مىرزاتاي جولداسبەكوۆ: «ابايشا ءسۇيىپ، ابايشا كۇيىپ ءجۇرمىز بە؟»
تۋىسقانىڭ، دوستارىڭ - ءبارى ەكىۇشتى،
سول سەبەپتى دوسىڭنان دۇشپان كۇشتى.
سۇيسە جالعان، سۇيمەسە ايانباعان،
بۇل نە دەگەن زامانعا ءىسىم ءتۇستى، - دەپ مۇڭايادى اباي.
سويتكەن اباي تاعى دا:
جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،
مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا.
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما، - دەپ كەيىنگىگە باسۋ ايتادى. ءبىز اباي جۇرەگىنىڭ تەرەڭىنە قانشا ۇڭىلسەك تە، ونىڭ جۇمباق جانىنىڭ قۇپيا سىرىنا ءالى بويلاي الماي كەلەمىز. ابايدىڭ "الىسىپ وتكەن مىڭى" كىم ەدى؟ ابايدىڭ الىسىپ وتكەنى - ءوز زامانىنداعى ناداندار مەن توعىشارلار عانا ەمەس ەدى، سونىمەن قوسا ادام بويىنداعى مىڭ سان كەسەل مەن كەمشىلىك ەدى.
اباي جونىندە كوپ جازىلدى، كوپ ايتىلدى. كەمەڭگەر مۇحتار اۋەزوۆتەن باستاپ تاكەن الىمقۇلوۆقا دەيىن تالاي ويشىلدار اباي تۋراسىندا قالام تەربەدى، تەربەي بەرەدى دە. ابايدىڭ ۇلى تاعدىرى، اسىرەسە، كەمەڭگەر جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ "اباي جولى" ەپوپەياسىندا عاجايىپ سۋرەتتەلگەن.
تۋىسقانىڭ، دوستارىڭ - ءبارى ەكىۇشتى،
سول سەبەپتى دوسىڭنان دۇشپان كۇشتى.
سۇيسە جالعان، سۇيمەسە ايانباعان،
بۇل نە دەگەن زامانعا ءىسىم ءتۇستى، - دەپ مۇڭايادى اباي.
سويتكەن اباي تاعى دا:
جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،
مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا.
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما، - دەپ كەيىنگىگە باسۋ ايتادى. ءبىز اباي جۇرەگىنىڭ تەرەڭىنە قانشا ۇڭىلسەك تە، ونىڭ جۇمباق جانىنىڭ قۇپيا سىرىنا ءالى بويلاي الماي كەلەمىز. ابايدىڭ "الىسىپ وتكەن مىڭى" كىم ەدى؟ ابايدىڭ الىسىپ وتكەنى - ءوز زامانىنداعى ناداندار مەن توعىشارلار عانا ەمەس ەدى، سونىمەن قوسا ادام بويىنداعى مىڭ سان كەسەل مەن كەمشىلىك ەدى.
اباي جونىندە كوپ جازىلدى، كوپ ايتىلدى. كەمەڭگەر مۇحتار اۋەزوۆتەن باستاپ تاكەن الىمقۇلوۆقا دەيىن تالاي ويشىلدار اباي تۋراسىندا قالام تەربەدى، تەربەي بەرەدى دە. ابايدىڭ ۇلى تاعدىرى، اسىرەسە، كەمەڭگەر جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ "اباي جولى" ەپوپەياسىندا عاجايىپ سۋرەتتەلگەن.
ابايدى قازاقتىڭ تانۋى بار دا، الەمنىڭ تانۋى بار. اباي ولەڭدەرى وزگە تىلدەرگە ويداعىداي اۋدارىلعان جوق. اۋدارىلۋى دا مۇمكىن ەمەس سياقتى كورىنەدى ماعان. ابايدى الەم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ رومانى ارقىلى تانىدى. الەمگە تانىتۋ ارقىلى قازاقتى دۇنيەگە تانىتىپ كەتكەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ارۋاعى الدىندا باسىمىزدى يەمىز. قازاق دالاسىنا ءحىح عاسىردا اسپاننان تۇسكەندەي اسەر ەتكەن ابايداي الىپ تۇلعانى ءتاڭىرى حالقىمىزدىڭ باعىنا تۋدىرعان. ابايى بار ەلدە ارمان جوق. ءبىز ەندى سول قولدا بار التىندى باعالاي بىلسەك بولعانى.
اباي - قازاق پوەزياسىنداعى عاشىقتىق جىرلاردىڭ دا ەڭ وزىق ۇلگىسىن جاساپ كەتكەن اقىن.
جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم
نە قىلسا دا،
اسپاندا اي مەنەن كۇن شاعىلسا دا.
دۇنيەدە سەنەن ارتىق
ماعان جار جوق،
ساعان جار مەنەن ارتىق تابىلسا دا.
مىنە، اباي ءوزىنىڭ قولى جەتە الماي قالعان عاشىعىنا وسىلاي ىنتىعادى. دۇنيەدە وزىنە توعجاننان ارتىق جار تابىلمايتىنىنا مويىنسۇنادى. ابايداي ۇلى جۇرەكتىڭ قاسىرەتى دە، عاشىقتىق دەرتى دە ۇلى. اسپاندا اي مەن كۇن شاعىلسا دا جارق ەتپەستەي قارا كوڭىلى ابايدى وي تۇڭعيىعىنا تارتا تۇسەدى. ءومىرىنىڭ ورىنە شىققاندا "كوڭىلىم قالدى دوستان دا، دۇشپاننان دا" دەپ كۇڭىرەنەتىن اقىننىڭ جان كۇيزەلىسىنىڭ باسى وسى توعجاننان ايىرىلعان ماحاببات مۇڭىندا جاتىر. اباي ءتۇڭىلۋى مەزەتتىك ءتۇڭىلۋ ەمەس، جاقسى مەن جامان، ارامدىق پەن ادالدىق، كولەڭكە مەن كۇنشۋاق الماسىپ، ارباسىپ، ايقاسىپ جاتاتىن، وپاسىنان گورى وپاسىزدىعى باسىم مىناۋ ءفاني دۇنيەنىڭ جالعاندىعىن تەرەڭ سەزىنۋى ەدى.
سۇيگەن جۇرەك ءۇشىن ماحاببات ازابىنان اۋىر ازاپ جوق. اباي العاشقى ماحابباتى توعجاندى قيمايدى. بىراق ايىرىلماسقا امالى بولمايدى. سوندا دا:
ايتتىم سالەم، قالام قاس،
ساعان قۇربان مال مەن باس.
ساعىنعاننان سەنى ويلاپ،
كەلەر كوزگە ىستىق جاس، - دەپ ابايدىڭ عاشىق جۇرەگى جاي تاپپايدى، سىزدايدى.
اباي سياقتى جىگىتتىڭ تورەسىنە، ازاماتتىڭ اسىلىنا توعجاننىڭ دا ولەردەي عاشىق بولعانى ايان. ەرىكسىز ۇزاتىلار الدىندا شاراسى تاۋسىلعان توعجان ەل اعالارىنان كومەك سۇراي وتىرىپ، ابايمەن قوشتاسۋ زارىن شىعارادى. ەل ىشىندە توعجاننىڭ زارى ەلۋىنشى جىلدارعا دەيىن ايتىلىپ كەلگەن. الايدا كەلە-كەلە ۇمىتىلا باستايدى. بۇل زار "توعجاننىڭ سىڭسۋى" دەپ تە ايتىلىپتى. كەزىندە توعجاننىڭ وسى ءانىنىڭ جۇرناعىن ومىردەن ەرتە كەتكەن ءانشىمىز جانىبەك كارمەنوۆ حالىق اراسىنان تاۋىپ الادى. الايدا ۇمىتىلعان ءسوزىنىڭ العاشقى "كەرتاۋدىڭ ات بايلادىم ارشاسىنا، سالەم دە توبىقتىنىڭ بارشاسىنا" دەگەن ەكى جولىنان باسقاسى تابىلماعان. ءسويتىپ، جانىبەك توعجاننىڭ ءسوزىنىڭ جالعاسىن قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى نەسىپبەك ايتۇلىنا قايتا جازدىرادى. مىنە، وسى نەسىپبەك جازعان ءسوزدىڭ نەگىزىندە توعجاننىڭ سىڭسۋىن كومپوزيتور ەرمۇرات ۇسەنوۆ وركەسترگە تۇسىرەدى.
كەرتاۋدىڭ ات بايلادىم ارشاسىنا،
سالەم دە توبىقتىنىڭ بارشاسىنا.
ەكەۋمىز ەكى تاۋدىڭ كيىگى ەدىك،
قالماسىن ءبىز بەيباقتىڭ كوز جاسىنا، - دەپ باستالادى ءاننىڭ ءسوزى.
ابايدىڭ ماحاببات ليريكاسى ءوزىنىڭ تەرەڭ جان تەبىرەنىسىنەن شىققان شىنايىلىعىمەن، تۇنىقتىعىمەن، پاكتىگىمەن باۋرايدى. بۇگىن تابىسىپ، ەرتەڭ اجىراسىپ جاتاتىن جاستار اباي ولەڭدەرىنە تەرەڭىرەك زەر سالسا، اباي جىرلاعان ماحابباتتان ۇلگى السا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
تابيعاتىنان ەرەكشە تۋعان اباي ەرتە ەسەيەدى. ەل ىشىندەگى قىم-قۋىت قايشىلىققا تولى وقيعالار جاس ابايدى الاڭداتادى. ەلدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ويعا ءتۇسىپ، اقىندىق ازابىن شەگەدى. وتارشىلار ەركىن بويلاپ، ازىپ-توزا باستاعان دالا تىرشىلىگى ابايدىڭ جان دۇنيەسىنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارادى. اسقاق رۋح، الاڭسىز ەركىندىگىنەن ايىرىلىپ، موينىنا قۇرىق تۇسكەن قازاق تاعدىرى وزەگىن ورتەيدى. ەل باسقارىپ جۇرگەن اتقامىنەرلەردىڭ تىرلىگىنە اشىنادى. اشىنعاندىقتان اشۋلى ولەڭدەر مەن اندەر شىعارادى.
اباي اندەرى اسقاقتىعىمەن، نامىسىڭدى جانيتىن وتكىرلىگىمەن، تەرەڭدىگىمەن، سوزدەرىنىڭ سالماقتىلىعىمەن ەرەكشە. "بويى بۇلعاڭ" انىندە:
بويى بۇلعاڭ،
ءسوزى جىلماڭ،
كىمدى كورسەم مەن سونان،
تۇرا قاشتىم،
قاتتى ساستىم،
بەتتى باستىم جالما-جان -
دەسە، "سەگىز اياق" ولەڭىندە:
قاينايدى قانىڭ،
اشيدى جانىڭ،
مىنەزدەرىن كورگەندە، - دەپ تورىعادى.
اباي ەل بولۋدان قالىپ بارا جاتقان، ەتەك باستى، وشاق قاسى تىرلىكتىڭ، حاس ناداندىقتىڭ شىرماۋىنا تۇسكەن اينالاسىنان تۇڭىلەدى. تۇڭىلەدى دە:
اتادان التاۋ،
انادان تورتەۋ،
جالعىزدىق كورەر جەرىم جوق.
اعايىن بەك كوپ،
ايتامىن ەپتەپ،
ءسوزىمدى ۇعار ەلىم جوق.
مولاسىنداي باقسىنىڭ،
جالعىز قالدىم تاپ شىنىم! - دەيدى. "مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟" - دەيدى اباي تاعى دا. ابايدىڭ ىشكەن ۋى، تارتقان ازابى، شەككەن قاسىرەتى - ءبارى دە، وكىنىشى، قازاق اراسىنان تابىلدى. ونىڭ ءبارى دە قازاقتىڭ دەنىن جايلاعان دەرت، جەگى قۇرت ەدى. الدى-ارتىن تىرەپ تۇرعان، بايلىعى اسىپ-تاسقان اعا سۇلتان قۇنانباي شونجاردىڭ بالاسى ابايدى وسىنشاما قايعىعا سالعان، ويىن ويران قىلعان، دۇنيەدەن تۇڭىلدىرگەن قانداي قاسىرەت دەۋشىلەر دە بولعان ءوز زامانىندا. ابايدىڭ قايعىسى - ازاماتتىق قايعى، ەل قايعىسى ەدى.
ابايدىڭ بويىنداعى ەل دەرتىنە - جانىنداي جاقسى كورگەن، تەكتى بوپ تۋعان بالالارىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى ولگەن قايعىسى قوسىلدى. اقىن جۇرەك مۇنىڭ ءبارىن كوتەرە المادى. جان ازابىن كەشتى. ءسويتىپ، قايران ارىس ومىردەن ەرتە كەتتى.
قالىڭ ەلىم، قازاعىم،
قايران جۇرتىم،
ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ.
جاقسى مەنەن جاماندى
ايىرمادىڭ،
ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ ەندى ەكى ۇرتىڭ.
بەت بەرگەندە شىرايىڭ
سونداي جاقسى،
قايدان عانا بۇزىلدى
سارتشا سىرتىڭ؟
ۇقپايسىڭ ءوز سوزىڭنەن باسقا ءسوزدى،
اۋزىمەن وراق ورعان وڭكەي قىرتىڭ.
وزىمدىكى دەي الماي ءوز مالىڭدى،
كۇندىز كۇلكىڭ بۇزىلدى، تۇندە -
ۇيقىڭ.
كورسەقىزار كەلەدى بايلاۋى جوق،
ءبىر كۇن تىرتىڭ ەتەدى، ءبىر كۇن -
بۇرتىڭ.
باس-باسىنا بي بولعان
وڭكەي قيقىم،
مىنەكي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟
وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،
ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ، - دەپ تولعانادى اباي. اباي ايتقان قازاقتىڭ قولىنان كەتكەن "ىرىق" ول بەرەكە-بىرلىك ەدى. بەرەكە-بىرلىگى جوق ەلدىڭ بوستاندىعى دا جوق. ءبىرىن-ءبىرى ساتقان اتقامىنەرلەر ەل ىرگەسىن قاشاندا قيراتىپ تىناتىنى بەلگىلى. تاۋەلسىزدىكتى تايراڭداۋ دەپ تۇسىنەتىن تايازدار دا جوق ەمەس. بۇگىندە دە ەل قامىن ويلاۋدان گورى، وڭاي كەلگەن بايلىقتىڭ بۋىنا ماس بولىپ، ءتاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن بىلمەي، باس-باسىنا بي بولعىسى كەپ، ەل بايلىعىن سىرتقا تاسىپ جۇرگەندەردى كورگەندە كوڭىلىڭ سۋ سەپكەندەي باسىلادى. مۇڭاياسىڭ دا: "قايران بابام-اي، وسىنىڭ ءبارىن قالاي بولجاعانسىڭ؟" - دەپ ارۋاعىنا تاعى دا باس يەسىڭ.
وسى كۇنى ماتەريالدىق بايلىقتى مۇرات كورىپ، رۋحاني قازىنادان ماقۇرىم قالعاندار سانى كوبەيىپ بارا جاتقان سەكىلدى كورىنەدى ماعان. ارينە، بايلىق كەرەك، بىراق سول بايلىق رۋحاني دۇنيەگە، پاراساتقا، كىسىلىككە قىزمەت ەتسە، حالىققا پايداسىن تيگىزسە، وتباسىڭنان باستاپ وتانىڭا سۇيەۋ بولسا قايتەر ەدى! شەتەل كازينولارىندا، قىزويناقتاردا شاشىلعان اقشالاردى ەستىگەندە توبە قۇيقاڭ شىمىرلايدى. بۇعان تىيىم ەڭ اۋەلى - ءوزىڭنىڭ ار-ۇياتىڭ.
قۋلىق، سۇمدىق، ۇرلىقپەن
مال جيىلماس،
سۇم ءناپسىڭ ءۇيىر بولسا،
تەز تىيىلماس.
زيان شەكپەي قالمايسىڭ
ونداي ىستەن،
مال كەتەر، مازاڭ كەتەر،
ار بۇيىرماس.
اساعان، ۇرتتاعانعا ەز جۇبانار،
سەكىلدى داۋلەت ەمەس سەن قۋانار.
ەڭبەك قىلماي تاپقان مال
داۋلەت بولماس،
قاردىڭ سۋى سەكىلدى تەز سۋالار.
اباي وسى ءسوزىن ءدال بۇگىنگىلەرگە ايتىپ وتىرعانداي. جاسىراتىنى جوق، تاۋەلسىزدىكتەن سوڭعى وتپەلى الاساپىران تۇستا ەل ىرزىعىن ەنشىلەگەن، بايلىقتىڭ بۋىنا ماسايىپ، ءبىلگەنىن، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ جۇرگەندەر دە از بولعان جوق. مۇنى دا كورگەنبىز. ولار ءالى دە بار.
اباي قاشاندا تازارۋعا، ادامدىق اتىن جويماۋعا، باۋىرمالدىققا، ادىلەتتىلىككە شاقىرادى:
ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي، ول اللانى
جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي،
باۋىرىم دەپ،
جانە ءسۇي، حاق جولى دەپ ادىلەتتى.
حاق جولىنداعى اباي وسىلاي ادامزات بيىگىنە كوتەرىلەدى.
اباي مولدا-يشانداردى دا سىنايدى: "مولدالار تۇرا تۇرسىن، حۋسۋسان بۇل زاماننىڭ يشاندارىنا بەك ساق بولىڭدار. ولار - ءفيتنا عالىم، بۇلاردان زالالدان باسقا ەشنارسە شىقپايدى. وزدەرى حۇكىم، شاريعاتتى تازا بىلمەيدى، كوبى نادان بولادى. ونان اسىپ ءوزىن، ءوزى ءاھىل تاريقات ءبىلىپ جانە بىرەۋدى جەتكىزبەك داعۋاسىن قىلادى. بۇل ءىس ولاردىڭ سىباعاسى ەمەس، بۇلاردىڭ جەتكىزبەگى مۇحال، بۇلار ادام الداۋشىلار، ءحاتتا دىنگە دە زالالدى. بۇلاردىڭ سۇيگەنى - ناداندار، سويلەگەنى - جالعان، دالەلدەرى - تاسبيعى مەنەن شالمالارى، ونان باسقا ەشنارسە جوق". وسى سوزدەردى ءبىز ابايدىڭ 38-قاراسوزىنەن وقيمىز.
قاسيەتتى يسلام ءدىنىن جامىلىپ، ءوز پايداسىن كۇيتتەگەن ءدىنباسىلارى قاي زاماندا دا بولعان. ءدىندى قور قىلما، حالىقتى تازا جولدان تايدىرما دەيدى ۇلى ۇستازىمىز. ابايدىڭ وسى ءبىر تەرەڭ سوزدەرى بۇگىن دە كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. قازىر دە كەيبىر ءدىن اينالاسىنداعىلاردىڭ قاجىلىقتى پارىزدان گورى اتاق-دارەجە كورىپ جۇرگەندەرى از ەمەس. ءتىپتى قاجىلىقتى قارجى تابۋدىڭ كوزىنە اينالدىرىپ العاندارى دا بار. بۇگىندە نەشە ءتۇرلى اعىمداعى دىندەردى ناسيحاتتاپ، ەل ءىشىن الا تايداي ءبۇلدىرىپ جۇرگەندەر دە جەتەدى. ءدىن مەن ءداستۇردى شاتاستىرا باستادىق. مۇسىلماندىقتىڭ اتامىز قازاق قابىلداعان اق جولىن بۇرمالاپ، ءداستۇردى جوققا شىعارىپ، اتا-باباڭدى، ارۋاقتى اۋىزعا الما دەۋشىلەر كوبەيدى. قازاق ءبىر اللاعا سىيىنا وتىرىپ، ارۋاعىن دا قاسيەت تۇتقان حالىق. "يمان ەكەۋ ەمەس، بىرەۋ" دەيدى 38-قاراسوزىندە اباي. مەنىڭ ويىمشا، اباي ايتىپ وتىرعان "يمان" - ول بۇكىل ادامزاتقا ورتاق ار-ۇجدان. سوندىقتان دا ول - بىرەۋ. ابايدى حاكىم، ادامزاتتىڭ ويشىلى دەيتىنىمىز دە، مىنە، وسىدان.
كەيىنگى كەزدەرى اللانى اللاح دەپ ايتۋ ادەتكە اينالدى. ابايدىڭ اسىل مۇراسىن قانشا اقتارىپ وقىساڭىز دا اللاھ دەگەن ءسوزدى كەزدەستىرە المايسىز، ۇنەمى اللا دەپ جازادى: "اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، قۇران راس، اللانىڭ ءسوزى ءدۇر", "اللا ءمىنسىز اۋەلدەن، پايعامبار حاق", "اللانىڭ، پايعامباردىڭ جولىندامىز", "اللا وزگەرمەس، ادامزات كۇندە وزگەرەر". مىنە، اباي وسىلاي جازادى. وسى كۇندەرى ۇلى جاراتۋشىنىڭ اتىن اللاھ دەۋشىلەر كوبەيدى. قازاق ەشقاشان "ينشاللاھ", "جاساعان اللاھ", "جاراتۋشى اللاھ", "اللاھتان تىلە" دەپ ايتقان ەمەس. مۇنى بىلاي قويعاندا قازاق باعزى زاماننان بەرى يسۋستى - يسا، مويسەەيدى - مۇسا، سالوموندى - سۇلەيمەن، داۆيدتى - ءداۋىت اتاپ كەلدى ەمەس پە؟ سوندىقتان دا عاسىرلار بويى ەلدىڭ ساناسىندا قالىپتاسقان حالىقتىق ۇعىمدى بۇزۋدىڭ ءجونى جوق. جاساعان يەمنىڭ توقسان توعىز اتىنىڭ ءبىرى اللانىڭ سان عاسىرلار بويى قازاق ساناسىنداعى وسى اتىن ساقتاعاندى ءجون دەپ بىلەمىن. مۇنىڭ جاقسى ۇلگىسىن قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ باسشىسى، كورنەكتى عالىم ءابساتتار دەربىسالىنىڭ سوڭعى جىلدارى جازعان ماقالالارى مەن سۇحباتتارىنان انىق كورىپ ءجۇرمىز. قوعامدا ابايدى جات دىنگە تەلۋشىلەر دە تابىلىپ ءجۇر. بۇل ادامنىڭ اقىلىنا سىيمايتىن نارسە. بۇعان ءۇزىلدى-كەسىلدى تويتارىس بەرۋىمىز كەرەك. كريشنايت قايدا، اباي قايدا. بۇل ابايعا عانا ەمەس، تۇتاس ءبىر ۇلتقا جاعىلعان كۇيە. ءبىز قاشاندا اباي-يسلام دەلىنەتىن ەگىز ۇعىمدى اجىراتپاي، بىرلىكتە، تۇتاستىقتا قاراستىرۋىمىز كەرەك.
اباي - وتكەن مەن ءوز زامانىن سالىستىرا وتىرىپ، ارتىنا ۇلى وسيەت قالدىرعان حاكىم. ء"اربىر عالىم - حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم - عالىم" دەيدى اباي. ابايدىڭ حاكىمدىگى ونىڭ ءار سوزىنەن، ءار ولەڭىنەن بىلىنەدى.
وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن اباي قازاق نامىستان، ار-ۇياتتان، بەرەكە-بىرلىكتەن ايىرىلدى دەپ كۇڭىرەنىپ ەدى. ءبىز سول اباي ايتقان نامىس، ار-وجدان، بەرەكە-بىرلىكپەن قوسا، تىلىمىزدەن، دىنىمىزدەن، قايىرىمدىلىقتان، مەيىرىمدىلىكتەن ايىرىلىپ قالا جازدادىق. بۇگىندە حالىق قامىن ويلايتىنداردان قارىن قامىن ويلايتىندار كوبەيدى. ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتاپ تۇراتىن - نامىس. نامىسسىز جۇرت ەلىن دە، جەرىن دە قورعاي المايدى. كورىنگەننىڭ شىلاۋىندا كەتەدى. مىنە، اباي ولە-ولگەنشە وسىنى ايتىپ كەتتى.
اباي قازاقتىڭ ءوزارا قىرقىسقا كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىندىعىنا، سىرتتان جاۋ كەلسە، باسى قوسىلماي بارا جاتقانىنا ىزالانادى. "سەنىسەرگە جان تابا الماي، سەندەلەدى ەت جۇرەك" دەپ تۇڭىلەدى ءوز ورتاسىنان.
قازاقتىڭ قاسىرەتىن ءبىر كىسىدەي تارتقان اباي "توعىزىنشى قاراسوزىندە" بۇل ويىن تەرەڭدەتە تۇسەدى:
"وسى مەن ءوزىم - قازاقپىن. قازاقتى جاقسى كورەم بە، جەك كورەم بە؟ ەگەر جاقسى كورسەم، قىلىقتارىن قوستاسام كەرەك ەدى. ۋا، ارنەشىك بويلارىنان ادام جاقسى كورەرلىك، يا كوڭىلگە تياناق قىلارلىق ءبىر نارسە تاپسام كەرەك ەدى. سونى نە ءۇمىت ۇزبەستىككە، نە ونىسى بولماسا، مۇنىسى بار عوي دەپ كوڭىلگە قۋات قىلۋعا جاراتسام كەرەك ەدى. وندايىم جوق. ەگەر جەك كورسەم - سويلەسپەسەم، ماجىلىستەس، سىرلاس، كەڭەستەس بولماسام كەرەك ەدى، توبىنا بارماي، "نە قىلدى، نە بولدى؟" دەمەي جاتۋ كەرەك ەدى، ول مۇمكىن بولماسا، بۇلاردىڭ ورتاسىنان كوشىپ كەتۋ كەرەك ەدى. بۇلاردى جوندەيمىن دەۋگە، جوندەلەر، ۇيرەنەر دەگەن ءۇمىتىم دە جوق.
مەن ءوزىم ءتىرى بولسام دا انىق ءتىرى دە ەمەسپىن. انشەيىن وسىلاردىڭ ىزاسىنان با، ياكي بوتەن سەبەپتەن بە - بىلمەيمىن. سىرتىم ساۋ بولسا دا ءىشىم ءولىم قالىپتى". اباي قانشا ءتۇڭىلسە دە ءوز ەلىن تاستاپ، كوشىپ قايدا بارادى دەيسىڭ، كوشكەن جوق، جامان ىستەرىن جەك كورە تۇرىپ جانىنداي جاقسى كورەتىن، جاماندىققا قيمايتىن ءوز جۇرتىنىڭ ىشىندە عۇمىر كەشتى. ابايدىڭ ەل ءۇشىن كۇيىنە وتىرىپ، ءوز ەلىن قانشالىقتى قۇلاي سۇيەتىندىگىن، سونشالىقتى جانى اشيتىندىعىن وسى سوزىنەن دە انىق كورەمىز.
ال ءبىز وسى ەلدى ابايشا ءسۇيىپ، ەل ءۇشىن ابايشا كۇيىپ ءجۇرمىز بە؟ ەل ءۇشىن شىرىلداعان بوپ جۇرگەندەردىڭ دە كوكەيىندەگىسىن جۇرت جاقسى بىلەدى. ءبىز ەلدى ءسۇيۋدى، ەل ءۇشىن كۇيىنۋدى ابايدان ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ۇرپاقتى دا اباي ۇلگىسىنە ۇيرەتۋىمىز كەرەك. سوندا ءبىزدىڭ ىنتىماق-بىرلىگىمىز دە كۇشەيەدى، بەرەكەمىز دە كىرەدى، داۋلەتىمىز دە مولايادى.
اباي ەڭ الدىمەن ەل بولۋدى، قازاقتىڭ قاتاردان قالماۋىن اڭسادى. ءيا، اباي ارمانى ورىندالدى. تاۋەلسىزدىك الدىق. ەل قاتارىنا قوسىلدىق. ىرگەلى مەملەكەت قۇرۋدامىز. الەم قاۋىمداستىعىنا مۇشە بولدىق. دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەگەن ماقساتىمىز دا اباي ارمانىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. بىراق اباي ايتقان كەلەڭسىز قىلىقتاردان قازاق ارىلىپ بولعان جوق. اباي ايتقان "باياعى جارتاس ءبىر جارتاستىڭ كەبىن" ءالى دە كيىپ وتىرعان سياقتىمىز. جالقاۋلىق، الاۋىزدىق، وسەكشىلدىك، بيلىكشىلدىك كۇنى بۇگىن دە بار. "زامان اقىر جاستارى، قوسىلمايدى باستارى", "جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ، اركىم ءبىر يت ساقتاپ ءجۇر ىرىلداتىپ", - دەپ اباي ايتقان سۇيەككە بىتكەن كەسەل ءالى بويىمىزدا ءجۇر. اباي ايتقانداردىڭ ۇستىنە، بۇگىندە ءتىل ازابى، ۇلتسىزدىق ازابى، ميسسيونەرلەر ماسەلەسى قوسىلدى. جاقسىنىڭ ەتەگىنە جارماسۋ ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. ءتىپتى وسى ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا الەم مويىنداعان، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني التىن تىرەگى ابايدىڭ وزىنە جارماسىپ، ابايدى اقىن ەمەس، ويشىل ەمەس دەگەن ارسىز سوزدەردى ايتۋشىلار باسقا ەمەس، ءوز ارامىزدان شىعىپ وتىرعانىنا نە ايتاسىڭ. جۇكەشەۆ، نۇرعاليەۆ دەگەندەردىڭ ساندىراقتارىن وقىپ قايران قالاسىڭ. بايبوتا قوشىم-نوعاي دەگەن ءىنىمىز وتكەن جىلى "التىن وردا" گازەتىندە كلاسسيك جازۋشىمىز عابيت ءمۇسىرەپوۆكە جارماسىپ ەدى، تاياۋدا "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ "قان مەن تەر" رومانى تۋرالى كوڭىلگە قونىمسىز سوزدەر ايتىپتى. جارايدى، ابايدى ءوز زامانى تۇسىنبەدى دەلىك. ولار ابايعا قول دا تيگىزدى. جۇدىرىق سىلتەدى. نامىسىن تاپتادى. سول قازاق كەشە الاش ارىستارىن كوگەنگە ءتىزىپ، كوزىن جويعاندا دا شىداپ وتىردى. ۋاقىت سولاي ەدى دەپ اقتالاتىن شىعارمىز. ال بۇگىن شە؟ ابايدىڭ ارۋاعىمەن الىساتىنداي باسىمىزعا نە كۇن تۋدى؟ اباي قايسىمىزدىڭ جولىمىزعا كەسە-كولدەنەڭ تۇردى؟ ءار نارسەنىڭ ءجونى بولادى. "جۇيەلى ءسوز جۇيەسىن تابادى، جۇيەسىز ءسوز يەسىن تابادى" دەيتىندى دە، ء"وزىڭدى ءوزىڭ جاتتاي سىيلا، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن" دەيتىندى دە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ارۋاقتان قورىقساق كەرەك ەتتى. ءوز نامىسىمىزدى ءوزىمىز تاپتاماساق ەتتى. ءوز دارەجەمدى كوتەرەم دەپ ارۋاق اتتاپ، اۋىزعا كەلگەندى ايتۋ بارىپ تۇرعان ادەپسىزدىك.
اباي الەمى تۇڭعيىق. ءبىز ابايدىڭ مۇحيتتاي تەرەڭ ويلارىنا قانىعا ءتۇسۋىمىز كەرەك. زامان، قوعام جايىندا، ادام جايىندا تولعانعاندا دا ءبىز بۇرىنعى دانالارىمىزدىڭ پىكىرلەرىمەن ساناسىپ وتىرۋىمىز كەرەك.
ابايدىڭ ءوزى ولگەنمەن ءسوزى ولگەن جوق. ء"ولدى دەۋگە سىيا ما ويلاڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان", - دەپ كەمەڭگەردىڭ ءوزى ايتقانداي، اباي - ارتىنا ولمەيتۇعىن ءسوز، ونەگە، وسيەت قالدىرعان، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ، عاسىردان-عاسىرعا اسىپ، تۋعان حالقىمەن بىرگە جاساسا بەرەتىن كەمەڭگەر.
سىرت قاراعاندا ابايدى بىلمەيتىن قازاق جوق سەكىلدى. كوزىمىزدى اشقاننان اباي ەسىمى جادىمىزدا، بەينەسى كوز الدىمىزدا. مەكتەپتە ابايدى وقىپ وستىك. قالا سايىن اباي اتىندا كوشە بار. اباي اتىندا قالا، اۋدان، عىلىمي ينستيتۋت، ۋنيۆەرسيتەت، كوپتەگەن تەاترلار، مەكتەپتەر بار. م.اۋەزوۆتەن باستاپ اباي جونىندە قالام تارتپاعان اقىن-جازۋشى جوق. اباي جونىندە كينو جانە باسقا ونەر شىعارمالارى دا جەتكىلىكتى. اقىن اندەرى كۇن سايىن شىرقالىپ، كىتاپتارى قايتا باسىلىپ شىعىپ جاتىر.
ءيا، ابايدى بىلەتىن سياقتىمىز. ال شىنىنا كەلسەك، ابايدى بىلدىك، تانىدىق، تەرەڭىنە بويلادىق دەپ ايتا المايمىز. ءبىز ابايدى تەرەڭ تانىپ-بىلۋگە تالپىنبادىق دەمەيمىز. تالپىندىق، تالاپتاندىق. وكىنىشى، بويىمىزعا ءسىڭىرىپ، زەردەمىزگە قوندىرا الماي كەلەمىز. ابايدىڭ مۇڭى، ابايدىڭ زارى - حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ زار-مۇڭى. ەل بولۋدىڭ، ۇلت بولۋدىڭ قاعيداسى، قام-قاراكەتى ەكەنىن تەرەڭ ۇعىنا الماي كەلەمىز.
ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس،
كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس! - دەگەندى دە ايتقان اباي.
اباي زامانىنداعى قازاقتان قازىرگى قازاق كوپ وزگەرە قويدى دەپ ايتۋ دا قيىن. الاۋىزدىق، پاسىقتىق، كورە الماۋشىلىق، توپشىلدىق، قياناتشىلدىق، دۇنيەقورلىق، وزگەگە جالپاقتاپ، ءوزىڭدى مەنسىنبەۋ، جايداقتىق، جالتاقتىق، بيلىككە، مانساپقا قۇمارلىق، ساتقىندىق، ناداندىق ءالى دە ۇلتىمىزدىڭ بويىنان ارىلماي كەلەدى، ۇلتىمىزدىڭ ايىقپايتىن دەرتىنە اينالعانداي.
ابايدان ءسوز قالماعان. قازاقتىڭ تابيعاتى، بولمىسى، قايتسە ادام بولاتىنى جونىندە ايتقان ۇلاعاتتى سوزدەرىن بويعا، ساناعا ءسىڭىرۋ، ۇلى اقىننىڭ باي مۇراسىنان عيبرات الۋ بۇرىنعىدان دا بۇگىن كەرەگىرەك بولىپ تۇر. سوندىقتان دا كۇن سايىن اباي رۋحىمەن سىرلاسىپ، كەيدە، ءتىپتى ول كىسىمەن مۇڭداسىپ، ەلدىگىمىزدىڭ، ەندىگىمىزدىڭ جايىن كەڭىرەك ويلاسىپ وتىرعانىمىز دۇرىس بولادى.
"اباي - قازاق حالقىنىڭ رۋحاني كوسەمى" دەپ جازدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ. اباي - راسىندا حالقىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمى. اباي قاشاندا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ۇلى كوشىنىڭ باسىندا. اباي ءسوزى، اباي اندەرى ماڭگى جاڭعىرا، جاڭارا بەرمەك. سۇيەگى جيدەبايدا جاتقانىمەن، ونىڭ جىرلارى اسەم استانا تورىندە كۇن سايىن ايتىلىپ، اندەرى كۇن سايىن شىرقالا بەرەتىنىنە كۇمان جوق. ابايدى قۇرمەتتەۋ - ءوزىڭدى قۇرمەتتەۋ، ابايدى قاستەرلەۋ - ۇلتىڭدى قاستەرلەۋ دەگەن ءسوز. مۇنىڭ ءبارى دە ابايعا ەمەس، بۇگىنگى ءوزىمىزگە، جالپى قازاققا، كەلەشەككە كەرەك اڭگىمە.
تاريحتى تۇلعالار جاسايدى. ءبىز اباي، ماحامبەت، جامبىل سەكىلدى اسىلدارىمىزدى بۇكىل ۇلت قازىناسى، ابىرويى دەپ ۇعىنۋىمىز كەرەك، ماسەلەن، قازىر وسىنداي اسىلدارىمىزدىڭ مەرەيتويىن وتكىزگەندە بار سالماقتى سول ۇلىلاردىڭ تۋعان وبلىسىنا سالىپ ءجۇرمىز. ءبولۋ، ءبولىنۋ دەگەن وسىدان باستالادى. ءبىز مۇنداي ۇلىلارىمىزدىڭ تويىن مەملەكەتىمىزدىڭ مەرەيىنىڭ تويى دەپ ويلاۋىمىز كەرەك. مۇنداي ءىس-شارالار ۇلتىمىزدى بولۋگە ەمەس، بىرىكتىرۋگە، مەملەكەتتىك، ۇلتتىق مۇددە توڭىرەگىنە توپتاستىرۋعا قىزمەت ەتۋى كەرەك. الدا تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى، ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى كەلە جاتىر. ەل ىرگەسىن بەكىتىپ، وتكەنى مەن بولاشاعىن تارازىلايتىن مۇنداي ءىس-شارالارعا جاقىنداعاندا ەمەس، دايىندىق جۇمىستارىن كۇنى بۇرىن جاساعان ءجون.
"قازاقتىڭ باس اقىنى ۇلى ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشاما الىستاساق، رۋحىنا سونشاما جاقىندايمىز. حالقىمىز ۇنەمى بۇل كۇيدە تۇرا بەرمەس، اعارار، ونەر-بىلىمگە قانار، سول كۇندەردە اباي قۇرمەتى كۇننەن-كۇنگە ارتار. حالىق پەن اباي اراسى كۇشتى ماحابباتپەن جالعاسار. ول كۇندەردى ءبىز كورمەسپىز، بىراق ءبىزدىڭ رۋحىمىز سەزەر، قۋانار..." دەگەن ەكەن الاشتىڭ ارداگەرى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ. قانداي ءدال، ادەمى ايتقان ارىسىم!
بۇگىندە اباي تۋرالى تىڭ وي، جاڭا ءسوز ايتۋ دا قيىن. اڭگىمە اباي تۋرالى جازۋدا، اباي جايىندا ءسوز ايتۋدا دا عانا ەمەس، ابايدى وقىپ، ۇعىنا بىلۋدە، اباي سوزىنە قۇلاق اسا بىلۋدە، ابايدى جان-تانىڭمەن بويعا سىڭىرە بىلۋدە. ابايدى عانا ەمەس، باعزى زامانداردان بەرى ۇزىلمەي كەلە جاتقان دانالىعىمىزدى، تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي سەكىلدى بابالار ءسوزىن، اسانقايعى، قازتۋعان، اقتامبەردى، ماحامبەت، مۇرات، دۋلات، جامبىل، مۇقاعالي مۇرالارىن جاتتاتىپ، جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ۇعىندىرۋدى پارىزىمىز دەپ ەسەپتەۋىمىز كەرەك. مۇنىڭ ءوزى تۇپتەپ كەلگەندە قازاقتى قازاق ۇعىنۋ، قازاقتى قازاق ءتۇسىنۋ دەگەن ءسوز! قازاقتى سىرتتان كەلىپ ەشكىم جارىلقامايدى. قازاقتى جارىلقاسا، تەك قازاق قانا جارىلقايدى.
"ەي، تۇرىكتىڭ بەكتەرى، حالقى! سەندەر الاۋىزسىڭدار، تاققا كىرىپتارسىڭدار. اعالى-ءىنىلىنىڭ داۋلاسقاندىعىنان، بەكتى-حالقىنىڭ جاۋلاسقاندىعىنان، دۇشپانىڭنىڭ سوزىنە الدانعاندىعىڭنان قاعاندىعىڭنان، ەلدىگىڭنەن، تورىڭنەن، بيلىگىڭنەن ايىرىلدىڭ. جەر-جەرگە بوسىپ ساندالدىڭ. بىرەسە ىلگەرى شاپتىڭ، بىرەسە كەرى شاپتىڭ، بارعان جەردە نە پايدا تاپتىڭ؟ بەك ۇلدارىڭ قۇل بولدى، پاك قىزدارىڭ كۇڭ بولدى. تۇرىك حالقى، وكىن!"
ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتاتىن وسى سوزدەردى كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنەن وقيمىز. باسىنان كەشكەندەرىن ماڭگى وشپەستەي ەتىپ جۇرەگىنىڭ قانىمەن، كوزىنىڭ جاسىمەن بابالار تاسقا وسىلاي، قاشاپ جازىپ كەتكەن. ابايدىڭ دا ايتىپ، اللادان تىلەگەنى - سول حالىقتىڭ مىزعىماس بىرلىگى، جاراسقان ىنتىماعى ەدى. اللا، قازاققا ىنتىماق، بەرەكە بەرسىن.
مىرزاتاي جولداسبەكوۆ
«ورال ءوڭىرى» وبلىستىق گازەتى
