردىڭ ساباقتاسىپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان قوجا احمەت ياسساۋي بابامىزدىڭ ارقاسىندا ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. قوجا احمەت ياسساۋي بابامىز تۇركىلىك ادەت-عۇرىپتار مەن يسلام ءدىنىن ۇشتاستىرىپ حالىققا جەتكىزگەن. وسى ياسساۋي بابامىزدىڭ ءىلىمىن ءدىنتانۋشى عالىمدار ءداستۇرلى ءدىني تانىم دەپ اتاپ ءجۇر.

ءداستۇرلى ءدىني تانىم دەگەن ول – قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىنىڭ وزەگى. قازاقتاردىڭ ءدىني تانىمى فيقھتا ءابۋ حانيفا ءمازھابىن، سەنىمدە ماتۋريدي اقيداسى مەن ياسساۋي ءىلىمىنىڭ قاباتتارىنا نەگىزدەلگەن. ياعني، قازاق جەرىنە حانافي-ماتۋريدي ءىلىمىن الىپ كەلگەن وسى ياسساۋي بابا بولعان. وسى ءدىني تۇسىنىك بويىنشا قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرىپتارى ومىرشەڭ بولىپ كەلدى. ارينە «ءار ەلدىڭ زاڭى باسقا، يتتەرى تەرى قارا قاسقا»  دەمەكشى وزگە ۇلتتىڭ مادەنيەتى مەن ادەت-عۇرپىن بىلگەن، سىيلاعان دۇرىس. بىراق «ءداستۇرى جاراسپاعاننىڭ، ءدام-تۇزى جاراسپايدى» دەگەندەي وزگە ۇلتاردىڭ مادەنيەتىن بويمىزعا ءسىڭىرىپ قازاقي دۇنيەتانىمنان ايىرىلىپ ءبىر-ءبىرىمىز بەن داۋلاسىپ جۇرمەيىك اعايىن.

جاقىپوۆ ەرزات جاسقانبايۇلى،

جامبىل وبلىسى اكىمدىگى «ءدىن پروبلەمالارىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ءبولىم باسشىسى  

Abai.kz