بيىلعى جىلى 17 ماۋسىمدا شونجىداعى جاڭجالدان كەيىن حالىقپەن كەزدەسۋگە بارعان وبلىس اكىمى باتالوۆ مىرزانىڭ الدىنا جەرگىلىكتى قازاق جاستارى «ۇيعىر» اۋدانى دەگەن اتاۋدى وزگەرتۋ ماسەلەسىن كوتەردى. اكىم حالىققا ءسوز بەردى. 18 ماۋسىمداعى halyqline.kz جانە  Stan.kz- دەگى اقپاراتقا نەگىزدەلسەك وبلىس باسشىسىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى عاليمۇرات جۇكەلدىڭ مالىمدەمەسىندە شونجىنى- المەرەك، ۇيعىر اۋدانىن - قارادالا دەپ وزگەرتۋ ۇسىنىلىپتى.    

ءيا، ۋاقىت كەلدى، وزگەرتۋدى حالىق قالادى. اكىم ۋادە بەردى. 

ۇيعىر اۋدانىنىڭ تاريحي اتۋى «قارادالانى» وزىنە قايتارسا قۇبا قۇپ، وعان ءسوزىمىز جوق. اڭگىمە شونجى اتاۋىندا بولىپ تۇر.  

توپونيميكالىق جانە ونوماستيكالىق اتاۋلاردى وكتەمدىكپەن ساياسيلاندىرۋ اسىرەسە موڭعول جورتۋىلى مەن اراب، پارسى، ورىس، قىتاي يمپەريالارىنىڭ شاپقىنشىلىقتارىنان كەيىن باستالدى. ءاسىلى تۇرىك حالىقتارى اسىرەسە تابيعات قۇشاعىندا ءومىر سۇرگەن قازاق حالقى جەر-سۋ اتاۋلارىن تەك تابيعاتتىڭ ءوز جاراتىلىسى بويىنشا اتاپ كەلگەنى بەلگىلى.

سوڭعى  جىلدارى جەر-سۋ اتاۋلارىمەن بەلگىلى تاريحي تۇلعالارعا، رۋ-ۇلىستار مەن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى ات-اتاۋلار جونىندە ءبىر-بىرىنە مۇلدە قاراما-قارسى ءارى عىلىمي ۇعىم-تۇسىنىكتەر مەن تالاپتارعا جاۋاپ بەرە المايتىن اۋاجايىلۋلار بەلەڭ  الدى. مەنى ويلاندىرىپ-تولعاندىرعان ماسەلە كەيىنگى كەزدە بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىمەن ونوموستيكالىق اتاۋلارعا قاتىستى ەشبىر دالەل-دايەكسىز، قۇجاتتىق نەگىزسىز ويجوتا سوزدەردى زاڭداستىرعىسى كەلگەنى.

«قازاقستان زامان» گازەتىنىڭ 2018ج 19 شىلدەدەگى نومىرىندە رەداكتسيانىڭ  انىقتاما تۇسىنىكتەمەسىنسىز مىڭداعان ادامداردىڭ قولى قويىلعان «اشىق حاتپەن» كەزىندەگى پرەمەر مينيستر باقىتجان ءابدىرۇلىنىڭ اتىنا ارناعان وتىنىشتەرىن قوسا جاريالانعان... اشىق حاتتا: «المەرەك باتىر وتىز بەس جاسىندا جوڭعاردىڭ باتىرى العاباستىڭ، ون سەگىز جاسىندا جوڭعاردىڭ (قوڭتايشىسى) قولباسشىسى، ءارى قاس باتىرى شونجىنىڭ باسىن الىپ، قازاقتىڭ ابىرويىن اسقاقتاتا تۇسەدى»، «جوڭعاردىڭ باتىرى قورداي ەلۋ مىڭ قول باستاپ قازاقتارعا قارسى جورىققا اتتانادى» دەگەن سياقتى سويلەمدەرمەن جۇرتتى شاتاستىرا باستادى (كەزىندە ۇكىمەتكە ينستيتۋت عالىمى رەتىندە مۇنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن تۇسىندىردىك. Abai.kz-تە جاريالاندى). 

ءيا، المەرەك بابامىزدىڭ اۋليەلىگى مەن بيلىگى، باتىرلىعى جونىندەگى اڭىز بەن اقيقاتقا قۇرمەت ەتەمىن. ال، قۇرمەتتەۋ ول ادامنىڭ اتىن شونجىنعا بەرمەسە بولمايدى دەگەنگە تىرەلىپ تۇرماسا كەرەك. 

اۋليە مەن باتىر ەكى بولەك ۇعىم، جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىندەي اۋليە جاراتۋشىنى ۇلىقتاپ، زىكىر ەتەدى،  ءبىر قۇمىرىسقانىڭ ءوزىن ولتىرمەيدى. ەل مەن جەر ءۇشىن دۇعا جاسايدى، قيىن ساتتە كەرەمەت كورسەتەدى. باتىر نايزاسىن نىق ۇستاپ، اتتىڭ ۇستىندە جاۋىن جايراتادى. 

كەشەگى تاريح پەن ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ الدىندا ۇياتقا قالمايىق دەسەك، وتىرىككە ەل بولىپ توسقاۋىل قويايىق. رۋحاني جاڭعىرۋدى جەلەۋ ەتىپ، قيالعا بەرىلىپ، جالعان تاريح جاساساق قانداي ەل بولماقپىز؟! 

ال ءبىز بۇگىنگى ماقالامىزعا جۇك بولىپ وتىرعان شونجى اتاۋى تۋرالى توقتالساق: شىڭعىس قاعان تاق مۇراگەرلەرى سالعىزىپ اسكەري، ءارى ساۋدا جولىنىڭ اماندىعىن باقىلايتىن (بەكەت، ورتەڭ - لەنگەر-شونجى اتالعان) توعىز جولدىڭ تورابىنداعى بەكىنىستىڭ سوڭعى توپونيميكالىق اتاۋى «شونجى» رەتىندە بىزگە جەتىپ وتىر.

«شونجى» اتاۋىنىڭ ناقتى ماعىناسىن ارنايى زەرتتەگەن بەلگىلى تۇرىك-موڭعولتانۋشى، موڭعول ءتىلىن جەتىك بىلەتىن عالىم ءناپىل بازىلحان بىلاي زەردەلەيدى.

«قازىرگى موڭعول تىلىندە: Conji > چونجى، تسونج تۇرىندە كەزدەسەدى. قازاق تىلىندە «شونجى» تۇلعاسىندا توپونيم رەتىندە كەزدەسەدى.

موڭعول تىلىندەگى «چونجى-تسونج» ءسوزىنىڭ ماعىناسى:

1, الىستى قاراۋىلدايتىن بيىك جارتاس.

2, (اۋىسپالى) شەكارا اۋماقتاردى قورعاۋشى قورعان، بەكىنىس. بيىك جارتاس. «موڭعول ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى». ۇلان باتور، 1966. 790-ب. جانە موڭعول ءتىلىنىڭ ءتۇبىر سوزدەر سوزدىگى» Koke gota,  1988.  2261-ب.

بۇدان سىرت «شونجى» اتاۋى جونىندە ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن تاريحشى، قىتايتانۋشى عالىم جانىمحان وشاننىڭ شىعارعان قورىتىندى پىكىرىنە دە نازار اۋدارۋدى ۇسىنار ەدىك. عالىم بىلاي دەيدى: «شونجى» (بەكىنىس، بەكەت، قاراۋىلشىلار مەكەنى) اتاۋى 1750 جىلداردان كوپ بۇرىن پايدا بولعان. ال، قىتايلاردىڭ 1755-1758 جىلدار ارالىعىندا جوڭعارلارعا كۇيرەتە سوققى بەرىپ، مەملەكەتتىلىگىن جويعاننان كەيىن 1767 جىلى ابىلاي مەن تسين يمپەرياسىنىڭ كەلىسىمدەرى نەگىزىندە ىلە ايماعى قازاقتارعا بەرىلگەنى جونىندە دە ناقتى قۇجاتتىق دەرەكتەر بار. قىتايدا ءۇرىمجىنىڭ شىعىس سولتۇستىگىندە قازاقتار شوعىرلانعان شونجى اۋدان جانە ىلە قازاق وبلىسىنىڭ نىلقى اۋدانىنا قاراستى شونجى ەلدى مەكەنى تاعى بار. بۇل جەرلەرگە نە دەيمىز سوندا؟! 

عۇلاما م.قاشقاري قالامىنا ىلىككەن توپونيميكالىق، ونوموستيكالىق اتاۋلاردى ايرىقشا اتاي وتىرىپ، «سول وڭىردە قانداي رۋ-ۇلىس، قانداي حالىق ءومىر سۇرگەن ەدى» دەگەندى ەستەن شىعارۋ تاريحي بىلىمىمىزبەن ازاماتتىق ءھام يماني قادىر-قاسيەتىمىزگە سىن بولارىن ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. 

دەمەك، جەر-سۋ اتاۋىن انىقتاعىسى كەلگەن ادام، الدىمەن سول وڭىردەگى رۋ مەن ۇلىسقا قاراۋى كەرەك، مىنە وسى قاراپايىم سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋى شارت. 

جانشىقۇلى المەرەك (1685-1754) اتا قاراتاۋ اۋماعىندا تۋعان. الماتى قالاسىنىڭ سولتۇستىك شەتىندەگى پوكروۆكا ماڭىندا كەسەنەسى جانە باستاۋى بار. بۇرىنعى گاگارين ەلدى مەكەنى قازىر المەرەك اتىمەن اتالادى. المەرەك اتانىڭ رۋ-ۇلىستارى دالا شەلەكتە قونىستانعان، ودان كەيىن قۋلىقتىڭ تاۋىنا قونىس اۋدارعان. قازىردە ولار رايىمبەك، كەگەن اۋداندارىنداعى سارباستاۋ(ۇزاق اۋلىدىق وكرۋگى), ۇزىنبۇلاق، جىلىساي اۋىلدارىندا ورىن تەپكەن. شونجى وڭىرىندە بۇرىن دا بۇگىن دە المەرك اتا ۇرپاقتارى تۇرمايدى.

توپونيميكالىق اتاۋدى ونوموستيكالىق اتاۋعا اينالدىرىپ جىبەرگەن اعايىندار تاريحشىلاردان قانداي تاريحي دالەل سۇراپ وتىر؟ تاريحشىلار جوق دەرەكتى قايدان الماق؟

«اشىق حاتتا» مىناۋ ءححى عاسىردا ەش ىڭعايسىزدانباستان «بابامىز جايلى كوكتەن تۇسكەن شىندىق پەن اڭىز اڭگىمەلەر وتە كوپ» دەپ جازىپ وتىرعان ادامدار تاريحشىلاردىڭ دالەلدەرىنە نەگە مۇقتاج بولدى ەكەن؟ وسى ارادا, «كوكتەن تۇسكەن شىندىق» دەگەندى پايعامبارلارعا تۇسكەن «ۋاھي» دەپ ۇعۋعا ءتيىس ەكەنىمىزدى، بىراق اتالمىش شىندىق كىمگە، قاشان  ءمالىم بولعانىن كىم بىزگە ايتىپ بەرە الاتىنىن سۇراۋعا ءماجبۇر  ەكەنىمىزدى ايتپاي تۇرا المايمىز.     

جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىن ادامداستىرۋ، ادام اتىمەن اتاۋ ءبىزدىڭ قازاق حالقىندا مۇلدە بولماعان، ورىس وتارشىلدارى (اق، قىزىل) الىپ كەلگەن كوپ ىندەتتىڭ ءبىرى.

بەس مىڭ جىلدىق جازبا تاريحى بار قىتاي ەلىنىڭ تاريحىندا قانشاما ايگىلى ادامدار، زۇلىم، شەن قۇمار پاتشالار مەن قولباسىلار بولسا دا، سولاردىڭ اتىندا ءبىر دە ءبىر جەر-سۋ، ەلدى مەكەن، قالا، كوشە اتتارى بولماعان ەكەن. قىتاي تاريحىن، ونىڭ گەوگرافياسىن، توپونيميكاسىن زەرتتەۋشىلەر ەش شاتاسپاستان-اق بەس مىڭ جىلدىق تاريحىن جازىپ تا، وقىپ تا كەلەدى.

«شونجى» اتاۋىنا سول وڭىردەگى تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ءبىرىن ماسەلەن «شارىن، كوكبەكتى، الاتاۋ، تەمىرلىك، سارىتوعاي، تاستىقارا نەمەسە نۇركەنت، نۇرقالا ت.ب.» ءتىپتى ءبىر انىقتاما ءسوز تىركەپ-اق جاڭا اتاۋ بەرۋگە بولادى. (مىسالى: قارادالا اۋدانى، نۇركەنت ەلدى مەكەنى)

ءار ءىستى كوڭىل اۋانىمەن ەمەس، اقىل مەن پاراساتپەن كەڭ ويلاپ، كەڭ ءپىشۋدى ۇيرەنۋىمىز ءتيىس. كەيبىر تاريحي ءبىلىم-بىلىگى جوق، لاپ ەتپە كوڭىل كۇيمەن، ۇلتتىق ەگويستىك ىندىنمەن قولدان تاريح جاساعىسى كەلەتىن جەڭىل ويلىلىقتى توقتاتۋمىز كەرەك. 

كەز-كەلگەن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىنا قويىلار قاتاڭ اكادەميالىق تالاپ دەگەن بولادى. ول، تالداپ، قاراستىرىپ وتىرعان تاقىرىپقا بايلانىستى تۇجىرىمدار، بۇل ارادا توپونيميكالىق اتاۋلاردىڭ ماعىناسى، ءسوزسىز ءار ءتۇرلى سوزدىكتەر مەن تاريحي جازبا دەرەكتەرگە نەگىزدەلۋى، قيالي (مەن سولاي ويلايمىن ەمەس), شالىقتاۋلاردان اۋلاق بولۋدى تالاپ ەتەتىنىن تاعى ءبىر قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى. ونوماستيكا مەن توپونيميكا دەگەن عىلىمعا قۇرمەتپەن قاراۋدى ۇيرەنۋىمىز ءتيىس اعايىن.  

بۇگىنگى تاڭداعى ەركىن ينتەرنيەت رەسۋرستارىن پايدالانىپ، داستارحاننىڭ باسىنداعى بوس اڭگىمەلەرمەن ەلدى شاتاستىرماي، شىندىقتىڭ جۇزىنە تۋرا قاراپ، ادىلدىكتى تۋ ەتىپ، عىلىمدى قادىرلەپ بىرگە تالقىلايىق، جاسايىق، جازايىق. ەلدىكتى ەل بولىپ نىعايتايىق. ناقتى تاريحي شىندىق، دەرەكتى قۇجات، بۇلتارتپاس فاكت نەگىزىندە سويلەۋدى ادەتكە اينالدىرايىق وتانداستار. بۇگىنگى كۇن ەرتەڭگى تاريح.

تاقىرىپقا قاتىستى ماقالا سىلكلەرى:

ۇيعىرلار قازاق جەر-سۋ اتاۋلارىن نەگە جەكەشەلەندىرە باستادى؟

«شونجى» اتاۋى جايلى نە بىلەمىز؟

اۋدان اتى وزگەرمەسە، كەز كەلگەن ماسەلە ۇلتارالىق قاقتىعىسقا اينالادى

الىمعازى داۋلەتحان،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ش.ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح ەتنولوگيا ينستيتۋتى

Abai.kz