قوعامنىڭ ءتۇرلى دامۋ جولدارى بار. ادامزات تاريحىنان توتاليتاريزم، دەموكراتيا، انارحيزم ءتارىزدى باسقا دا كوپتەگەن كورىنىستەردى ءجيى كورۋگە بولادى. بۇلاردىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟ ولاردىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى قانداي؟ رۋحاني جاڭعىرۋ بارىسىندا بىزگە قانداي جولدى تاڭداۋ كەرەك؟ بۇگىنگى وتپەلى داۋىرىمىزدە ءبىز ءۇشىن بۇل سۇراقتاردىڭ ماڭىزى ۇلكەن. 

قانداي كۇردەلى سۇراق بولسا دا ونىڭ جاۋابىن اباي مۇراسىنان تابۋعا بولادى. تەك قانا تازا نيەتپەن تەرەڭىنە ۇڭىلە ءبىلۋ كەرەك. سونىڭ دالەلى رەتىندە وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن دا حاكىم اباي ىلىمىنەن ىزدەپ كورەلىك. 

سونىمەن، قوعام ءومىرىنىڭ زاڭدىلىعى قانداي؟ ول نە نارسەگە بايلانىستى؟

اباي ءىلىمى بويىنشا، قوعام ءومىرى الەمنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەن.   

ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى سوزىندە حاكىم اباي اللا تاعالا ءبىرتۇتاس جانە ونىڭ ءبىر كورىنىسى عالام ەكەنىن بىلدىرەدى. «ول «بiر» دەگەن ءسوز اللا تاعالا عالامنىڭ iشiندە، عالام اللا تاعالانىڭ iشiندە»، – دەيدi عۇلاما. عالام اللا تاعالانىڭ ىشىندە جانە ول عالامدى اللا تاعالانىڭ ءوزى جاراتقان بولسا، وندا جاراتۋشى مەن جاراتىلعان – ءبىر. اللا تاعالا ولشەۋسىز بولعاندىقتان، بۇل بىرلىكتە، ياعني بۇل عالامدا ەشقانداي كەمشىلىك جوق. بۇكىل بولمىس ءومىرى كەمشىلىگى جوق ۇيلەسىمدىلىك كورىنىسى. بۇل اقيقاتتى قورشاعان ورتاعا كوڭىل ءبولىپ، وي جۇيەسىنەن وتكىزگەن ادامنىڭ قايسىسى بولسا دا كورە الادى. 

ادامزات بولمىستىڭ ءبىر بولىگى، ەندەشە ونىڭ ءومىرى دە ۇيلەسىمدى بولۋى كەرەك. وسىلاي اباي ادامزات ءومىرىنىڭ ۇيلەسىمدى جانە ەشبىر كەمشىلىگى جوق كەمەلدى ەكەنىنە دالەل كەلتىرگەندەي بولادى. ونىڭ دالەلى: ادامزات – اللا تاعالا كەمشىلىكسىز  جاراتقان بولمىستىڭ ءبىر بولىگى. بۇل داۋ تۋدىرمايتىن اقيقات جانە كەمەلدىلىك شارتى. 

بىراق، ءىس جۇزىندە بارلىعى كەرىسىنشە. وكىنىشكە قاراي، ادامزات ءومىرى بۇل ۇيلەسىمدىلىكتەن اۋىتقىپ، كەمەلدىلىكتەن ايىرىلىپ جاتادى. ۇلكەن يمپەريالار قۇلدىراپ، ىدىراپ، ال ادام ءومىرى قايعى-قاسىرەت، زورلىق-زومبىلىق، ادىلەتسىزدىككە ءجيى ۇشىرايدى.   

مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ۇيلەسىمدى بولمىستا وسىنشا كەمشىلىكتىڭ   بولۋى نە سەبەپتەن؟ 

ارينە، بۇل وتە ماڭىزدى سۇراق. بولمىستىڭ تەرەڭ سىرىن قامتيتىن بۇل كۇردەلى سۇراقتارعا اباي مۇراسى جاۋاپ بەرەدى. 

حاكىم اباي وتىز سەگىزىنشى سوزىندە ادام بالاسىنىڭ باسقا جان يەلەرىنەن ايىرماشىلىعىن جانە ارتىقشىلىعىن تۇسىندىرە كەلىپ، وعان ەرەكشە اقىل-ەس پەن ەرىك بەرىلگەنىن جازادى. بۇل ەرەكشەلىكتەر باسقا جان يەلەرىندە جوق. بىراق ادام بالاسى وسى ارتىقشىلىعىن دۇرىس پايدالانا الماي، كەيدە بولمىس ۇيلەسىمدىلىگىن بۇزادى. ياعني، ادامنىڭ قايعى-قاسىرەتى ونىڭ وزىنەن! 

ونىڭ سەبەبى نەدە؟ نەگە ادام وسىنشا قاتەلىكتەر جىبەرەدى؟ 

ونىڭ سەبەبى ادام بولمىسىندا جاتىر. اباي قىرىق ءۇشىنشى سوزىندە «ادام ۇعىلى ەكى نارسەدەن: ءبىرى – ءتان، ءبىرى – جان» دەيدى. ياعني، ادام ءتان مەن جاننان، ياعني رۋحاني جانە زاتتىق بولمىستان قۇرالادى. جەتىنشى سوزىندە اباي وسىعان بايلانىستى بۇل ەكى بولمىس جان قۇمارى جانە ءتان قۇمارىن تۋدىراتىنىن جازادى. ادامعا بۇل ەكەۋى دە كەرەك. بىرەۋىنسىز ەكىنشىسى ءومىر سۇرە المايدى. بىراق ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار: قۇندىلىقتارى ەكى باسقا، ءتىپتى قاراما-قارسى، سوندىقتان ولار ۇنەمى ءبىر-بىرىمەن كۇرەستە. ادام ءوزىن جانمەن بالاعاندا جان قۇمارى اسەر ەتىپ، ول رۋحاني بيىككە كوتەرىلە الادى. ال تانمەن بالاعاندا – ونى ءتان قۇمارى جەڭىپ، ءتۇرلى كۇنالى ىستەرگە بارىپ، حايۋاننان دا تومەن قۇلدىراپ كەتەدى.  ءومىردىڭ بارلىق كورىنىستەرى مەن قوعامداعى قايشىلىقتار سەبەبى، مىنە وسى جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ ءوزارا بايلانىسى مەن ولاردىڭ كۇرەسىندە جاتىر. 

رۋحاني بولمىس ماڭگىلىكتى، بىلىمگە تولى جانە ءلاززاتتى. سوندىقتان جان قۇمارىنداعى ادامنىڭ ءومىرى اۋرۋ-سىرقاۋسىز، ۇزاق; وي-ءورىسى بولمىستىڭ تۇپكى سىرىن تۇسىنەتىن تەرەڭ; ءومىرى قۋانىشقا تولى جانە باقىتتى. زاتتىق بولمىس، كەرىسىنشە، – ۇنەمى وزگەرىستە جانە ۋاقىتشا; ناداندىق پەن قاتەلىكتىڭ قۇرساۋىندا; ءومىرى ءتۇرلى قيىندىقتار مەن قاسىرەتكە تولى. سوندىقتان ءتان قۇمارى ناپسىقۇمارلىققا اينالىپ، ادامدار ءتۇرلى اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ، وي-ءورىستىڭ تارلىعىنان ءومىرى قىسقا، ءارى باقىتسىز بولىپ، تىرشىلىك شىرعالاڭىنان شىعا الماي قالادى. ياعني، جان قۇمارى باسقارعاندا  – ادامزات قوعامى وركەنيەت جولىندا، ال ءتان قۇمارى باسقارعاندا – كەرىسىنشە، وعان قاراما-قارسى، قۇلدىراۋ جولىنا بەت الادى. 

بۇل ارادا وتە ماڭىزدى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋ كەرەك. ءومىر قاجەتتىلىگى دەگەنىمىز نە؟ ناپسىقۇمارلىق دەگەنىمىز نە؟ ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟ ادام بالاسىنا، ءتىپتى بارلىق جان يەلەرىنە، ءتۇرلى ءومىر قاجەتتىلىكتەر ءتان. ولار ۇيقىعا، تاماق، قورعانىس جانە ۇرپاق قالدىرۋعا مۇقتاج. بۇلار بۇكىل الەم ءومىرىنىڭ كورىنىستەرى. بۇلار بولماسا ءومىر دە جوق. بىراق بۇل قاجەتتىلىكتەر مولشەرىنەن اسقاندا ولار مۇلدە باسقا قاسيەتتەر الادى. بۇل تۋرالى  اباي قىرىق ءۇشىنشى سوزىندە «... ءبارىنىڭ دە ولشەۋى بار. ولشەۋىنەن اسىرسا، بوعى شىعادى» دەگەن. ياعني، ءومىر قاجەتتىلىكتەرىن ولشەۋىنەن اسىرسا، ولار وزدەرىنىڭ كەرى قاسيەتتەرىن كورسەتىپ، نە نارسەنىڭ بولسا دا بوعىن شىعارادى. سەبەبى، قاراپايىم قاجەتتىلىك ناپسىقۇمارلىققا اينالادى. مىسالى، اراق-شاراپ توي-دۋماندا كوڭىل كوتەرۋگە، ال قارتا ويىنى دەمالىس رەتىندە بولسا، ولار ولشەۋىنەن اسقاندا ماسكۇنەمدىككە، قارتاعا بايلانۋ ءتارىزدى قۇمارلىقتارعا اينالاتىنى بەلگىلى. بۇلار قاجەتتىلىك ەمەس، قۇمارلىق. مۇنداي قۇمارلىقتار قاجەتتىلىك ەمەس، اۋرۋ تۇرلەرى. ولاردى ەمدەۋ كەرەك. ناپسىقۇمارلىق دەگەنىمىز وسى. ناپسىقۇمارلىق پەن قاجەتتىلىكتى ايىرا ءبىلۋ كەرەك. قاجەتتىلىك ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋ شارتى بولسا، ال ناپسىقۇمارلىق بۇكىل ادامزات وركەنيەتىنىڭ، ءتىپتى ءاربىر ادامنىڭ قۇلدىراۋىنىڭ، قايعى-قاسىرەتىنىڭ سەبەبى بولىپ تابىلادى. اباي ناپسىقۇمارلىقتى ءتان قۇمار دەپ اتايدى. بۇل قاجەتتىلىك ەمەس. قاجەتتىلىكتىڭ ولشەۋىنەن اسقان ءتۇرى. ولشەۋدەن اسىرماۋ كەرەك.  سوندىقتان ناپسىقۇمارلىقپەن كۇرەستى «ۇلكەن جيحاد» دەپ اتاپ، بۇل كۇرەسكە يسلامدا وتە ۇلكەن كوڭىل بولەتىنى بەلگىلى.  اباي ىلىمىنەن، مىنە، ءومىردىڭ تاعى ءبىر وسىنداي ماڭىزدى تۇسىن تۇسىنە الامىز.   

ءتان قۇمارى قايدان شىعادى؟ ونىڭ سەبەبى، جان ءوزىنىڭ قۇمارىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ءتاندى پايدالانادى. ادام ءوزىن تانمەن بالايتىن بولعاندىقتان، جان دا ءوزىن تانمەن بالاپ، جان قۇمارىن ءتان قۇمارىنا اينالدىرىپ جىبەرەدى. رۋحاني بىلمەستىكتىڭ سالدارى وسىنداي ۇلكەن قاتەلىككە اكەلەدى. ناتيجەسىندە ادام بالاسى جان قۇمارىنان ايىرىلىپ، ءتان قۇمارىنا بەرىلىپ كەتەدى. جان تۇنشىعىپ، ناپسىقۇمارلىق بيلەپ كەتەدى. بۇدان شىعۋ جولى – رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى جاندى تازارتىپ، جۇرەك كوزىن اشۋ. وسىلاي ادام بالاسى دۇرىس جولعا بەت بۇرادى.    

جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ ءوزارا كۇرەسىنە بايلانىستى قوعام ومىرىندە ەكى جول پايدا بولادى. ءبىرى – تابيعي جول. بۇل جول – بولمىسپەن ۇيلەسكەن، جان قۇمارى باسقارعان ەركىندىك جولى. ەكىنشىسى – ادامدار وزدەرىنىڭ اقىل-ەسىمەن ويلاپ  شىعارعان جاساندى جول. بۇل جول – قاتاڭ ءتارتىپتى كەرەك قىلاتىن، ەرىكتى تەجەيتىن جول. ادامزات قوعامىنىڭ وركەنيەتى وسى ەكى جولدىڭ اراسىندا جانە ونىڭ دامۋى، ياعني رۋحاني جاڭعىرۋى، ولاردىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدىلىگىنە بايلانىستى. 

بۇل قاعيدا قوعامنىڭ نەگىزى ادام بولعاندىقتان، ونىڭ وركەندەۋى، نەمەسە قۇلدىراۋى دا ادامنىڭ ەركىندىگى مەن تارتىپكە باعىنۋىنا بايلانىستى دەگەن تۇجىرىمعا اكەلەدى. سوندىقتان، ەركىندىك پەن تارتىپكە جەكە توقتالايىق. 

ەركىندىك – جان قۇمارىن قاندىرۋدىڭ نەگىزگى  شارتى. ەركىندىك – جان قاسيەتى، ادامنىڭ ۇنەمى ۇمتىلاتىن شەكسىز ارمانى. ادام ءۇشىن ول ەڭ قىمبات جانە ەڭ ۇلكەن قۇندىلىق. سوندىقتان ەركىندىك ءۇشىن ادام جانىن پيدا ەتىپ ءتۇرلى ارەكەتتەرگە بارادى. رەۆوليۋتسيا، نە بولماسا ءتۇرلى توڭكەرىستەر ەركىندىك ءۇشىن بولادى. ولار ەركىندىك شەكتەلگەن قوعامنىڭ كورىنىسى. ادامدار وسىلاي ءتۇرلى قارسىلىقتار مەن كوتەرىلىس ارقىلى ەركىندىككە قول جەتكىزەدى. دەموكراتيا ورنايدى. ادامدار بوستاندىق الىپ، جان كۇيزەلىسىنەن ارىلىپ، رۋحاني جەتىلۋگە مۇمكىندىك الادى. بىراق ەركىندىكتىڭ دە ءوز شەگى بار. ەركىندىكتى دۇرىس پايدالانباي، جان قۇمارى ەمەس، ءتان قۇمارى ءۇشىن قولدانعاندا ەركىندىك ءوزىنىڭ كەرى ناتيجەسىن بەرۋى مۇمكىن. وسىلاي دەموكراتيا انارحياعا اينالىپ كەتەدى. انارحيا دەگەنىمىز ادامداردى ەش نارسەگە ماجبۇرلەمەۋ، قارىم-قاتىناستىڭ ەركىندىگىنە نەگىزدەلگەن، باسقارۋسىز شىنايى قوعامدىق ءتارتىپ ورناتۋ. بىراق، وكىنىشكە قاراي، مۇنداي تۇسىنىك ادامنىڭ ءتان قۇمارىن ەسكەرمەيدى. سوندىقتان، انارحيا – ىسكە اسپايتىن ۋتوپيا. ادام بوستاندىق العان سوڭ، ءوزىنىڭ رۋحاني ناداندىعىنان ەندى ءتان ارقىلى باقىت ىزدەۋگە بەرىلەدى. وسىلاي ادامنىڭ ناپسىقۇمارىلىعى ءوسىپ، قوعام باسقارۋسىز قالىپ، تارتىپسىزدىك، حاوس پايدا بولادى. ءوءمىردىڭ ۇيلەسىمدىلىگى بۇزىلىپ، قوعام بەيبەرەكەت حالگە كەلەدى. مۇنداي كورىنىستى بارلىق توڭكەرىس، رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى جاعدايدان كورۋگە بولادى. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىنگى توقسانىنشى جىلدارى ەلىمىزدە بولعان جاعدايلار بۇعان جاقسى دالەل. ءتارتىپتىڭ السىرەگەنىن پايدالانىپ، ءتۇرلى توپتار قوعام بايلىعىن تالان-تاراجعا سالدى. ەلدە زورلىق-زومبىلىق، رەكەت ءتارىزدى  ءتۇرلى باسسىزدىقتار ۇلعايىپ، جان كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. مۇنداي جاعداي ەگەمەندى بولعان بارلىق ەلدەرگە ورتاق كورىنىس بولدى. قىلمىستى توقتاتاتىن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ ماڭىزىن ەل وسى كەزدە ءتۇسىندى. تاعى ءبىر مىسال – كەڭەس وداعىنىڭ العاشقى جىلدارى. رەۆوليۋتسيادان كەيىن بۇرىنعى جۇيە جويىلىپ، انارحيا ورنادى.  قىلمىسكەرلەر كوبەيىپ، ەلدىڭ بەيبەرەكەتى شىقتى. بۇل جاعداي كوممۋنيستەردى 1918-1922 جىلدارى ءتارتىپ ورناتۋ ءۇشىن «قىزىل تەررور» دەپ اتالعان كۇرەس ۇيىمداستىرۋعا ءماجبۇر ەتتى. رەۆويۋتسيا جاۋلارىن اۋىزدىقتاپ، قوعامدى ءبىر قالىپقا كەلتىرۋ ءۇشىن ولار وسىنداي قاتاڭ شارالارعا بارعان ەدى. 

قاتاڭ ءتارتىپ – قوعامدى رەتتەپ، جۇيەلەۋ جولى. بىراق، ەركىندىكتى شەكتەپ، تەك قانا قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋ – ماسەلەنى شەشۋ جولى ەمەس. بۇل توتاليتارلىق ءادىس. توتاليتارلىق ادىسپەن قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋعا بولادى. بۇل ادىستە نەگىزگى قوزعاۋشى كۇش – قورقىنىش. قوعامدى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋدە بۇل جول اۋەلدە وتە ءتيىمدى. بىراق وتە ۇلكەن كەمشىلىگى بار: ەرىكتى شەكتەپ، ادامنىڭ رۋحىن تۇنشىقتىرادى. توتاليتاريزم ورناعان مەملەكەتتە قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسى بيلىكتىڭ باقىلاۋىندا بولىپ، ادام بوستاندىعى مەن كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى جويىلادى، وپپوزيتسيا مەن وزگە ساياسي وي وكىلدەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلادى. وي ەركىندىگى جويىلىپ، جان كۇيزەلىسكە ۇشىرايدى. بۇكىل جۇرت رۋحاني جانە زاتتىق توقىراۋعا ۇشىراپ، ار-نامىس، قايرات-جىگەردەن ايرىلىپ، قوي مىنەزدى بولىپ كەتەدى. ال قوعامدا ادىلەتتىك اياققا باسىلىپ، كوررۋپتسيا، جەمقورلىق كۇش الىپ، مەملەكەت قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. توتاليتارلىق جۇيەنى جەكە ادامدار، نە بولماسا بەلگىلى ءبىر پارتيا باسقارادى. بۇكىل حالىقتى  وزىنە تولىق باعىندىرىپ العاندا شەكسىز بيلىككە جەتكەن ونداي ادامدار ءوز قامىن عانا ويلاپ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردەن ايرىلىپ تيرانعا اينالادى. ءوزىنىڭ مىنگەن سۇيىكتى اتىن ينتسيتاتانى سەناتور ەتىپ تاعايىنداعان ءريمنىڭ يمپەراتورى كاليگۋلا بۇعان جاقسى مىسال بولادى. بۇكىل ەل ازىپ-توزىپ، رۋحاني قۇلدىراۋ جولىندا. تاعى ءبىر مىسال ءوتكەندەگى  كەڭەس وداعى. الەمدەگى قۇدىرەتتى توتاليتارلىق مەملەكەت جەتپىس جىلداي عانا ءومىر ءسۇرىپ جىلدام ىدىراپ كەتتى.  

دەموكراتيا جولى – تىعىرىقتان شىعۋ جولى. جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنان شىعاتىن ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپ – قوعام ءومىرىنىڭ ەكى باستاۋى. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ساتتىلىگى وسى ەكى باستاۋدىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدىلىگىنە بايلانىستى. بۇلار قۇستىڭ ەكى قاناتى ءتارىزدى. ەگەر قۇستىڭ ءبىر قاناتى السىرەسە، ول ۇشقان باعىتىنان اۋىتقىپ كەتۋى مۇمكىن. سول سياقتى بۇل ەكى باستاۋدىڭ ءبىرى السىرەسە قوعام ءومىرى ۇيلەسپەي، بەيبەرەكەت بولىپ، وركەنيەت جولىنان شىعىپ كەتەدى. دەموكراتيا دەگەنىمىز – ادام ەركىندىگى مەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى. وسىلاي ءتان قۇمارى مەن جان قۇمارىن ءوزارا ۇيلەستىرىپ، قوعامدى وركەنيەتتىڭ سارا جولىنا سالۋعا بولادى. 

مەملەكەتتىڭ دامۋ دارەجەسى وسى ۇيلەسىمدىلىكتىڭ دەڭگەيىنە بايلانىستى.

دەموكراتيا ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ، ياعني انارحيا مەن ءتوتاليتاريزمنىڭ اراسىنداعى نۇكتە دەيتىن بولساق، وسى نۇكتەنىڭ قاي جاققا اۋىتقۋىنا بايلانىستى قوعام ءومىرى وزگەرىپ وتىرادى. ەگەر نۇكتە تەڭ ورتادا جاتسا، ونداي دەموكراتيا ءوزىنىڭ شىڭىنا جەتىپ، قوعام وركەنيەتتىڭ سارا جولىندا. بۇل قوعام ءومىرىنىڭ ەڭ ءتيىمدى شاعى. بىراق ۋاقىت ىقپالىمەن بۇل نۇكتەنىڭ ورنى ءبىر ورىندا تۇرماي، بىردە ولاي، بىردە بۇلاي بولىپ، قۇبىلىپ وتىرادى. نۇكتە ەركىندىك جاعىنا اۋىتقىعاندا، قوعامدا ءتارتىپ السىرەپ، انارحيا كۇش الىپ كەتەدى. وسىلاي ەركىندىك باسىم بولىپ، دەموكراتيا انارحياعا اينالادى. ال نۇكتە قاتاڭ ءتارتىپ جاعىنا اۋىتقىعاندا، ءتارتىپ ەرىكتى تۇنشىقتىرىپ، قوعام توتاليتارلىق باعىت الىپ، دەموكراتيا توتاليتاريزمگە اينالادى. وسىلاي قوعام ءومىرىنىڭ قانداي كورىنىسى بولسا دا وسى نۇكتەنىڭ، ياعني دەموكراتيا دەڭگەيمەن باعالاۋعا بولادى. دەموكراتيا دەڭگەيى – قوعام ايناسى.

دەموكراتيانىڭ تيىمدىلىگى ەركىندىك پەن ءتارتىپتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ولاردىڭ قۋاتىنا دا بايلانىستى. نەعۇرلىم ادام ەركىندىگى تولىق جانە ءتارتىپ قاتاڭ بولسا، سولعۇرلىم دەموكراتيالىق ەلدىڭ دامۋ قارقىنى دا جوعارى بولادى.   

سونىمەن، قوعام ءومىرىن باسقارۋدا ءتيىمدى نەگىزگى جول – دەموكراتيالىق جول. دەموكراتيا – ەركىندىك. بىراق قاتاڭ ءتارتىپ اياسىنداعى ەركىندىك. دەموكراتيالىق ەلدە ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپ ۇيلەسىمدى بولۋى كەرەك. ۇيلەسىمدىلىك جويىلعاندا ەلدىڭ بەرەكەسى كەتەدى. 

ەندى وسى جۇيەلەردىڭ ومىردەگى كورىنىسىنە توقتالايىق. 

توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ىسكە اسۋى ءۇشىن بۇكىل حالىق قولدايتىن وتە جوعارى يدەيا (كەڭەس وداعىنداعى كوممۋنيزم يدەياسى ءتارىزدى) جانە سوعان شابىتتاندىرىپ ەلدى بىرىكتىرەتىن ادام كەرەك. جوعارى يدەيامەن شابىتتانعان حالىق قيىنشىلىقتارعا ءتوزىپ، قوعام تەز ارادا وركەنيەتتىڭ العى شەبىنە شىعا الادى. قاتاڭ ءتارتىپ ەش قيىنشىلىقسىز ورنايدى. بىراق جان قۇمارى شەكتەلگەندىكتەن، رۋحاني سۋاتتان ايىرىلعان مۇنداي قوعام ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيىنەن اسا المايدى. ەركىنەن ايىرىلعان ادام نامىس-جىگەردەن جۇرداي بولىپ، ءجۇنجىپ،  ايداعانعا كونگىش قوي ءتارىزدى بولادى. ولار تۋرالى اباي «زامانعا جامان كۇيلەمەك، زامانا ونى يلەمەك» دەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، توبىرعا اينالادى. وسىنداي كورىنىستى بۇگىنگى توتاليتارلىق تۇركمەنستان مەن سولتۇستىك كورەيا كورسەتىپ وتىر. سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك كورەيانىڭ ەكەۋىندە دە بولعان ءبىر ادام «توتاليتارلىق سولتۇستىك كورەيادا كوشەدە پوليتسيادان اياق الىپ جۇرە المايسىڭ، ال دەموكراتيالىق وڭتۇستىك كورەيادا پوليتسەيدى ىزەپ تابا المايسىڭ» دەپ تاڭ قالادى. دەموكراتيا ورناعان ەلدە قۇقىق ساقتايتىن ورگانداردار ادىلەتكە قىزمەت ەتەدى جانە  ولاردىڭ سانى توتاليتارلىق ەلمەن سالىستىرعاندا وتە ازعانا.  

سونىمەن، ەڭ ءتيىمدى جۇيە – دەموكراتيا. مۇنداي قوعامدا ەل باسقارۋشى ادامنىڭ ءرولى وتە ۇلكەن. «كوپ شۋىلداق نە تابار، بيلەمەسە ءبىر كەمەل؟» دەيدى اباي. «كەمەل» ارابتىڭ «ءال ينسان ءال كاميل» دەگەن سوزىندەگى «كەمەل ادام» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل ءسوزدىڭ قانداي جوعارى ءمانى بارىن كورەمىز. كەمەل ادام – كەمشىلىگى جوق تولىق ادام. ونداي ادامدار سيرەك كەزدەسەدى. كوپ شۋىلداقتى، ياعني كوپشىلىكتى وسىنداي ادامدار باسقارعاندا قوعامدا ەركىندىك پەن ءتارتىپ ۇيلەسىمگە كەلەدى. تۇركيانى كەمال اتاتۇرىك، اقش-تى دج.ۆاشينگتون ءتارىزدى وسىنداي ادامدار دەموكراتيا ورناتىپ، وركەنيەت جولىنا سالعان. قازىرگى زاماندا تۇركيا تۇرىك ەلدەرىنىڭ، ال اقش بۇكىل دۇنيەجۇزى ەلدەرىنىڭ الدىڭعى سابىندا.  مۇنداي قوعامدى اباي «جاعاسى جايلاۋ ول ءبىر كول» دەپ باعالايدى. كەمەل باسشى حالىقتىڭ الدىندا جۇرەدى. 

دانىشپان اباي كەمەل باسشىنىڭ قوعام ومىرىندەگى ءرولىن بىلاي دەپ جوعارى باعالايدى.

ەدينيتسا – جاقسىسى،

ەرگەن ەلى بەينە ءنول.

ەدينيتسا ءنولسىز-اق،

ءوز باسىندىق بولار سول.

ەدينيتسا كەتكەندە،

نە بولادى وڭكەي ءنول؟

كوپشىلىك قاۋىم كەمەل باسشىعا ەرەدى، ونى ۇلگى تۇتىپ، تەڭەلۋگە ۇمتىلادى. باسشى قاتاڭ، ءارى ءادىل، ەڭ باستىسى – جانى تازا ابزال ادام بولۋى كەرەك. ماقساتى – العا ۇمتىلىپ، ەلدى سوڭىنا ەرتۋ. ەگەر ارتىنا قارايلاپ، توبىردىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، ونىڭ سويىلىن سوقسا، قوعامداعى وزبىرلار كۇش الىپ، ەل ءىشى ءىرىپ-ءشىرىپ، قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. ال باسشىنىڭ ءوزى ادامگەرشىلىك قاعيدالارىن بۇزىپ، قىلمىس ىستەرگە بارسا، ونداي قوعامنىڭ رۋحاني جەتىلۋى قيىننىڭ قيىنى، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. كوپشىلىك قاۋىمنىڭ سانا-سەزىمى ءتان دەڭگەيىندە. سوندىقتان ونداي كوپشىلىكتى «...كوپتە اقىل جوق. ەبىن تاپ تا، جونگە سال» دەپ تۇسىندىرەدى اباي. 

ادامزات تاريحىندا كەمەل ادامنىڭ قوعامعا اسەرى تۋرالى كوپتەگەن مىسالدار بار. ولاردىڭ ەڭ الدىندا پايعامبارلار مەن اۋليەلەر تۇر. مۇنداي ادامداردى اباي وتىز سەگىزىنشى سوزىندە ادامزاتتىڭ ۇستازدارى دەپ باعالايدى. ولاردىڭ ءومىرى ەرەكشە. ولار وزدەرىنىڭ جان تازالىعى ارقاسىندا قاراپايىم ادامدى وزىنە سەندىرىپ، سوڭىنا ەرتە ءبىلدى. كوپشىلىك قاۋىم ۇلگى الاتىن نىسانا، ۇمتىلاتىن دەڭگەي، جول كورسەتەتىن شامشىراق بولدى. وسىلاي ءدىننىڭ نەگىزى قالانىپ، بۇكىل ادامزات جاڭا رۋحاني دەڭگەيگە كوتەرىلىپ وتىردى. مۇحاممەد پايعامبارىمىز (س.ع.س.) يسلام ءدىنىن تاراتىپ ادامزاتتى رۋحاني جاڭا دەڭگەيگە كوتەرسە، ال اۋليە ءمۇسىرالى تاۋكە حان تۇسىندا  ءوزىنىڭ رۋحاني قۋاتىمەن قازاق حالقىن ەركىندىك جولىنا بىرىكتىرىپ، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا تويتارىس بەردى. 

وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى كۇندەرى جوعارى يدەيا مەن سوعان سايكەس باسشى ادامنىڭ تابىلۋى وتە قيىن. ءومىر وسىنى كورسەتىپ وتىر. بىرىنشىدەن، رۋحاني جاعدايى جۇتاۋ، وركەنيەتى جەتىلمەگەن مەملەكەتتە حالىق ەشبىر جوعارى يدەيانى قابىلداي المايدى. ەكىنشىدەن، قازىرگى قوعامداعى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايعا بايلانىستى حالىققا ۇلگى بولاتىن، ادامگەرشىلىگى جوعارى، ەلگە كىرشىكسىز قىزمەت ەتەتىن تازا ادامنىڭ تابىلۋى وتە قيىن. قانداي ادال باسشى بولسا دا ۋاقىت ىقپالىمەن جان قۇمارىن ءتان قۇمارى جەڭىپ،  ول جەكە باسىنىڭ قامىمەن، كەزىندە تۋرا جولدان اۋىتقىپ كەتەتىنىن ءومىر ءوزى كورسەتىپ وتىر. مۇنداي باسشىلار حالىق قولداۋىنان ايىرىلادى. حالىقتىڭ نارازىلىعى تۋىپ، قوعام ودان دا تومەن قۇلدىرايدى. 

سونىمەن، اباي ىلىمىنەن رۋحاني جاڭعىرۋ جۇيەسىن كورەمىز. ول جۇيە – دەموكراتيا. وركەنيەتتىڭ تەوريالىق نەگىزى – ءتارتىپ پەن ەركىندىكتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى. دەموكراتيا دەگەنىمىز، مىنە، وسى. تەك قانا دەموكراتيالىق ەلدە عانا اركىم ءوزىن ەركىن سەزىنەدى، ءومىرى باقىتتى بولادى. 

قاتاڭ ءتارتىپتى قالاي ساقتاۋعا بولادى؟ ءبىزدىڭ ەلدە ءتارتىپ ورناتۋ، اسىرەسە كوررۋپتسيانى جەڭۋ ءۇشىن ۇلكەن كۇش جۇمسالىپ وتىر. بىراق ناتيجە جوق. كوررۋپتسيا جەڭىلۋدىڭ ورنىنا كۇننەن-كۇنگە كۇش الىپ، بۇگىنگى كۇندەرى بۇكىل قوعامدى جاۋلاپ الدى. قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋدىڭ قانداي جولى بار؟ مەنىڭ ويىمشا، ول ءۇشىن موراتوريا جاريالانعان ەڭ اۋىر جازانى – ءولىم جازاسىن، قايتا قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. ءولىم – ەڭ ۇلكەن قورقىنىش. بۇل تابيعي زاڭدىلىق. ەگەر ادام وسى زاڭدىلىقتان قورقاتىن بولسا، وندا ول ەڭ اۋىر قىلمىسقا ەشۋاقىتتا بارمايدى. بۇگىنگى كۇندەرى ۇلكەن باسشىلار ميلليونداعان اقشانى قالتاسىنا باسىپ، تۇرمەگە ءتۇسىپ جاتىر. بىراق ولار ءبىراز جىلدان كەيىن اقشانىڭ كۇشىمەن تەز قۇتىلىپ كەتەتىنىن جاقسى بىلەدى. كوررۋپتسيا جايلاعان ءبىزدىڭ  زاماندا قانداي جازادان بولسا دا قۇتىلۋعا بولاتىنىن ولار جاقسى بىلەدى. سولاردى كورىپ، ۇلگى العان قاراپايىم حالىق بۇل قۇبىلىسقا ابدەن كوندى. قوعامداعى كوررۋپتسيا، پاراقورلىق ەتەك العانى سونشالىقتى، قاراپايىم ادامعا بۇل قۇبىلىس سوراقى ەمەس، ۇيرەنشىكتى ءتارىزدى. مۇنداي جولمەن كوررۋپتسيانى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس. جەڭۋ جولى – قاتاڭ ءتارتىپ. باسقا جول جوق. مىسالى دەموكراتياسى دامىعان اقش، گەرمانيا، جاپونيا ءتارىزدى ەلدەردە قاتاڭ ءتارتىپ ورناعان. بۇلاردىڭ وسىنداي جەدەل جەتىلۋلەرىنىڭ سەبەبى نەدە؟ سەبەبى، بۇل ەلدەردە تولىق ەركىندىك بار، سونىمەن بىرگە قاتاڭ ءتارتىپ ورناتىلعان. ادىلەتتى اياققا باسقاندار وتە قاتاڭ جازاعا تارتىلادى. وسىلاي ادامنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا جاقسى جاعداي جاسالعان.

ءسوز سوڭىندا، دەموكراتيانىڭ ءبىر كورىنىسى – يسلام ءدىنى دەسەك تە بولادى. يسلام دىنىندە ادامعا تولىق ەركىندىك بەرىلەدى، بىراق ءدىن جولىن بۇزعاندار قاتاڭ جازاعا تارتىلادى. يسلام دىنىندە ادامنىڭ ءومىرى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلگەن جانە قاتاڭ ءتارتىپ بار. بۇل رۋحاني جاڭعىرۋ شارتى. بۇگىنگى كۇندەرى يسلام ءدىنىنىڭ بۇكىل دۇنيە جۇزىنە كەڭىنەن جايىلا باستاعانى وسىنىڭ ءبىر دالەلى بولسا كەرەك. وسىعان وراي، ءتىپتى كەيىنگى كەزدەرى «ەۋروپانىڭ ءتۇسى وزگەرىپ بارا جاتىر» دەگەن قاعيدا پايدا بولدى. بىراق ءبىزدىڭ ەل زايىرلى مەملەكەت. سوندىقتان شاريعات جولىن تولىق پايدالانۋ مۇمكىن ەمەس. 

وندا قانداي جول بار؟ ول جول – ۇلتتىق يدەيا قابىلداۋ بولسا كەرەك. ۇلتتىق يدەيا عانا حالىقتى ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرىپ، وركەنيەتتىڭ سارا جولىنا تۇسىرە الادى. بۇل جول -- بۇكىل ادامزات ءومىرى دالەلدەگەن ەڭ سەنىمدى جولدىڭ ءبىرى. 

ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزگى باعىتىن اباي ءىلىمى بويىنشا جۋىردا جارىق كورگەن «اباي مۇراسىن قولدانۋ جولدارى» اتتى كىتاپتا بەرگەنبىز.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz