بيىل قازاق زيالىلارىنىڭ رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىندا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن كوتەرگەندەرىنە 100 جىل تولادى. وسى تۋراسىندا ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى مامبەت قويگەلديەۆ اڭگىمەلەيدى 

بيىل قازاق زيالىلارىنىڭ رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىندا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن كوتەرگەندەرىنە 100 جىل تولادى. وسى تۋراسىندا ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى مامبەت قويگەلديەۆ اڭگىمەلەيدى 
حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدە جاڭا كەزەڭ باستالدى. اسىرەسە، ساياسي ومىردە. قوعامدى باۋراي باستاعان رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستى، نارازىلىقتى تەجەۋ، ەلدى، جالپى، قامتىعان ەنتۋزيازمدى باسقا ارناعا بۇرۋ ارقىلى پاتشالىق بيلىك جاڭا ءادىس-ايلاعا كوشە باستادى. مىسالى، 1905 جىلعى قاندى جەكسەنبىدەن كەيىن پاتشالىق بيلىك ەلدە دەموكراتيالىق ەركىندىكتى كەڭەيتۋ، بۇقارانىڭ پىكىرىن ءبىلۋ، حالىققا ەركىن پىكىر ءبىلدىرۋ قۇقىن بەرۋگە ارەكەت ەتە باستادى. سولايشا، پاتشا رەسەيدە مەملەكەتتىك دۋمانى، ياعني رەسەي پارلامەنتىنىڭ شاقىرىلاتىندىعىن حابارلادى. يمپەريا ومىرىندەگى وسىنداي ءۇردىس قازاقتىڭ دا قۇلاعىنا جەتتى. وسى كەزدە ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان زيالىلار ساياسي ومىرگە بەلسەنە ارالاسا باستادى. ارينە، قازاق زيالىلارىنىڭ ارەكەتى بۇدان بۇرىن-اق باستالىپ كەتكەن بولاتىن. بۇل، اسىرەسە، ولاردىڭ كىتاپ شىعارۋ، اعارتۋشىلىق ىسپەن اينالىسقان كەزەڭىنەن باستالدى. بىراق 1905 جىل جالپى رەسەي يمپەرياسى، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى جاڭا كەزەڭ بولعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. بۇل جونىنەن ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ دەپۋتاتتار سايلاۋعا بايلانىستى جازعان ەستەلىكتەرىندە «قازاق زيالىلارى ءۇشىن، قازاق ساياسي توبى ءۇشىن وسى 1905 جىل جاڭا كەزەڭ بولعاندىعى اقيقات» دەپ جازدى. سولايشا 1905 جىلى ەل جايلاۋعا شىققان كەيىن قازاقستاننىڭ ءتۇرلى ايماقتارىندا پاتشاعا ارىز-تىلەك ايتۋ پروتسەسى باستالىپ كەتتى. ول تۋرالى ءا. بوكەيحانوۆ 1905 جىلدىڭ جازىن «ارىز-تىلەك ايتۋ، پەتيتسيا جاساۋ جازى» دەپ اتادى. جەتىسۋ ايماعىندا، سولتۇستىك، ورتالىق، شىعىس جانە باتىس قازاقستان ايماعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە، جايلاۋداعى جارمەڭكەلەردە قازاق زيالىلارى ورىس ۇكىمەتىنە وزدەرىنىڭ ارىز-تىلەكتەرىن ءبىلدىرىپ، قۇجاتتار جولداپ وتىردى. ارىز-تىلەك، پەتيتسيادا قازاق قوعامىنا ورتاق پروبلەمالار كوتەرىلدى. ارينە، ەڭ الدىمەن، اۋىزعا الىنعانى جەر ماسەلەسى. ارىز-تىلەك يەلەرى ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي سيپات العان قونىس اۋدارۋعا قارسىلىق كورسەتتى. اسىرەسە، قازاق جەرىنە دەندەي ەنىپ كەلە جاتقان ورىس پەرەسەلەندەرىنىڭ تولقىنىن توقتاتۋدى تالاپ ەتتى. ويتكەنى، بۇل كەزدە، حح عاسىردىڭ 1905-06 جىلدارى قازاقستاننىڭ ءاربىر وڭىرىندە وبلىستىق، ۋەزدىك پەرەسەلەن مەكەمەلەرى اشىلا باستادى. ولار قازاقتىڭ جارامدى جەرلەرىن الىپ، ىشكى رەسەيدەن كەلگەن قونىس اۋدارۋشىلارعا بەرۋ ىسىمەن اينالىستى. ياعني بۇل كەزدە قازاقتىڭ جارامدى جەرلەردەن ءبىرجولا ايىرىلىپ قالۋ قاۋپى تۋدى. «سوندىقتان پاتشالىق بيلىككە جەر ماسەلەسىن وڭ شەشۋدى العا تارتۋ تابيعي نارسە ەدى» دەپ باعلادى تاريحشى.200 جىلدان بەرى وتارشىلدىق قامىتى موينىن ابدەن توزدىرعان قازاقتىڭ ساياسي ماسەلەلەرگە ارالاسۋ قۇبىلىسى قارقىن الدى. ماسەلەن، 1891 جىلى قابىلدانعان «قازاق دالاسىن باسقارۋ» ەرەجەسىنىڭ 17-بابى ساياساتپەن اينالىسقان قازاق زيالىلارىنا وتە اۋىر ءتيدى. جەرگىلىكتى جەرلەردەگى باسشىلىق ۋىسىندا بولعان گەنەرال-گۋبەرناتورلار رەسەي ۇكىمەتىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىنە قارسىلىق تانىتقان قازاق زيالىلارىن ەشقانداي سوتسىز، سۇراۋسىز باسقا جەرلەرگە 5 جىلعا جەر اۋدارۋ قۇقىن يەمدەندى. جالپى قازاق قوعامىندا پاتشالىق بيلىكتىڭ مۇددەسىنە وزبىرلىققا، جونسىزدىككە كەڭ جول اشىپ بەردى. قازاق زيياللارى «قازاق دالاسىن باسقارۋداعى»17-باپتى وزگەرتۋدى تالاپ ەتتى. كوتەرىلگەن ارىز-تىلەكتەردىڭ قاتارىندا ەڭ وزەكتىسى اعارتۋ ماسەلەسى ەدى. پاتشالىق رەجيمنىڭ قاتال، تار بولعاندىعى سونشالىق، قازاقتار مەكتەپ اشۋ ءۇشىن، مەشىت سالۋعا مىندەتتى تۇردە جەرگىلىكتى ورىس بيلىگىنەن رۇقسات الۋعا ءتيىس بولدى. ءارى ورىس بيلىگى ءدىن ماسەلەسىنە شەكتەۋ قويدى. ءتىپتى قازاقتاردى توپ-توبىمەن حريستيان دىنىنە وتۋگە ماجبۇرلەدى. سوعان جاعداي تۋعىزدى. ءتۇرلى ەكونوميكالىق-ساياسي تەتىكتەردى پايدالاندى. قازاق بالالارىنا ەركىن، جۇيەلى تۇردە ءبىلىم الۋعا كەدەرگى جاساپ باقتى. قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر اشىلمادى. اشىلعاندارى – ورىس-تۇزەم مەكتەبى دەپ اتالدى. ولاردا ساباق نەگىزىنەن، ورىس تىلىندە ءجۇرىپ، قازاق بالالارى ءوز انا تىلىندە زامانا تالابىنا ساي ءبىلىم الا المادى. ءبىلىم جۇيەسىنىڭ قالىپتاسپاۋى مەن ءتۇرلى شەكتەۋلەرگە بايلانىستى قازاق بالالارىنىڭ كوپشىلىگى ساۋاتسىز بولدى، ياعني جازۋ-سىزۋ بىلمەدى. قازاق قوعامىنداعى ساياسي بيلىك تۇگەلدەي ورىس اكىمشىلىگىنىڭ ىقپالىندا بولدى. ال قازاق قوعامىنداعى ەڭ تومەنگى بۋىن – بولىستىق بيلىك ورىس اكىمشىلىگىنىڭ قولىنداعى قولجاۋلىعى بولدى. ورىس اكىمىشىلىگىنىڭ ەركىن ءبىلدىرۋشى، ايتقانىن ورىنداۋشى باسقارۋ تەتىگى بولدى. مىنە ەلدە وسىنداي احۋال ورىن الىپ تۇرعاندا ارىز-تىلەكتەردە وسىنداي باعدارلامالىق ماسەلەلەر قويىلدى. باسقاشا ايتقاندا، 1905 جىلى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكىپىرىندە دۇنەيەگە كەلگەن ارىز-تىلەكتەر بولاشاق «الاش» قوزعالىسىنىڭ باعدارلامالىق نەگىزى بولاتىن. كەيىن 1917 جىلى «الاش» پارتياسى قۇرىلعان كەزدە بۇل پارتيا ءوز باعدارلاماسىندا 1905 جىلعى ارىز-تىلەكتەردە ايتىلعان تالاپتار باعدارلاماعا نەگىز بولىپ ەندى. 1906 جىلى بۇكىل قازاقستاندا مەملەكەتتىك دۋماعا سايلاۋ پروتسەسى ءجۇردى. العاشقى مەملەكەتتىك دەپۋتاتتاردىڭ قاتارىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت ءبىرىمجانوۆ، الپىسباي قالمەنوۆ سياقتى دەپۋتاتتار بولدى. ارينە، العاشقى دۋماعا دەپۋتات سايلاۋدا ادىلەتسىزدىك ورىن الدى. ءار ايماقتىڭ قازاعىنان ءبىر-اق دەپۋتات سايلانۋ كەرەك دەپ، ولاردىڭ قۇقىقتارى ەسەپكە الىنبادى. سونىڭ سالدارىنان ءا. بوكەيحانوۆ پەتەربۋرگقا ءى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ جابىلۋىنا بىرنەشە كۇن قالعاندا عانا جەتتى. ءارى ءى دۋمانىڭ جۇمىسىنا بەلسەندى ارالاسا المادى. احمەت ءبىرىمجانوۆ بەل شەشە ءجۇرىپ اتسالىسىپ، ءى دۋمانىڭ مىنبەرىنەن جەر ماسەلەسى تۋرالى ايتا الدى. سونداي-اق ەرەكشە توقتالىپ وتەر ماسەلە – ورىنبور گۋبەرنياسىنان سايلانعان دەپۋتات، ءتۇبى – كازاك، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ دوسى، ەسكى تانىسى بىرقاتار دەپۋتاتپەن بىرىگىپ رەسەي ۇكىمەتىنە ارىز-تىلەك بەرىپ، قازاقستانداعى جەر ماسەلەسىن، ياعني قازاقستانداعى اگرارلىق ماسەلەنىڭ دۇرىس قويىلىپ، وڭ شەشىلۋىن كوتەردى. اقيقاتىندا ءى دۋما ءوزى دە ۇزاق جۇمىس ىستەگەن جوق. وعان سەبەپ بولعان پاتشالىق جۇيەنى باتىل سىنعا الۋى ەدى. ءى جانە ءىى مەملەكەتتىك دۋمادا قازاق زيالىلارى بەلسەنە ارالاستى. نەگىزى، 1917 جىلعا دەيىن جۇمىس جاساعان ءتورت مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ونىڭ 3- جانە 4-سىنە قازاقتار سايلانعان جوق. ويتكەنى، 1917 جىلعى 3-يۋن زاڭى بويىنشا پاتشالىق بيلىك قازاقتاردى مەملەكتتىك دۋماعا دەپۋتات بولۋ قۇقىنان ايىردى. وعان سەبەپ بولعان – ءى جانە ءىى مەملەكەتتىك دۋمادا قازاق دەپۋتاتتاردىڭ جەر ماسەلەسىن، اگرارلىق ماسەلەنى وتە جوعارى دارەجەدە وتە بەلسەندى تۇردە كوتەرۋى، ونى ۇكىمەت الدىنا ناقتى قويا بىلگەندىگى ەدى. ءتىپتى ءىى دۋمانىڭ دەپۋاتتارى اراسىندا «ورىس دۋماسىندا قازاقتىڭ جەرىنەن باسقا پروبلەما جوق پا؟» دەگەن نارازىلىق تا ايتىلىپ قالدى. سوندىقتان، پاتشا ۇكىمەتى قازاق زيالىلارىنىڭ، ياعني قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ مەملەكەتتىك دۋمانى پايدالانىپ، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق نەگىزگى ماسەلەسىن، جەر ماسەلەسىن قايتا كوتەرەتىندىگىن جانە ونى ساۋاتتى نەگىزدە كوتەرە الاتىندىعىنا كوزى جەتىپ، 1917 جىلعى 3-يۋل زاڭى بويىنشا قازاق قوعامىنان دەپۋتات سايلاۋ قۇقىنان ايىردى. اتاپ وتەر ماسەلە ءى مەملەكەتتىك دۋمادان باستاپ ورىس مەملەكەتتىك دۋماسىندا مۇسىلمان فراكتسياسى جۇمىسىن باستادى. جالپى، سوڭعى ەكى دۋماداعى كەدەرگىگە قاراماستان، قازاق زيالىلارى 4 بىردەي مەملەكەتتىك دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسى ارقىلى تالاپ-تىلەكتەرىن قويا ءبىلدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ فراكتسيا قۇرامىندا تۇراقتى بولسا، كەيدە احمەت بايتۇرسىنوۆ تا سايلاندى. ولار سول كەزدە تاتار، ءازىربايجان جانە كاۆكاز، ورال، ەدىل بويى، جالپى، رەسەيلىك مۇسىلمان دەپتۋتاتتارى مەن تۇركى حالىقتارىنان سايلانعان بىرلىكتە وسى قازاق قاۋىمىنىڭ ەڭ وزەكتى دەگەن ماسەلەلەرىن كوتەرىپ وتىردى. بۇل ءوزىن ءوزى اقتاعان وتە دۇرىس، وڭ ءتاسىل بولاتىن. سول كەزدەگى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس باسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ مەملەكەتىك دۋمانىڭ پايدالىلىعىن تۋرا تۇسىنگەن قايراتكەر-ءدى. سوندىقتان، ول كىسى ءوزىنىڭ كەيىنگى ەستەلىكتەرىندە: «ءبىز ماسكەۋ، پەتربور جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن قازاق جاستارىنا ەلگە باراردا «جازدا، كانيكۋلدا اۋىلدا، ەل اراسىندا جۇرگەندە ۋاقىتتى بوسقا وتكىزبەي، ەلگە، ۇلتقا قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەردى زەردەلەپ، ماتەريالدار مەن دەرەكتەر جيناپ، كانيكۋلدان قايتقاندا پەتەربۋرگتاعى مەملەكەتتىك دۋما جانىنداعى مۇسىلمان فراكتسياسىنا جەتكىزىڭدەر» دەپ تاپسىرما بەرگەندىگىن» وعان جاستاردىڭ كوپ جاعدايدا بەلسەندى تۇردە اتسالىسقاندىعىن ايتادى. مەملەكەتتىك دۋما قۇرامىنداعى مۇسىلمان فراكتسياسى ستۋدەنت جاستاردىڭ ساياسي كەمەلدەنۋىنە، ساياسي جۇمىستا مول تاجىريبە جيناۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. مەملەكەتتىك دۋما ارقىلى جۇمىس ىستەي وتىرىپ قازاق زيالىلارى ءوسۋ جولىنان، كەمەلدەنۋ جولىنان ءوتتى. «سوندىقتان، مەملەكەتتىك دۋماداعى قازاق زيالىلارىنىڭ قىزمەتىنە ءبىز تاريح عىلىمىندا ەرەكشە كوڭىل اۋداراتىن نەگىزگى ماقسات – وسى مەملەكەتتىك دۋما قۇرامىندا بولعان قازاق زيالىلارىنىڭ تاجىريبەسىن تالداۋ، مەملەكەتتىك دۋما ولارعا نە بەردى، وسى ماسەلەلەرگە جاۋاپ ىزدەيمىز. سونىمەن قاتار، ءبىز مەملەكەتتىك دۋماداعى جۇمىستاردى تۋرا ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. وعان كەزىندە مۇستافا شوقاي ءوز باعاسىن بەرگەن. مۇستافا شوقاي ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن، پەتەربۋرگتا ءبىلىم الا ءجۇرىپ، 1913–17 جىلدارى مەملەكەتتىك دۋما جانىنداعى مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ حاتشىسى بولدى. بۇل مۇستافا شوقاي ءۇشىن دە بۇل ۇلكەن ساسياي قىزمەتتە ۇلكەن ءبىر مەكتەپ بولعانى ءسوزسىز دەپ توقتالىپ ءوتتى عالىم. م. شوقاي ءوزىنىڭ كەيىنگى ەستەلىگىندە: «ارينە، قازاق زيالىلارى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ول كەزدە تاجىريبەسىنىڭ ازدىعىنا بايلانىستى اسا سەنگىش ەدى. ولار كوپ جاعدايدا اداستى. كوپ جاعدايىندا الدانىپ قالدى» دەيدى. مۇستافا شوقايدىڭ بۇل پىكىرىمەن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كەلىسۋگە بولادى. شىن مانىندە قازاق زيالىلارى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە مەملەكەتتىك دۋماعا مۇشە بولا وتىرىپ، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جۇمىس ىستەي وتىرىپ، قازاق قوعامىنىڭ نەگىزگى پروبلەمالارىن شەشە الامىز دەگەن تۇسىنىكتە بولدى. اسىرەسە، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ العاشقى جىلدارىندا. ارينە، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ءرولى، ماڭىزى ۇلكەن. بىراق، مەملەكەتتىك دۋما ارقىلى قازاق قوعامىنىڭ بارلىق پروبلەمالارىن كوتەرىپ، شەشۋگە بولادى دەگەن، ول ارينە، بالاڭدىقتىڭ بەلگىسى بولاتىن. بىراق، دەگەنىمەن، پايدالى بولدى. بىراق ونىڭ ەكىنشى جاعىن ءبىز ۇمىتپاۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن «قازاق تاريحىندا تۇگەل قامتىلدى، ايتىلدى دەۋگە بولا ما؟» دەگەن ساۋالعان م. قويگەلديەۆ: «بۇل ارادا مىنا ماسەلەنى ەسكەرۋىمىز كەرەك. ايتىلدى، بىراق قازاق زيالىلارىنىڭ مەملەكەتتىك دۋماداعى قىزمەتىنە بايلانىستى ءوز دارەجەسىندە قامتىلماي كەلە جاتقان مىناداي ءبىر پروبلەما بار. ول – سول كەزدەگى رەسەيلىك ساياسي جۇيەنىڭ از ۇلتتارعا دەگەن تاكاپپار، جوعارىدان مەنسىنبەۋشىلىكپەن قارايتىنى انىق بايقالدى. ول تۋرالى ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوز ماقالالارىندا اشىق جازدى. «رەسەيدى ارقاسىنا سالىپ سۇيرەپ كەلە جاتقان ورىس جۇمىسشىسىنا، ورىس شارۋاسىنىڭ وزىنە تيەسىلى ورىن بەرمەگەن پاتشالىق بيلىكتەن از عانا قازاققا نە كۇتۋگە بولادى؟» دەپ تورىعا، شاعىلا ايتقانى بار. جانە بۇل ارادا مىنا ماسەلە ايقىن بولدى. رەسەيدە دەموكراتيالىق جۇيەنىڭ ورنىققان ۋاقىتى – مەملەكەتتىك دۋمانىڭ قىزمەتىنىڭ باستالعان كەزى. سول كەزدە بايقادىق، قازاق حالقى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان كەزدە ەش ۋاقىتتا تەڭ ۇلت دارەجەسىندە بولعان ەمەس. مىنە، ءبىز وسىنى بۇلتارتپاس شىندىق رەتىندە ءبىلۋىمىز كەرەك. بىزگە ونداي تەڭدىكتى پاتشالىق جۇيە بەرمەس تە ەدى. ونى بەيبىت، دەموكراتيالىق جولمەن الۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان ورىس وتارشىلدىعىنىڭ قۇرامىندا ولارمەن تەرەزەسى تەڭ ەل، مەملەكەت بولامىن دەۋ – بالاڭدىق ەدى. وعان ەش ۋاقىتتا يلانۋعا، ەش ۋاقىتتا سەنۋگە بولمايتىن ەدى. نەگىزى جاسالاتىن تۇجىرىم مەنىڭشە – وسى. ال ەندى قازاق حالقى تەك قانا دەربەس مەملەكەت قۇرىپ، باسقا ەلدەردەگى وركەن جايعان، تامىر جايعان دەموكراتيالىق جۇيەنى شىعارماشىلىق نەگىزدە قابىلداۋ ارقىلى ءبىز ءوزىمىزدىڭ سۇرانىسىمىزعا قاجەت، لايىق ساياسي باسقارۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرا الامىز. ءبىز سوعان كوزىمىزدى جەتكىزىپ، سول پىكىردى ۇستانا وتىرىپ جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. بىزگە باسقا جول جوق! ارينە، بۇل ارادا بىرجاقتى قورىتىندى شىعارۋعا بولمايدى. ءبىز تەك قانا ۇلتىق مەملەكەتتىك دەڭگەيىندە عانا ءوسىپ-وركەندەيمىز. بىراق، وسى ارادا عالامي قۇبىلىستاردى ەسكەرۋىمىز كەرەك. ءبىز مەملەكەت بولىپ قالۋىمىز ءۇشىن باسقا جول جوق دەگەنگە ءبىر جاقتى تابان تىرەلىپ قالماۋىمىز كەرەك. ءومىر دەگەن كۇردەلى. ءومىردىڭ تالابى تۇبىندە جەكەلەگەن ۇلتتاردىڭ ءتۇرلى وداقتارعا بىرىگىپ، ءارتۇرلى كەلىسىمدەردى مويىنداۋعا، ءتۇرلى ۇجىم-ۇيىمدارعا مۇشە بولۋعا تۋرا كەلەدى. ونسىز دامۋ بولمايدى. سوندىقتان، ارينە، ءبىزدىڭ بولاشاق دامۋىمىز ءتۇرلى ساياسي جاعدايعا ءتۇسۋىمىز ابدەن مۇمكىن. سونداي جاعدايدا ىلعي ءوز تاريحىمىزعا قايىرىلىپ، ساباق الىپ، ونىڭ ىشىندە قازاق زيالىلارىنىڭ رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنداعى جۇمىسىن ءار ۋاقىتتا ساباق الىپ وتىرۋىمىز كەرەك. سونىڭ ءبىر نىشانى وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىنا قازاق زيالىلارىنىڭ مەملەكەتىك دۋماسىنداعى جۇمىسىن ءتيىستى دارەجەدە جازىپ قالدىرۋ. راس ول وقۋ قۇرالدارىندا بار. بىراق ولاردى جان-جاقتى تانىپ، باعالاۋ، باعامداۋ بولاشاقتىڭ ۇلەسىندە. بىرتىندەپ ايتىلادى. تارحتا ەلەۋ، ەكشەۋ دەگەن بولادى. تاريحي كەزەڭدەردى، تاريحي قۇبىلىستاردى، تاريحي تۇلعالاردى اشىپ كورسەتۋ بىردەن بولا قالاتىن قۇبىلىس ەمەس، ول بىرتىندەپ باياندالاتىن بولادى. بىرتىندەپ كورسەتىلەتىن بولادى. «1937 جىلعى قازاق زيالىلارىنىڭ رەپرەسيياعا ۇشىراۋدىڭ تامىرى سوناي پاتشالىق ۇكىمەتتىك دۋماداعى شەتتەلۋىنىڭ باسى ەمەس پە؟» دەگەن ساۋالعا م. قويگەلديەۆ مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارتتى. 1906 جىلى ءى مەملەكەتتىك دۋما جابىلعاننان كەيىن ءاليحان بوكەيحانوۆ باسقا دەپۋتاتتارمەن بىرگە پاتشالىق بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك دۋمانى شەكتەۋگە بايلانىستى جاسالعان قارسىلىق قۇجاتىنا، «ۆىبورگ» مانيفەسىنە قول قويدى. «ۆىبورگكە» قول قويعانى ءۇشىن ءاليحان بوكەيحانوۆ تۇرمەگە جابىلىپ، ساماراعا جەر اۋدارىلدى. 1917 جىلعا دەيىن قازاقستانعا كەلۋ قۇقىنان ايىرىلدى. سوندىقتان، بۇل جەردە پاتشالىق بيلىك مەملەكەتتىك دۋما ارقىلى قازاق قوعامىندا جاڭا ساياسي كۇشتىڭ ومىرگە كەلگەندىگىن تانىپ، ءىشىن تارتقانى انىق بايقالدى. ول ساياسي كۇش قازاق زيالىلارى بولاتىن. قازاقتىڭ جاڭادان ساياسي ساۋاتتى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ساياسي ەليتاسىنىڭ ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىن تانىتتى. ءتىپتى باعدارلامالىق نەگىزدە كۇرەسە الاتىن ساياسي كۇشتىڭ ومىرگە كەلگەندىگىن انىق بايقادى. سوندىقتان، 1906 جىلدان باستاپ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتىڭ ساياسي قايراتكەرلەرىنە دەگەن كوزقاراس وزگەرە باستادى. ەندى ولار سول ساياسي قايراتكەرلەردىڭ سىرتىنان باقىلاۋ قويۋ، اڭدۋ، ولاردىڭ جازعاندارىن تەكسەرۋ، ساراپتاۋدان وتكىزۋ ادىستەرى ىسكە اسا باستادى. قازاق حالقىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە دەگەن كوزقاراسى عانا ەمەس، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ دە قازاق زيالىلارىنا دەگەن كوزقاراسى دا وزگەرە باستادى. ەكەۋىنىڭ ارباسۋ پروتسەسى باستالدى. «وسىنى وقىرمان قاۋىم ءبىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن» دەپ ءسوزىن قورىتتى پروفەسسور.

DUMAEM.RU سايتىنان، 2005 جىل