(اكەم ايتقان اڭگىمەلەردەن)

قارابۋرا اعاشى

قوقاندىقتاردىڭ قازاقتارعا سالاتىن سالىعىنىڭ ءبىرى – قىز سالىق ەكەن. ولار كەلە جاتقاندا، قازاقتار قىزدارىن بەرمەۋ ءۇشىن ءتۇرلى امالدار جاساپتى. بەتىن كۇيەلەپ، ۇستەرىنە جامان كيىمدەردى ءىلىپ، ەر بالاشا كيىندىرىپتى. بىردە ەرنازار اتامىزدىڭ كوشىن تەكسەرىپتى. سالىق جيناۋشى بايقاپ قاراسا، اپكەمىزدىڭ وتىرىسى ەر بالانىڭ وتىرىسىنا ۇقسامايدى. «مىناۋ ەر بالا ەمەس قوي، قىز عوي، ءتوسىن ۇستايمىن»، – دەيدى قوقاندىق. بۇل، ارينە، نامىسقا تيەتىن نارسە. «تۇر، بەرى كەل»، – دەپ قىزدى شاقىرعاندا، شاقايدىڭ شەشەسى: «ءوي، تۋماي كەتكىر، بەس يت، قارىنداستارىڭنىڭ توسىنە جۇندەس سارتتىڭ قولىن تيگىزگەنشە، ولمەيسىڭدەر مە؟» – دەپ، ۇلدارىنا كۇيىنە ايقاي سالىپتى. شەشەسىنىڭ سوزىنە شىداماعان شاقاي قىلىشىن سۋىرعان بەتتە سارت­تىڭ باسىنان تارتىپ كەپ جىبەرىپتى. ول سول جەردە مۇردەم كەتىپتى. قاسىنداعىلاردى دا قىرىپ سالىپتى. بولعان جايدى بالا-شاعا تۇگەل كورىپ تۇرعان.

ءسوز جاتا ما، بىرەۋدەن بىرەۋ ەستىپ: «ويباي، شاقاي سالىق جيناۋعا شىققان قوقاننىڭ جاندايشاپتارىن ءولتىرىپ تاستاپتى»، – دەگەن قاڭقۋ ءسوز ەل اراسىنا تاراپ كەتەدى. قوقاندىقتار ءوز ەلىنە الىپ كەتسە، ارينە، ءولىم جازاسىنا كەسەدى. ادامدارى كەلىپ، سۇراسا: «ولتىرگەن جوقپىن، ءوز بەتىمەن جۇرگەن سالىق جيناۋشىلاردا نەم بار، مەن – اقپىن. ولتىرگەنىمدى كورگەن ادام بولسا، تاۋىپ اكەلىڭدەر»، – دەپ مويىنداماپتى. ەلدىڭ كوبى ونىڭ ولتىرگەنىن كوزىمەن كورسە دە، «ءولتىرىپ ەدىڭ عوي»، – دەۋگە قايمىعادى. ايتايىن دەسە، ادۋىن مىنەزدى شاقايدان قورقادى، ايتپايىن دەسە، قوقاندىقتار قىرىپ كەتۋى مۇمكىن. سودان قوقاندىقتاردىڭ بيلەرى مەن قازاقتىڭ بيلەرى باس قوسىپ، اقىلداسادى دا، «جان بەرۋ» دەگەن ۇكىم بەرەدى. «جان بەرۋ» دەگەن – قارابۋرا اۋليەنىڭ شىبىعىن كەسۋ ەكەن. قوقاننىڭ ەلى دە قارابۋرانىڭ ارۋاعىنان سەسكەنەتىن كورىنەدى.

قارابۋرانىڭ باسىندا ءوسىپ تۇرعان بۇل اعاشتىڭ ەرەكشەلىگى: ەگەر ادام شىنىن ايتسا، كەسكەندە – ءمولدىر ءتۇستى سۋ اعادى دا، وتىرىك ايتسا – قان ءتۇستى قىزىل سۇيىقتىق شىعادى-مىس. سوندىقتان كيەلى اعاش سانالعان. بۇل اعاشتى شاپقاننان جاۋدى شاپقان وڭايىراق بولىپتى. كوپ ادام ونى شاۋىپ، كۋالىك ەتكەننەن قۇن تولەپ، قۇتىلعاندى قۇپ كورىپتى.
بيلەردىڭ ايتۋىمەن شاقاي باتىر جانىنا تامانىڭ ءۇش-ءتورت باتىرىن ەرتەدى دە، قارابۋرانىڭ شىبىعىن كەسۋگە شىعادى. ولارعا ەكى جاقتىڭ دا ادامدارى ىلەسەدى. جاقىنداعاندا قاسىنداعى جولداسىنىڭ ءبىرى: «ءاي، شاقاي، سەن ءولتىرىپ ەدىڭ عوي. مەن بۇل انتقا تۇرا المايدى ەكەنمىن. جاۋعا شاپقاندا جۇرەگىم ءدىر ەتپەۋشى ەدى. مىنا ىستەن تۇلا بويىم قالتىراپ، قىلىشىمدى قىننان سۋىرۋعا ءداتىم بارماي تۇر. سەن باستاشى!» – دەپتى. سوندا شاقاي: «قارابۋرا ءوز اتام عوي، ءوز اتام ماعان نە ىستەي الادى؟ ءوزىم سونىڭ ۇرپاعىمىن عوي»، – دەيدى دە، اتپەن كەلە جاتقان بويى قىلىشىن الا سالىپ، شىبىقتاردى شاۋىپ وتكەندە، قان شاپشىپ شىققان كورىنەدى. ونىڭ قارا ەكەنى، ياعني، كىنالى ەكەنى دالەلدەنەدى، بىراق بيلەردىڭ ۋادەسى بويىنشا قۇن تولەۋدەن بوساتىلادى.
سول كەزدە قارابۋرا اۋليەنىڭ شىراقشىسى: «وي، ءوزىڭ عايىپ-ەرەن، قىرىق شىلتەن دەمەگەن باتىر ەكەنسىڭ. بىراق ارتىڭدى ارۋاق اكەتتى-اۋ…» – دەپ، وكىنىش ءبىلدىرىپتى. شاقايدىڭ ۇلى ەسەتتەن التايبولات، شاقايبولات، جانبولات اتتى ءۇش ۇل تاراعان دەسەدى. ۇشەۋى دە قىلىشتاي جارقىلداعان وتكىر، بىرىنەن-ءبىرى وتكەن باتىر بولىپتى. ەسەتتىڭ قارتايعان شاعىندا ۇشەۋى بىردەي اۋىرىپ، قايتىس بولىپ كەتىپتى. بار بالاسىنان ايىرىلىپ، قۋداي شوككەن قاريا: «ەندى مەنىڭ ءتىرى جۇرگەنىمنەن نە پايدا؟» – دەپ اھ ۇرىپ، ءوز-وزىنە قول جۇمساپتى. ءبىر اۋلەتتىڭ وتى وسىلاي ءوشىپتى.

بوزتايلىق

وتارباي مەن قونىسباي – ءبىر اتانىڭ بالالارى. قونىسباي ەلۋدەن اسا قايتىس بولىپ، ارتىنان ايەلى دە باقيلىق بولىپتى. باسقا بالالارى ءتۇرلى كەسەلدەردەن شەتىنەگەن ەكەن، كەنجەسى پۇسىرمان جەتىم قالادى. بالانىڭ بەسىكتە جاتقاندا اتاستىرىلعان قالىڭدىعى جاعالبايلىنىڭ ىشىندەگى ەسەندەردەن ەكەن. ايتتىرعان قىزى وزىنەن ەكى-ءۇش جاس كىشى بولسا كەرەك. پۇسىرمان بەس-التى جاسقا تولعاندا قايىن جۇرتى: «بالالار ءبىر-بىرىنە ۇيرەنە بەرسىن»، – دەپ، تۋىستارىنان سۇراپ، قولىنا الىپتى.

ون ءۇش جاسقا كەلگەندە قايىن اتاسى: «سەن ەرجەتىپ كەلەسىڭ، ءوز ەلىڭە بار، كامەلەتكە كەلگەندە، تۋىستارىڭمەن بىرگە كەلىپ، قالىڭدىعىڭدى الىپ كەتەرسىڭ»، – دەيدى دە، ونى تۋىسقاندارىنا اتتاندىرادى. بالاعا ءبىر تاي، ءبىر كيىمدىك ءبوز جانە شىدەر بەرىپ، شىعارىپ سالادى. بالانى ورتا جولدان ەل كەزگەن قوقان باتىرى توقتاتادى. بالا ونىڭ كەزەنگەن ۇزىن مىلتىعىنان قورقىپ، تايىنان ءتۇسىپ، باسىن كولەگەيلەپ، جەرگە وتىرا قالادى. جاڭاعى ادام بالادان ءجون سۇراپ، قايدان جانە قايدا كەلە جاتقانىن بىلەدى. سوسىن: «ءالى جاس بالا ەكەنسىڭ، تايىڭا تيىسپەي-اق قويايىن، بارار جەرىڭە جەتە الماي، ءولىپ قالارسىڭ. بىراق ءبوزىڭدى الامىن، كيىم تىككىزۋگە بولادى ەكەن جانە شىدەرىڭدى الامىن، تەك بۇنى ەشكىمگە ايتپايسىڭ»، – دەپ، ۋادەسىن الىپ، جونەلە بەرەدى.
بالا اۋىلعا جاقىنداعاندا الدىنان اڭ اۋلاپ جۇرگەن وتاربايدىڭ بالاسى كەنباي كوكەسى جولىعادى. الىستان بىرەۋدى بايقاعان كەنباي: «اناۋ قارايعان كىم؟» – دەپ ساڭق ەتە قالادى. پۇسىرمان ونى داۋسىنان تانىپ، جىلاپ قويا بەرەدى. كەنباي جاقىنداپ، اتىنان تۇسە قالىپ، قۇشاعىنا العاندا، بالانىڭ جۇرەگىنىڭ تارسىلداپ تۇرعانىن بايقايدى. «قۇلىنىم-اۋ، نە بولدى، نەدەن قورىقتىڭ؟» – دەگەندە، بالا جىلاپ جىبەرەدى. بىراق ءتىس جارمايدى. «سەنەن ۋادە العان ەكەن عوي، بىراق قىلىش ۇستىندە سەرت جۇرمەيدى، شىنىڭدى ايت»، – دەيدى. اقىرى ءمان-جايدى بىلگەن سوڭ، قاي باعىتقا كەتكەنىن سۇرايدى دا، سوڭىنان اتويلاپ ۇمتىلادى. قۇرالايدى كوزگە اتقان قوقان باتىرى قۋعىنشىنى بايقاپ، مىلتىعىمەن كوزدەپ اتقاندا، كەنبايعا وق تيمەيدى. نەگىزى، كەنباي دا اكەسى وتارباي سياقتى ارۋاقتى كىسى بولسا كەرەك. قوقان باتىرىن شوقپارىمەن سالىپ وتكەندە ول دارمەنىنەن ايىرىلىپ، ساۋعا سۇرايدى. كەنباي: «وندا بالاعا ات-شاپان ايىبىڭدى بەرەسىڭ»،– دەپتى. باتىردىڭ اتىنىڭ قاسىندا جەتەكتەگەن بوز تايلاعى بار ەكەن، سونى ايى­بىنا بەرەدى دە، اۋىلىنا بارىپ ەلىنە: «مەن ءوزىمدى جوگىنىڭ باتىرىنا الدىردىم»، – دەپ، جاتىپ قالادى.

كەيىن باسقالارعا: «باسىندا سوڭىمنان قۋعان ءبىر كىسى سياقتى ەدى، بىراق تۇرا قالىپ، مىلتىعىمدى كوزدەپ اتقاندا، مەنىڭ الدىمدا قىرىق ادام تۇرعانداي كورىنىپ، وعىم جاڭىلىستى»، – دەپتى.

ال كەنبايدىڭ پۇسىرمانعا قوقاننىڭ باتىرىنان الىپ بەرگەن بوز تايلاعى وتە ءوسىمتال بولىپ شىعىپ، ودان ىلعي بوز تۇيەلەر تاراعان ەكەن جانە اتامىز تۋىستارىنىڭ ىشىندەگى تۇيەسى كوپ ادام بولىپتى. پۇسىرمان ون التى جاسقا تولعاندا قايىن جۇرتىنا بارىپ، قالىڭدىعىن الىپ كەلەدى. تۋىستارى قوس تىگىپ، ولاردى بولەك وتاۋ ەتىپ شىعارادى.

ىقىلاستىڭ ەردەندى جۇباتۋى

كىشى ءجۇزدىڭ جەتى رۋىنىڭ ءبىرى – تاما. ءبىز تامانىڭ جوگىسىنەن تارايتىن شاقانىڭ جارىق اتاسىنا جاتامىز. جارىقتان تاراعان ۇرپاقتان نەبىر باتىر، شەشەن، سال، كۇيشى شىعىپتى. ىقىلاس دۇكەنۇلى – جارىقتىڭ شوپشەگى.
ىقىلاس اتامىزدىڭ كۇيشى اتاعىنىڭ شىعۋىنا سەبەپ بولعان وقيعا – بارىمتاشىلىق. بىردە تۋىستارىمىز قىرىقبويداقتاردىڭ ەكى ءۇيىر جىلقىسىن ۇلىتاۋدىڭ نايماندارى بارىمتالاپ ايداپ كەتەدى. سول جىلقىنىڭ ىشىندە ىقىلاس اتامىزدىڭ ايعىرعا سالىپ جۇرگەن باسىرە جىلقىسى دا بار ەكەن. نايمانداردىڭ باسشىسى اعا سۇلتان ەردەن ساندىباەۆقا ءوز ارىزدارىن ايتپاقشى بولىپ، بۇلار ونىڭ اۋىلىنا جول تارتادى.

جوقشىلاردى قىرىقبويداقتاردىڭ ۇلكەنى ۇكىلى امانجول دەگەن كىسى باستاپ كەلەدى. سويتسە، ەردەننىڭ ەرجەتىپ قالعان بالاسى ايمەندە قايتىس بولىپ، اعا سۇلتاننىڭ قاتتى قايعىدا وتىرعان كەزى ەكەن. بۇلار سۇلتاننىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، كوڭىل ايتادى، كەلۋ سەبەپتەرىنەن دە قۇلاققاعىس ەتەدى. قوناقتارعا تاماق دايىندالىپ جاتادى. ەردەننىڭ كوڭىل-كۇيى جوق، قوبىزىن اندا-ساندا ىڭىرانتىپ تارتىپ قويادى. ىقىلاس اسپاپقا قىزىعىپ، تارتقىسى كەلەدى. ءبىر كەزدە بارلىعى سىرتقا شىعىپ كەتەدى.

اتامىز قولىما ءتۇستى مە دەگەندەي، جۇگىرىپ بارىپ، قوبىزدى الا سالىپ، بىردەن تارتا جونەلەدى. قوبىزدىڭ قۇلاعى قوڭىر كۇيدە تۇر ەكەن. سول دىبىسپەن ءبىر اۋەندى ويناي باستايدى. ول كەزدە ىقىلاستىڭ جاسى ون بەس-ون التىدا، ەردەننىڭ قازا بولعان بالاسىنىڭ وزىمەن قاتارلاس بولعانى، قىرشىن كەتكەنى، اكە قايعىسى بالانىڭ جۇرەگىنە ءتيىپ، بوزداعان ءبىر زارلى اۋەنگە سالادى. ءوز ءومىرى مەن مىنا قايعىلى وقيعانى قاتار ءورىپ، سارىنى جان ەزىلتەر كۇي شەرتەدى. سىرتتاعىلار سول مەزەتتە شىققان قالپىندا قالشيىپ، سەلت ەتپەي تىڭداپ تۇرىپ قالادى.

ەردەن ىشكە كىرمەكشى بولعانداردى قولىمەن جاسقاپ، كىرگىزبەي، كۇيدىڭ اياقتالۋىن كۇتەدى. سويتەدى دە: «ءاي، تامالار، مەن ۇرى ەمەس، سەندەر ۇرى ەكەنسىڭدەر. مىناداي دارىندى قالاي جاسىرىپ جۇرگەنسىڭدەر؟ مەنىڭ بالامدى ءتىرىلتىپ جاتىر، قويا تۇرىڭدار»، – دەپتى كوزىنە جاس تولىپ. بالا تارتىپ بىتكەن سوڭ، قوبىزدى ورنىنا ىلەدى دە، وتىرا قالادى. سىرتتاعىلار ىشكە ەنەدى. ەردەن: «سەن تارتتىڭ با؟» – دەپ سۇرايدى. «كەشىرىڭىز، مەن تارتقان ەدىم»، – دەيدى ىقىلاس. ءبىراز وتىرادى دا، ەردەن ءوزىنىڭ ادامدارىنا: «ءاي، مىنا جوقشىلاردىڭ تۇياعىنا تۇياق، قۇلاعىنا قۇلاق بەرىڭدەر»، – دەگەن جارلىق ءتۇسىرىپتى. كەلگەندەردىڭ بارلىق جىلقىسىن تۇگەندەتىپ بەرەدى دە، ىقىلاسقا: «سەن ەندى ءبىر جىل مەنىڭ قاسىمدا بول، كۇيىڭمەن قايعىمدى سەيىلتىپ، ازايتاسىڭ»، – دەيدى دە، توپتى باستاپ كەلگەن ۇكىلى امانجولدان ىقىلاس اتامىزدى سۇراپ الىپ قالادى. بۇلار بارعان كەز كۇز مەزگىلى كورىنەدى. قايدا بارسا دا، قاسىنان تاستاماپتى. رۋلى ەلگە ىقپالدى اعا سۇلتاننىڭ قاسىندا جۇرگەن ىقىلاستىڭ قوبىزشى اتاعى جان-جاققا تارايدى.

ءبىر جىلدان سوڭ اتامىزدى ەلىنە قايتارعاندا ەردەن الدىنا «داۋلەتىڭ اسسىن» دەپ مال سالىپ بەرەدى. اكە-شەشەسىنىڭ قاسىنا كەلىپ تۋعاندارىمەن قاۋىشقان ىقىلاس اتامىز ءوز ونەرىنىڭ ارقاسىندا ىرىس-قۇتى ارتىپ، داۋلەتتى اۋلەتكە اينالىپتى. تۇسىپبەكتىڭ مىڭعىرعان مالى ەردەننەن الىپ كەلگەن تۇلىكتەردەن تاراعان دەيدى. ال ىقىلاس اتامىزدىڭ ەردەننىڭ الدىندا العاش تارتقانى بۇكىل ەلگە «قوڭىر» دەپ تارالىپ، كەيىن «ەردەن» اتانىپتى. ەردەن ساندىباەۆ – شوقان ۋاليحانوۆپەن سايلاۋ­عا ءتۇسىپ، جەڭىپ شىققان، ارقاعا اتى ءمالىم بايلاردىڭ ءبىرى بولعان ەكەن.

تۇپنۇسقا: قازاق ادەبيەتى گازەتى

اقەركە سايلاۋقىزى

Abai.kz