رومان

(ۇزىندىلەر)

سادىق سۇلتان

ەكى باۋىرى ورىس بيلىگىن پانالاپ كەتكەن سادىق سۇلتان كەنەسارين سەرگەلدەڭ كۇيگە ءتۇستى. بىراق اتا جاۋى ورىس بيلىگىمەن اۋىز جالاسا المايتىنىن بىلگەن سوڭ قوقاندىقتارمەن تىزە قوسىپ، ورىس ساياساتىنا قارسى بولۋعا بەكىندى. 1864 جىلى ول سوزاق ءوڭىرىنىڭ حاكىمى بولىپ بەكىدى. قوقان حانىنىڭ بۇل ۇسىنىسى مەن جارلىعى سادىق سۇلتانعا مايداي جاقتى.

سوزاق قاراتاۋدىڭ سولتۇستىگىنە قاراي ورنالاسقان. بۇل كەزدە سىرداريا جۇيەسى مەن قوقان حاندىعى اراسىندا شەكارا سىزىعى جوق بولاتىن. ورىس سىزىعى (لينيا) سىر بويىنداعى جۇلەك قورعانىنا دەيىن سوزىلاتىن. ال قوقاندىقتار تۇركىستان، سوزاق، شولاققورعان بويىنا تۇگەل بيلىك جۇرگىزەتىن. بەلگىلەنگەن شەكارا بولماعاندىقتان قازاقتار مەن قوقان بيلىگىندەگى تۇرعىندار اراسىندا بارىمتا جاسالىپ، تىنىشتىق ءجيى بۇزىلاتىن. بۇل رەسەي ءۇشىن دە، قوقاندىقتار ءۇشىن دە ءتيىمسىز ەدى. ەكى جاقتا ىشتەي ءبىر سوعىستىڭ بولاتىنىن سەزگەندەي شايقاسقا دايىندالىپ جاتقان.

سادىق سۇلتانعا رەسەي جاقتان كەلەتىن قاۋىپكە قارسى تۇرۋ جۇكتەلدى. قازاق  دالاسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ كەلە جاتتى. اي شىعىپ، كۇن باتقانمەن ءبىر سۇستى ۇرەي سەزىلەتىن-ءدى.

رەسەي ۇكىمەتى توعىز ءجۇز شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان پەروۆسكى مەن ۆەرنىي اراسىن قالايدا بىرىكتىرۋ قاجەتتىگىن باياعىدا ويلاستىرعان. ەگەر وسى ولكەنى ءوز بيلىگىنە السا، رەسەيدىڭ وكپەسى اشىلادى. قوقاندىقتار كۇشى السىرەيدى ءارى وسى ولكەدە تۇراتىن ۇلى جۇزدەردى وزىنە قاراتادى. ولار تاشكەنت، شىمكەنت، اۋليەتاتا جەرىندە تىعىز وتىر. ولاردى ءوز بيلىگىنە السا، شەكارا كەڭەيەدى، قارۋلى قاقتىعىستار ازايادى. سوندىقتان دا پەروۆسكى مەن ۆەرنىي اراسىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ رەسەي ءۇشىن وتە ءتيىمدى بولاتىن. وسىلاي ورىنبور-ءسىبىر وتريادتارى نەگىزىندە 1864 جىلى جاڭا قوقان جۇيەسى جاسالدى.

ورىنبوردان كەلگەن پولكوۆنيك ۆەرەۆكيننىڭ جاساعى سول جىلى تۇركىستاندى قورشاپ الدى. بۇل حابار جەتىسىمەن سادىق سۇلتان ساربازدارىن الىپ قاراتاۋ بويىنداعى سۇيىندىك شاتقالى ارقىلى تۇركىستان استى. تۇركىستاندىقتار ارا-اراسىندا زەڭبىرەكتەن، مىلتىقتارىنان وق اتقانى بولماسا قامالدا قامالىپ وتىرعاندارىن كوردى. ال ورىس اسكەرلەرى بۇل كەزدە ور  قازىپ، قامال استىن ۇڭگىپ جاتىر ەدى. وعان وق-ءدارى قويىپ جارسا، قامالدىڭ دۋالى قيراماق. ورىس اسكەرى لاپ قويۋعا ءازىر.

سادىق سۇلتان سوعىس تاسىلدەرىن مەڭگەرگەن ءجۇز جىگىتتى الىپ تۇندە ورىس اسكەرلەرىنە شابۋىل جاسادى. ور قازىپ جاتقان بەس ورىس سولداتى مەرت بولدى. وتىزدان استامى جاراقات الدى. وتىزدان استام مىلتىق پەن جەر قازعان قۇرال-جابدىقتاردى الىپ سادىق سۇلتان تۇركىستان حاكىمى مىرزاداۋلەتكە كەلدى.

- ءبىز وسىلاي جايباراقات جاتىپ، تەك قورعانۋدى ويلاساق – جەڭىلگەنىمىز، - دەدى سادىق سۇلتان مىرزاداۋلەت حاكىمگە. – قامالدان شىعىپ ورىس اسكەرىنە شابۋىل جاسايىق. تۇتقيىل شابۋىلدى كۇتپەگەن جاۋلارىمىزدى قۋامىز ءارى زەڭبىرەك، مىلتىقتى قولعا تۇسىرەمىز.

- مەنىڭ سارتتارىم قامال سىرتىنا شىقپايدى. ءوز كۇشىڭمەن شابۋىلداساڭ قارسىلىعىم جوق

ورىس تىڭشىلارى دا بەيقام جاتپايدى. سىي-سياپات كورگەن جانتى وتەپوۆ اقساقال ءوز جانسىزىن ورىس اسكەرىنە جىبەردى. «سادىق تورە تۇندە ورىس شەبىنە شابۋىل جاساماق» دەگەن حاباردى الىسىمەن ورىستار زەڭبىرەكتەرىن، سولداتتارىن دا دايىنداپ، شايقاسقا ازىرلەندى. ءتۇن اۋا سادىق سۇلتان مەن قوسىمقوجانىڭ ۇلى قۇربانجان ماعزۇم باستاعان ەكى ءجۇز لاشكەر ورىس اسكەرلەرىنە شابۋىلدى باستادى. ورىستار ولاردى جاقىنداتىپ الىپ زەڭبىرەكتەردەن اتقىلاي باستادى. وعان مىلتىقتار قوسىلدى. بۇل توسىن شابۋىل بولماعانىن سادىق سۇلتان ءتۇسىندى. بىراق ەندى شەگىنەرگە جول جوق.

سادىق سۇلتان اسكەرلەرى سول توقتاماعان كۇيى وردى بۇزىپ، شايقاسقا كىرىپ كەتتى. ولار ءوز جەرى، ءوز ءدىنى ءۇشىن جان الىپ، جان بەرىسۋگە دايىن.

بۇل شايقاستا قۇربانجان ماعزۇم قىرىق جىگىتىمەن شەيىت بولدى. جارالى ەلۋ جىگىتپەن سادىق سۇلتان قامالعا كىردى.

ورىس جاعى دا ءوز اسكەرلەرىنەن ايرىلدى. باس شتاب وفيتسەرى كاپيتان كاحوۆسكي وققا ۇشتى. وتىزدان استام اسكەر اۋىر جاراقات الدى، ون شاقتى اسكەر ءولدى. ەكى جاق تا تىنىشتالىپ، جارالارىن جازىپ، ولگەندەرىن كومىپ جاتتى.

ءۇش كۇننەن كەيىن تۇركىستان اقساقالى جانتى وتەپوۆ ءوز ەركىمەن قالا قاقپاسىن اشتى. تۇركىستان ورىس بودانى بولىپ شىعا كەلدى. تۇركىستان حاكىمى مىرزاداۋلەتپەن بىرگە سادىق سۇلتان لاشكەرلەرىمەن بىرگە شىمكەنتتەگى قوقان حانىنىڭ سەنىمىندەگى بيلەۋشى الىمقۇل موللانىڭ قاسىنا كەلىپ قوسىلدى. ال بۇل كەزدە ءسىبىر جاقتان كەلىپ جەتكەن گەنەرال چەرنياەۆ اسكەرى اۋليەتانى باسىپ الىپ، ەندى شىمكەنتكە قاراي بەتتەگەن.

الىمقۇل موللا وزىنە تانىس سادىق سۇلتاندى شەتتەتكەن جوق. وعان پانسات، ياعني جەس ءجۇز جاساقتىڭ قولباسشىسى دەگەن اتاقتى قايتا بەردى.

شىمكەنتتە ورىس اسكەرلەرى ەكى بۇيىردەن قىسىپ ءتيىستى. چەرنياەۆ قولى اۋليەاتا تۇسىنان كەلسە، تۇركىستاننان ورىس ارمياسىنىڭ باس شتابىنىڭ كاپيتانى مايەر باستاعان جاساق كەلىپ كيلىگىپ ەدى. ەكى وكپەدەن تيگەن ورىس اسكەرى باقايشىعىنا دەيىن قارۋلانعان بولاتىن.

گەنەرال چەرنياەۆ قولى جەتكەشە الىمقۇل موللا تۇركىستان جاقتان كەلگەن مايەردىڭ جاساعىن تالقانداۋدى كوزدەدى. ولار اقبۇلاق تۇبىندە شايقاسقا كىردى. مايەر زەڭبىرەكتەرى مەن كازاكتارىن قارسى قويدى. سادىق سۇلتان جاساعى العى شەپتە ەدى. ورىس اسكەرلەرى وق جەتەتىن جەرگە دەيىن ءۇنسىز كۇتىپ جاتتى. سونان سوڭ كارتەچپەن اتقىلاي باستادى.

تۋى جەلبىرەپ سادىق سۇلتان جاۋعا جالعىز شاپقانداي ەدى. ول جانعان وتقا قاراعان جوق. الدىڭعى لەپ قورعاسىن وقتىڭ قۇربانى بولىپ ءولىپ جاتتى. قالعان ساربازدار جەرگە ەتبەتتەپ جاتىپ باس كوتەرمەدى. سول قالپىندا سادىق سۇلتان ءمىز باقپاي تۇرىپ الدى. تۋى شۇرىق  تەسىك بولدى. بىراق ءبىر وق سادىق سۇلتانعا تيگەن جوق. اللانىڭ قۇدىرەتى شىعار. الىمقۇل موللادان حابار كەلگەندە عانا ول كەرى قايتتى. باعانادان بەرى جەردى پانالاپ جاتقان جاساقتار ورىندارىنان تۇرىپ سوڭىنان ىلەستى.

بۇل شايقاس ولارعا وڭاي تيمەدى. مىڭنان استام لاشكەر مەرت بولدى. جەر قان ساسىدى. ولىك يىستەنىپ قولقانى جارا باستادى. ەكى جاق كەلىسىپ سوعىستى توقتاتتى. ءۇش كۇن ولىكتەردى كومۋگە بەرىلدى.

گەنەرال چەرنياەۆ باستاعان ورىس اسكەرى شىمكەنتتى الۋعا اتتاندى. قالاعا بەس ءجۇز شاقىرىم جەردەگى قوشتەگەرمەنگە سادىق سۇلتان الپىس جاساعىمەن كەلىپ چەرنياەۆ اسكەرىنىڭ ءجۇرىسىن بايقاپ تۇردى. چەرنياەۆ جۇزدەن استام اتتى اسكەرىمەن توپ الدىندا كەلە جاتتى. قاسىندا ەكى كىشى وفيتسەر بار. ول اتسىز جاياۋ تۇرعان جاساقتى كوردى. ونى ۇستاپ الۋعا ارەكەت ەتىپ، ەكى روتاسىن جىبەردى. مۇنى بايقاعان سادىق سۇلتان دا ەكى جاساعىن قارسى جىبەردى. ولار اشىق جەردە بەتپە-بەت كەزدەستى. اتىسۋ دا، شابىسۋ دا باستالىپ كەتتى. سادىق سۇلتان جىگىتتەرى ءتورت اتىنان ايىرىلىپ، بەس جارالى جاساقپەن كەرى شەگىندى. ال ورىستار جاعى ون جەتى اتىنان ايىرىلدى. جارالىلارى دا جەتكىلىكتى ەدى.

شىمكەنت ون كۇن قورشاۋدا تۇردى. الىمقۇل موللا اۋىر زەڭبىرەكتەردى ءتيىمدى پايدالاندى. ورىس ارمياسى شىمكەنتتى الا المادى. الىمقۇل موللا قالانىڭ قورعانىسىن كۇشەيتتى. سونان سوڭ قوقانعا قايتىپ كەتتى. ال سادىق سۇلتان تاشكەنتكە اتتاندى.

ءۇش اي وتە شىقتى. گەنەرال چەرنياەۆ قوسىمشا اسكەر، قارۋ-جاراق الدىردى. ارتيللەريانى كۇشەيتتى. وسىلاي شىمكەنتكە قايتا شابۋىل جاسادى. بۇل شايقاس شەشۋشى شايقاس ەكەنىن ەكى جاق تا ءتۇسىندى. شىمكەنت قۇلاسا، جول تاشكەنتكە اشىلادى. بۇل قوقان حاندىعىنىڭ ىدىراۋىنىڭ باسى بولماق. قوقان جاساعى بۇل شايقاستا بەس ءجۇز ساربازىنان ايىرىلدى. ال ورىس اسكەرى ءتورت ءجۇز بەس سولداتىن جوعالتتى. ەكى وفيتسەر، جيىرما ءبىر كىشى وفيتسەر مەرت بولدى. شىمكەنت ورىس ارمياسىنىڭ قولىنا ءوتتى.

سول جىلدىڭ قىسىندا الىمقۇل موللا قوقاننان تاشكەنتكە كەلدى. شىمكەنتتىڭ جاۋ قولىنا ءوتۋى جانىن جەگىدەي جەپ بارادى. ول اسكەرباسىلارىن شاقىرىپ كەڭەس قۇردى. قىستا سوعىستى قويىپ، كوكتەم شىعا قايتا جورىققا شىعۋ قاجەت دەگەن وي تاستادى. وعان ءبىر عانا اسكەرباسى قوسىلمادى. ول - سادىق سۇلتان ەدى.

- قانشاما ادام شىعىنى بولدى. ۇندەمەي شەگىنە سالۋ اسكەر رۋحىن تۇسىرەدى، - دەدى ول. – شىمكەنتكە شابۋىل جاساماساق تۇركىستاندى قايتا الايىق. وندا ورىس سولداتتارى كوپ تە ەمەس كورىنەدى. ءتىپتى الا الماساق تا تاريحتا ءىزىمىز قالادى.

الىمقۇل موللاعا سادىق سۇلتان ءسوزى ۇنادى. ءۇش كۇن اسكەردى دايىنداپ، لاۋ اربالاردى ىڭعايلاپ ءتورتىنشى كۇنى الىمقۇل موللا جاساعى تۇركىستانعا بەتتەدى.

سادىق سۇلتان الىمقۇل موللادان سەگىز جاساق الىپ شولعىنشى توپ قۇرىپ، اسكەر الدىنا شىقتى. ارىستان اسىپ، شەلەكتەگى  قازاقتاردان تۇراتىن الپىس جاساقتى قولعا ءتۇسىردى. الىمقۇل موللانىڭ نەگىزگى كۇشتەرى كەلىپ قوسىلعاندا سادىق سۇلتان تاعى دا العى شەپكە شىققان. ول يقانعا كەلىپ ات باسىن تىرەدى. قىپشاق تۇمان باستاعان  قازاقتىڭ جيىرما جاساعى قولعا ءتۇستى. بىرەۋى قاشىپ قۇتىلدى. الىمقۇل موللا قولى شەلەك جاعىن بارىپ بەكىندى. ال سادىق سۇلتان تۇركىستان جاعىن قاداعالادى.

تۇندە سادىق سۇلتان قاراۋىل توبى كەلە جاتقان ەكى اتتىنى بايقادى. ورىس كازاكتارى ەكەن. بۇلار شولعىنشىلار بولىپ شىقتى. ءجۇز كازاكتى باستاپ كەلە جاتقان ەساۋىل سەروۆتىڭ وتريادى. ولار زەڭبىرەك، مىلتىقپەن وق اتا باستادى. كازاكتار ولگەن اتتارىن قاتار-قاتار ءتىزىپ قويىپ، سونى قالقان جاساپ بەرىسەر ەمەس. وسى كەزدە تۇركىستاننان تاعى ءۇش ءجۇز كازاك شىققانى تۋرالى حابار كەلىپ جەتتى.

الىمقۇل موللا نە ىستەرىن بىلمەي ساسقالاقتادى. اسكەرباسىلار اقىل قوسا المادى. وسى كەزدە سادىق سۇلتان:

- ءسىز بار كۇشىڭىزبەن مىنا ورىس كازاكتارىن باسىپ الىڭىز، - دەدى ول. – ال مەن ءوز جاساعىممەن تۇركىستاننان شىققان كازاكتارعا قارسى شىعامىن. سەروۆتىڭ توبىمەن قوسىلۋعا جول بەرمەيمىن.

- دۇرىس ەكەن، - دەدى الىمقۇل موللا. – سولاي بولسىن!

سادىق سۇلتان سۋىت ءجۇرىپ جاساعىن تۇركىستان جاققا بۇردى. ولار كازاكتارمەن ساسىقبۇلاقتا بەتپە-بەت كەزدەستى. ورىس كازاكتارى جەرگە جاتا قالىپ اتىسا باستادى. سادىق سۇلتاننىڭ ون جىگىتى جارالانىپ، التى اتى ءولدى. كاسىبي ارميانىڭ اسكەري ماشىعى كورىنىپ-اق تۇر. ول يقانعا قاراي شەگىنە باستادى. جانە اسكەري قۋلىق ويلاستىردى. ول جاساقتى قالدىرىپ، ءوز جىگىتتەرىمەن تۇركىستانعا قاراي بەتتەدى. ورىس اسكەرى بۇل قيمىلعا سەنىپ قالدى. قولداۋعا شىققان اسكەر جەڭىلگەن عوي. ايتپەسە سادىق سۇلتان تۇركىستانعا نەگە بۇرىلدى؟ كازاكتار جاساعى دا كەيىن بۇرىلىپ تۇركىستانعا بەتتەدى. سادىق سۇلتان اينالما جولمەن جەدەل يقانعا قايتا ورالدى.

الىمقۇل جاساعى ءالى كازاكتاردى تالقانداي الماپتى. قورعانىس جاساپ الىپ ءالى اتىسىپ جاتىر.

- بۇل ورىس كازاكتارىن جويۋ وڭاي ەمەس، - دەدى سادىق سۇلتان. – اكەم كەنەسارى حان وقتان قورعايتىن شوپتەن شومەلە ءۇيىپ، ونى بايلاپ العا قوياتىن. وق شومەلەگە تيەدى. سارباز امان. سول كەزدە نەگىزگى كۇش تاپ بەرىپ، جاۋدى تالقانداپ وتەتىن.

الىمقۇل موللا قامىس پەن جۋساندى شاپتىرىپ ۇلكەن-ۇلكەن شومەلە ءشوپتى بۋىپ، العا قويدى. جۇزدەگەن سارباز سونى قالقان ەتىپ ورىس كازاكتارىنىڭ العى شەبىنە جەتتى. سادىق سۇلتان ارعىماعىمەن العى شەپكە شىعىپ:

- امان! امان! بەرىلىڭدەر! – دەپ ايعاي سالدى. ەساۋىل سەروۆ ەندى باسقا امال قالماعانىن سەزدى. – بەرىلۋ كەرەك!

بىراق كەلتە ءسوز جۇرگىزىپ تۇرعان سادىق سۇلتاندى ەسكەرمەستەن سارت جاساعى بىرنەشە كازاكتى شانشىپ ءولتىردى. قايتا اتىس باستالدى.

كوكجيەكتە ورىس كازاكتارى كورىندى. ەگەر ولار قوسىلسا دەس بەرمەيدى. ول ءوز جاساعىمەن بەكىنگەن ورىس كازاكتارىنا تاپ بەردى. اتىنا وق ءتيىپ ءولدى. ءوزىنىڭ جامباسىنا دا وق ءتيدى. بۇل كەزدە الىمقۇل موللا دا شابۋىلعا شىقتى. كازاك ورىستار قىرعىنعا ۇشىرادى. ەساۋىل سەروۆ ون بەس سولداتپەن سىتىلىپ شىعىپ نەگىزگى كازاكتار جاساعىنا قوسىلدى. ولار وسى شايقاستا  كىشى وفيتسەر پاۆەل ابراموۆيچتەن، ءتورت ۋريادنيكتەن، ەلۋ كازاكتان، ءبىر فەلدشەردەن ايرىلدى. وتىز التى كازاك، ءتورت ارتيللەريست اۋىر جاراقات الدى.

وڭتۇستىك وتقا ورانىپ جاتتى. ەكى جاقتى دا تاشكەنت قالاسى ءۇشىن شايقاس كۇتىپ تۇر ەدى...

ىدىراۋ

شىمكەنتتەن كەيىن رەسەي يمپەرياسى ەندى تاشكەندى الۋدى جوسپارلادى. سوندا تاشكەنت-ۆەرنىي الابى تۇگەل رەسەي بودانىنا كىرمەك. سالىق تولەنەدى، شەكارانى كۇزەتۋ دە ءبىر قالىپقا تۇسپەك. 1865 جىلى گەنەرال چەرنياەۆ تاشكەنتتى قورشاپ، جان-جاقتان كەلەتىن كەرۋەندەردىڭ جولىن كەستى. ويتكەنى 1864 جىلعى شايقاستا گەنەرال چەرنياەۆ تاشكەنتتى الا الماعان بولاتىن. ال ەندى جاڭا كۇشپەن، جاڭا قارۋ-جاراقپەن، زەڭبىرەكتەرمەن كۇشەيتىلگەن ورىس اسكەرى قالاي دا تاشكەنتتى الۋ كەرەك دەپ قىرعىن سوعىسقا دايىندالدى.

1865 جىلدىڭ كوكتەمى ەدى. جاڭبىرلى دالا ماساتىداي قۇلپىرىپ كەتكەن. الما، ورىك، شيە اعاشتارى ەرتە گۇلدەپ، قىرمىزى قىزعالداقتار تۇكتى كىلەمدەي تۇرلەنىپ جاتىر.

ءدال وسى كەزدە بۇحارا ءامىرى، تاشكەنت بيلەۋشىسى الىمقۇل موللانىڭ كۇشى ىدىراپ، شاھار جۇرتشىلىعى قوقان بيلىگىنە نارازى بولا باستاعان. ونسىز دا قينالىپ جۇرگەن حالىقتى ورىستارمەن سوعىس ءۇشىن قاجەت دەپ سالىقتى كوبەيتىپ جىبەرگەن. جانسىزدارى ارقىلى ىشكى جاعدايدى بىلگەن بۇحار ءامىرى اسكەرىن سوعىسقا دايىنداي باستادى.

گەنەرال چەرنياەۆ تە بۇل دابىلدى ەستىسىمەن جاڭا قوقان  بەكەتىن بىرىكتىرۋدى كەشەۋىلدەتۋگە بولمايتىنىن ۇقتى. شۇعىل شابۋىلعا شىقتى. الدىمەن نيازبەك ەلدى مەكەنىنە شابۋىل جاسادى. مۇنىڭ سوعىس قيمىلدارى ءۇشىن ەرەكشە ىڭعايى بار ەدى. بۇل جەردە سۋامالى جەرلەرگە سۋ بولەتىن. بۇل سۋ شىرشىق سۋىن تاشكەن مەن ونىڭ اينالاسىنداعى ەلدى مەكەندەرگە جەتكىزەتىن. سول جىلدىڭ 28 ساۋىرىندە نيازبەك قونىسى ورىس اسكەرىنىڭ قولىنا ءوتتى. قالاعا باراتىن سۋدى ورىس اسكەرلەرى قايتادان شىرشىققا بۇرىپ جىبەردى. تاشكەنت سۋسىز قالدى. حالىق نە ىستەرلەرىن بىلمەي جان ۇشىردى. وسىلاي ون كۇن سۋسىز قالعان تاشكەنتتىكتەر امالسىز ورىس گەنەرالى جاعىنا شىعۋعا ىڭعايلاندى.

سەگىزىنشى مامىر كۇنى قوقاننان التى مىڭ لاشكەرىمەن الىمقۇل موللانىڭ جاساعى كەلىپ جەتتى. ءبىر كۇننەن كەيىن الىمقۇل موللانىڭ اسكەرلەرى ون ەكى زەڭبىرەكتەن شاشىراعىش سناريادتارمەن وق جاۋدىردى. چەرنياەۆ ولارعا قارسى ءتورت روتا سولدات قويدى. جاسىرىن تىعىلعان زەڭبىرەكتەر قىرىق قۇلاش جەردە ەدى. ولار كەنەتتەن قاتار-قاتار قويىلعان قىرىققا جۋىق زەڭبىرەكتەن وق بوراتتى. كوك مايسا دالا قانعا بويالدى. ءۇش جۇزدەي ساربازىنان، ەكى زەڭبىرەگىنەن ايىرىلعان الىمقۇل موللا جاساعى كەرى شەگىنىپ، قالاعا كەلىپ بەكىندى.

بۇل شايقاستا الىمقۇل موللانىڭ ءوزى دە مەرت بولدى. ەندى تاشكەنت يەسىز قالدى. الىمقۇل موللانى شايحانتاۋر بەيىتىنە قويدى.

قوقان اسكەرلەرى مەن تاشكەنت تۇرعىندارى ەندى ءبىر-بىرلەرىن توناي باستادى. العاندارىن اتتارىنا ارتىپ ءبىراز قوقان جاۋىنگەرلەرى قالانى تاستاپ كەتتى.

بۇل كەزدە تاشكەنتتە الىمقۇل موللانىڭ وڭ قولى ىسپەتتى قوقان حانى سۇلتانسەيىت بار ەدى. بىراق تاشكەنت تۇرعىندارى سادىق سۇلتاندى قوقان حاندىعىنىڭ رەگەنتى ەتىپ سايلادى.

سادىق سۇلتان ەڭ اۋەلى قالا بەكىنىسىن نىعايتتى. قۇشاق باتىردىڭ بالاسى ارىستانبەكتى، جالايىر بەكباۋ داتقانى الىپ قالانىڭ ون ەكى قاقپاسىنا تۇگەل توپىراق ءۇيدىردى. كۇزەتتى كۇشەيتتى.

مارقۇم الىمقۇل موللانىڭ ورداسىنا كەلگەندە سادىق سۇلتاندى تاعى ءبىر جاڭا تاعايىنداۋ كۇتىپ تۇردى. شاھاردىڭ يگى جاقسىلارى، باس موللا سالىبەك احۋن، حاكىم قوجا باستاعان توپ سادىق سۇلتانعا «اسكەر ءامىرى» دەگەن اتاق بەردى. ەندى سادىق سۇلتان كەنەسارۇلى قوقان حانى مەن قازىنا يەسى اتاندى.

ءۇش كۇن بويى سادىق سۇلتان بارلىق اسكەرباسىلاردى اۋىستىرىپ، ولاردىڭ ارقايسىسىنا وزدەرىنە لايىق ورىن بەردى. قوقان لاشكەرلەرىنە قايتا قارۋ-جاراقتارىن بەرىپ، اتقا وتىرعىزدى.

گەنەرال چەرنياەۆ الىمقۇل موللانىڭ ولگەنىن ەستىگەن سوڭ ءتورتىنشى كۇنى تاشكەنتكە شابۋىل جاسادى. قولباسشىسىز قالعان اسكەردى لەزدە جەڭۋگە نيەتتى ەدى. بىراق قالانىڭ ون ەكى قاقپاسى دا بەرىك، ولىسپەي بەرىسپەيتىن بولىپ شىقتى. بۇل گەنەرال چەرنياەۆتى قاتتى تاڭعالدىردى.

الىمقۇل موللا ولگەنى راس بولسا بىزگە قارسى كىم مۇنداي تويتارىس بەرىپ جاتىر، - دەپ گەنەرال تاڭعالدى.

- قازىر قوقان اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى سادىق سۇلتان ەكەن. بىزگە قارسى سوعىسىپ جاتقان سادىق سۇلتان، - دەدى اسكەرباسىلاردىڭ ءبىرى.

- باسە، - دەدى گەنەرال چەرنياەۆ. - بۇل الىمقۇل موللادان دا اسىپ تۇسكەن جانكەشتى ەكەن.

قورشاۋدا قالعان قالا قىرىق كۇن شايقاستى. سادىق سۇلتان جاساعى زەڭبىرەكتەر مەن مىلتىقتاردان وق اتىپ، گەنەرال چەرنياەۆتىڭ سولداتتارىن قالا قاقپاسىنا جاقىنداتپادى. ال كەش باتا سادىق سۇلتان بارلىق قاقپالاردىڭ كۇزەتىن ءوزى تەكسەرىپ شىعادى. بۇل قوقان اسكەرلەرىنىڭ ىشىندە ىرىتكى تۋعىزدى. «سادىق تورە – اقسۇيەك. ورىسقا بەرىلەتىن ءتۇرى جوق. ءتۇبى جەڭىسكە جەتسە، قوقاندى دا، تاشكەندى دە سادىق سۇلتان بيلەپ-توستەيدى.  كوزىن قۇرتۋ كەرەك» دەگەن ويعا كەلدى.

تاشكەنتتىك يگى جاقسىلار بۇل جامانات حاباردى سادىق سۇلتانعا جەتكىزدى. ولار قوقاندىقتاردى قىرىپ سالۋدى ۇسىندى. سادىق سۇلتان بۇعان كەلىسپەدى.

- قازىر ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى قىرىپ تاستاساق، نە بولادى؟ جاۋ جاعادان الىپ تۇر. شىدايىق. ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق. بىراق بەيقام قالمايىق، - دەدى باس قولباسشى.

بۇل جايسىز حابار ەدى. «ساقتىقتا قورلىق جوق». ول ءارى ويلانىپ، بەرى تولعانىپ بەرىك ءبىر شەشىمگە كەلدى. بارلىق اسكەرباسىلارى مەن شاھاردىڭ يگى جاقسىلارىن جيناپ، كەڭەس قۇردى.

قوقاندىقتاردىڭ ارام پيعىلى بەلگىلى بولدى، - دەدى سادىق سۇلتان. – ورىس اسكەرى تاياق تاستام جەردە تۇر. قارۋى دا، اسكەرى دە مىعىم. اتتى كازاكتارى تاعى بار. بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. بۇحارا ءامىرىنىڭ قول استىنا وتەيىك، كومەك سۇرايىق.

بۇل ۇسىنىستى ءبارى قولدادى. سادىق سۇلتان بۇحارا ءامىرشىسى ءابىلفايىز حانعا سىي-سياپاتىن قوسىپ، ءبىر توپ ەلشى جىبەردى. ولاردىڭ ىشىندە باس قازي حاكىمقوجا، يشان ابىلقاسىم حان، قۇسمەندى ماعزۇم، قازاقتاردان شانىشقىلى، موللا كوشىك داتقا، دۋلاتتان ءتورتباي داتقا سىندى ەل اعالارى بار ەدى. ارينە، بۇحار ءامىرى بۇل ءوتىنىشتى قۋانا قابىلدادى.

سوعىسسىز تاشكەنتتى الۋ امىرلىك جەرىن كەڭەيتەدى. ەن دالاعا يەلىك ەتەدى. ول ءوزىنىڭ توقساباسى تايشىبەكتى بەس جىگىت قوسىپ تاشكەنتكە جىبەردى. توقسابا تايشىبەك بيلىكتى الىسىمەن سادىق سۇلتان اسكەردى وتكىزىپ، ءوز جاساعىمەن وردادان شىعىپ كەتتى.

تايشىبەك توقسابا اسكەردى سوعىسقا دايىنداۋعا قاۋقارسىز بولىپ شىقتى. ەكى كۇنگە جەتپەي گەنەرال چەرنياەۆ تاشكەنتكە باسىپ كىردى.

تاشكەنت قۇلادى. جاڭا قوقان لينياسى بەكىدى. ورىستار ۇلان عايىر  قازاق دالاسىنا يە بولىپ شىعا كەلدى...

ورالۋ

ءۇش اي ءۇش كۇندەي وتە شىقتى. سادىق سۇلتان گەراتتان قاشقارعا كەتۋگە بەكىندى. ياكۋب ساردارمەن جىلى قوشتاسىپ، بالح پەن باداحشان ارقىلى قاشقارعا جەتتى. قوقان اسكەرى ساپىندا تانىس بولعان ياكۋب بەككە كەلىپ سالەم بەردى.

ياكۋب بەك سادىق سۇلتاننىڭ اسكەري باسشىلىق قابىلەتىن قادىرلەيتىن. وعان «ومار اتالىق» شەنىن بەردى. جانە وزىنە سەنىمدى اسكەرباسى ەتۋ ءۇشىن كەلىنىن نەكەلەپ قوستى. ءوز ۇلى بىرەر جىل بۇرىن سوعىستا ولگەن بولاتىن.

كۇن ارتىنان كۇندەر ءوتىپ جاتتى. ءبىر جىل ءبىر كۇنگىدەي بولمادى. ءبىر جىلدان كەيىن ياكۋب بەك بيلىكتى ۇلى بەك قۇليبەككە بەرىپ، ونى مۇراگەر رەتىندە اتادى. ءوزى قالىڭ اسكەرىمەن اقسۋعا بەت الدى.

اسكەري كەڭەستە ياكۋب بەك ءوزى اسكەر قولباسشىسى بولاتىنىن مالىمدەگەن. بۇعان سادىق سۇلتان قارسى شىقتى. ول كەسىمدى سويلەيتىن. جانە جۇرتتىڭ نازارىن وزىنە قاراتىپ الاتىن قاسيەتى بار ەدى.

- قولباسشىلار وقىستا وپات بولسا، ونى اۋىستىرۋعا بولادى. حاننىڭ ءوزى اسكەر باسىندا تۇرسا، جازاتايىم جاعداي بولسا، ەل قايدا قالادى، حاندىق نە بولادى، - دەدى سادىق سۇلتان. – سوندىقتان دا ءسىز جالپى اسكەردى باسقارىڭىز. ال الدىڭعى شەپكە باسقا اسكەرباسىلاردىڭ ءبىرىن قويىڭىز.

كوپ اسكەرباسىلار سادىق سۇلتاندى قولدادى. بىراق حاننىڭ سوزىنە «ءلاپپاي» دەيتىندەر تىپتەن كوپ ەكەن. داۋىس ياكۋب بەكتىڭ پايداسىنا شەشىلدى.

ياكۋب بەك پەن سادىق سۇلتاننىڭ اراسىنان قارا مىسىق ءوتتى. ياكۋب بەك سادىق سۇلتاندى كورۋدەن باس تارتتى. ءارى جورىققا الماي كەتتى.

بىراق ياكۋب بەك جورىق بارىسىندا دەرتكە ۇشىراپ قايتىس بولدى. بەك قۇليبەك حان كوتەرىلىپ، تاققا وتىردى. بۇل كەيبىر تورە تۇقىمدارىنا ۇناي قويعان جوق. حاكىمحان تورە تاققا تالاسىپ، كوپ اسكەرمەن قاشقارعا اتتاندى. تاقتان ايىرىلۋ وڭاي ما؟ بەك قۇليبەك حان جيىرما بەس مىڭ لاشكەر جيناپ وعان قارسى شىقتى. كۇش حاكىمحان جاعىندا ەدى. ەڭ مىقتى زەڭبىرەكتەر مەن تاجىربيەلى لاشكەر سونىڭ قولىندا بولاتىن.

بەكقۇليبەك حان ءوز جاساعىن بەسكە ءبولدى. ارقايسىسى بەس مىڭ لاشكەردەن تۇردى. ءبىر قول سادىق سۇلتانعا تاپسىرىلدى. ەندى ءبىرىن ومارقۇل پارۆاناشى،  ەكىنشىسىن امىرقۇل، ۇندىلىك جامدار پارۆاناشى، ءتورتىنشىسىن – الداش داتقا، ال بەسىنشىسىن ماسەيت پانسات باسقاردى.

العى شەپكە ءۇش جاساق قويىلدى. ولاردى ماسەيىت، الداش، امىرقۇل اسكەرباسىلار باسقاراتىن. ولاردىڭ ەكى قاپتالىندا سادىق سۇلتان مەن ومارقۇل جاساعى تۇردى.

ەكى اسكەر قاشقار مەن اقسۋ اراسىنداعى مارالباسى بەكىنىسى ماڭىندا كەزدەستى. اۋەلى بەكقۇلي حان جاساعى ءساتتى شابۋىل جاساعان بولاتىن. بىراق حاكىمحان اسكەرى زەڭبىرەكتەردى ءساتتى پايدالانىپ، العى شەپتەگى ءۇش جاساقتى تىقسىرا باستادى. كوپ لاشكەر قولعا ءتۇستى، زەڭبىرەكشىلەر دارمەنسىزدىك كورسەتتى. جەڭىلىس قاۋپى ءتوندى.

بەكقۇلي حان بەك اسكەري كەڭەس جينادى. ءار اسكەرباسى ءوز ويىن ايتتى.

- ەگەر ءبىز قاشقارعا شەگىنسەك جاۋ رۋحتانادى، - دەدى سادىق سۇلتان. – وندا حاندىقتان ايىرىلامىز. حالىق حاكىمحان جاعىنا شىعىپ كەتەدى. ولىسپەي بەرىسپەۋىمىز كەرەك.  ونىڭ اسكەرىن تيتىقتاتىپ جەڭەمىز.

سادىق سۇلتان سوزىنە ءبارى كەلىستى. ون ءۇش مىڭ لاشكەرىمەن تاڭ الاكەۋىمدە حاكىمحان اسكەرىنە تاپ بەردى. زەڭبىرەكتەر ساقاداي سايلانىپ، مايلانىپ، سناريادتار ارباعا تەكشەلىپ ءۇيىلىپ قويىلعان بولاتىن. بۇل بۇرىن-سوڭدى بولماعان الاپات سوعىس بولدى. زەڭبىرەكتەر ەكى جاقتان دا تىنىمسىز وق جاۋدىردى. جەتى ساعاتتان اسقان اتىس ءوز پايداسىن اكەلدى. حاكىم حاننىڭ ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز لاشكەرى سادىق سۇلتان جاعىنا ءوتىپ كەتتى.

حاكىمحاننىڭ نەگىزگى كۇشى تالقاندالعان سوڭ قالعان لاشكەرلەر بەكقۇلي حان جاعىنا ءوتتى. اقسۋ ماڭىن قايتادان ءوز يەلىگىنە قايتارعان  سوڭ ول ءبىر ايدان  كەيىن جەلبىرەپ، قاشقارعا ورالدى.

بىراق ولاردى تاعى ءبىر جاعىمسىز حابار كۇتىپ تۇر ەكەن. حوتان حاكىمى نياز بەك بۇلىك شىعارىپ، بەكقۇلي حان قولاستىندا  بولۋدان باس تارتىپتى. بەكقۇلي حان تاعى  دا لاشكەر جينادى. نياز حاكىم وعان قارسى جيىرما بەس مىڭ جاساقپەن جيىرما بەس شاقىرىم جەردە كۇتىپ تۇردى.

سادىق سۇلتان مەن الداش داتقا ون مىڭ اتتى اسكەر ساربازدارىمەن حاكىم نياز بەك اسكەرىن جارىپ ءوتتى. جاۋ لاشكەرلەرى باس ساۋعالاپ جان-جاققا قاشتى. ءبىرازى قىتاي بەكىنىستەرىنە تىعىلدى.

حان بەكقۇلي بەك حوتاندى الىپ، قازىنانى تۇگەندەۋگە جاڭا حاكىم تاعايىنداپ، مەرەيى ۇستەم بولدى.

1877 جىلدىڭ ساۋىرىندە ءۇرىمشى قىتايلارى ءتورت مىڭدىق ادامممەن ديۋانشىنى، ودان سوڭ كونە تۇرفاندى الدى. حان قۇلي بەك قىتاي اسكەرىنە توتەپ بەرە الماي قاراشار قالاسىنا ىعىستى.

قىتاي ارمياسىنىڭ قولباسشىسى لۋ چا دارين وتە قاجەت شەشىم قابىلدادى. ول جەتىشاردا قولعا تۇسكەن مىڭنان اسقان ادامعا قارجى، كيىم-كەشەك بەرىپ، تويىندىرىپ، ءىشىندىرىپ باستارىنا بوستاندىق بەردى.

- مەن اندىجاندىق، فەرعانا مەن تاشكەنتتىك قوقاندىقتارمەن عانا سوعىسامىن، - دەدى ول. – ولار – باسقىنشىلار. سوندىقتان دا جەرگىلىكتى جەتىشارلىق تۇرعىندارعا ەش قاۋىپ جوق. ياكۋب بەك حاننىڭ قىسىمشىلىعىنان دا كوپ ۇزاماي بوسايسىزدار.

بۇل اڭگىمە لاۋلاپ تەز تارادى. حالىق قىتاي اسكەرباسىنىڭ مارتتىگىن ەسەلەپ  ايتىپ جاتتى.

ياكۋب بەك حان بۇل داقپىرىتتى باسۋ ءۇشىن شۇعىل جازالاۋ شارالارىن قاراستىردى.

- ەشقانداي جازاعا تارتپاڭىز، - دەدى سادىق سۇلتان ياكۋببەك حانعا. – جاقسىلىقتى جاقسىلىقپەن وزدىرىڭىز. قايتا ولارعا سىي-سياپات جاساڭىز، مال-مۇلىك بەرىڭىز. مۇسىلماندىق قانىمىزعا سىڭگەندىگىن كورسەتىپ، مەشىت سالىپ بەرىڭىز.

- جوق، - دەدى ياكۋبەك حان. – حالىق قورىققانىن عانا سىيلايدى. اياۋشىلىق بولمايدى.

قىتاي تۇتقىنىنان بوساپ كەلگەن لاشكەرلەردىڭ ءبىرازى ءولتىرىلدى. مال-مۇلكى تالاندى. قىزدارى زورلانىپ،ۇلدارى كۇشتەپ اسكەرگە الىندى. بۇل جان تۇرشىگەرلىك  جامانات وقيعا بۇكىل قاشقار دالاسىنا تارادى.

- ءبىرىن-ءبىرى تالاپ جاتقان حالىقتىڭ كۇش بىرلىگى بولمايدى، - دەدى لۋ چا دارين. – ەندى بۇل جەردى جاۋلاپ الۋ قيىنعا سوقپايدى.

ءوزارا كەرىستىڭ ناتيجەسىندە قاشقار حاندىعى ۇشكە ءبولىنىپ كەتتى. ءبىر-بىرىمەن شايقاسقان ءۇش حان اقىرى وماقاسا قۇلادى. قىتاي اسكەرى ەشبىر شىعىنسىز قاشقاردى الدى.

سادىق سۇلتان  قىتاي اسكەرىمەن تۇنگە دەيىن شايقاستى. بىراق كۇش تە، سوعىس قۇرالدارى دا تەڭ ەمەس ەدى. بەكقۇلي بەك حان قوقانعا شەگىنۋگە بەكىندى. لاشكەرلەردىڭ كۇشى دە، رۋحى دا جوق. ەندى باس ساۋعالاۋ عانا قاجەت.

بىراق قىتاي ارمياسى كەرى شەگىنىپ قويسىن با؟ ءار بۇيىردەن ءبىر ءتيىپ، ونسىز دا تيتىقتاعان لاشكەردىڭ بەرەكەسىن الدى. وسىنداي قاقتىعىسۋدىڭ بىرىندە سادىق سۇلتانعا قىتاي مىلتىعىنىڭ وعى كەلىپ ءتيدى. جارالانسا دا سادىق سۇلتان لاشكەرىن تاستاماي، قورشاۋدان الىپ شىقتى. جاۋ قاۋپى سەيىلگەندە، اسكەري كەڭەس قۇردى.

- مەن بالەنباي جىلدان بەرى ورىس پاتشاسىمەن سوعىسىپ ءجۇرمىن، - دەدى سادىق سۇلتان. – بارماعان جەرىم، باسپاعان تاۋىم قالمادى. ەندى باس ساۋعالايتىن جەر دە جوق. ونىڭ ۇستىنە يىعىمنان جارالاندىم. سوعىس تا قاجىتتى. قاتىن، بالا-شاعا قايدا قالدى؟ ات ۇستىندە ۇيىقتايتىن شاق تا ەمەس. نە بولسا دا كىندىك قانىم تامعان قازاق دالاسىنا بارام. ولسەم، تۇعان جەردە ولەمىن.

«ۇسىنعان باستى قىلىش شاپپاس». ورىس بودانىنداعى ەلىمە بارام. ءىنىم احمەت سۇلتاندى پانالايمىن، تىنىش ءومىر سۇرەم. باسقاشا بولسا اللانىڭ جازعانى دا.

سادىق سۇلتان لاشكەرىمەن قوشتاستى. بار مۇلىكتى ءبولىپ بەردى. ءوزى جولعا، سويىس مالدى عانا الىپ، سەنىمدى تولەڭگىتتەرىمەن فەرعانانىڭ وش جاعىنان تۇركىستان جەرىنە اتتادى. بۇل حابار گەنەرال-گۋبەرناتور كاۋفمانعا جەتتى. ول دارىگەر جىبەرىپ، سادىق سۇلتاننىڭ يىعىن جەتى ايدا جازىپ شىعاردى. جانە تاشكەنتكە شاقىرتتى.

- سادىق سۇلتان، ءسىز اينالىپ ءوز قازىعىڭىزدى تاپتىڭىز، -دەدى  گەنەرال كاۋفمان. – بۇل ءسىزدىڭ، قازاق حالقىنىڭ ماقالى. ۇلى مارتەبەلى ورىس يمپەراتورىنىڭ مەيىرىمى كەڭ. ول اداسقانداردى كەشىرەدى. بىراق تالابى بار. ەندى ءسىز قول باستامايسىز، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاي جەرىندە تۇرعىڭىز كەلسە، ءوز تاڭداۋىڭىزدا. قىرعىز-قايساق دەلىنۋشى ەدى، ەندى باسقاشا. قازاق دالاسىنىڭ قاي جەرىن دە ەركىن تۇرا الاسىز.

- تۋعان جەر، قازاق دالاسى ءۇشىن كۇرەسىپ ەدىم، - دەدى سادىق سۇلتان. – ءبارى ءوتتى، كەتتى. جاقسىلىق ۇمىتىلمايدى. جارالى يىعىم جازىلدى، كىم بىلەدى، ودان جازىم بولار ما ەدىم.  قانداس-باۋىرلارىمنىڭ قاسىنا كەلدىم، جاۋگەرشىلىكتە جوعالتىپ العان قاتىن، بالا-شاعامدى بۇحارا امىرلىگىنەن الىپ بەرىڭىزدەر.

مەن شىمكەنت توڭىرەگىنە بارىپ تۇراقتايمىن. تۇركىستاندا بابام جاتىر. ونىڭ ۇستىنە ۋەزد باستىعىنىڭ كىشى كومەكشىسى احمەت سۇلتان كەنەساريننىڭ قاسىندا قالام. ءىسىم دۇرىس بولدى ما، بۇرىس بولدى ما، ءبىر اللاعا عانا ايان.

شىمكەنتتىڭ ارىس جاعىنا، قارابۇلاق جەرىنە كەلىپ قونىستانعان كەزدە ول بار بولعانى ەلۋ بەس جاستا ەدى. باباسى ابىلايحاننىڭ ورداسى بولعان حان قورعان وعان تىنىشتىق اكەلدى. ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ حالقى وعان بەس جۇزدەي قوي، تۇيە مەن سيىر، جىلقى جيناپ بەردى. سادىق سۇلتان اللاعا قۇلشىلىق ەتىپ، باسىن ساجدەگە ءيدى. ەگىن سالدىرىپ، مال ءوسىردى. قاتىن، بالا-شاعاسى اكەلىندى.

ول اقسۇيەك دەسە اقسۇيەك ەدى. سىرداريا وبلىستىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ وكىلەتتى مۇشەسى ە.ت. سميرنوۆ جازىپتى:

«اڭگىمەلەسكەن كەزدە ونىڭ ءوڭى وزگەرىپ كەتەتىن. تەز ءارى كوركەم سويلەيدى. ويلى، مومىن ادامداي كورىنەتىن. سادىق سۇلتان سول كەزدە سەرگەك، سەرى، وتە تالانتتى ادام ەكەنىن كورسەتەتىن، «قۇداي سۇيگەن» ادام ەكەنىن بايقايسىڭ. كوڭىلى جاس، ناعىز دالا ارىستانى».

حان ابىلاي اۋلەتىنىڭ قازاق دالاسى ءۇشىن سوعىسقان سوڭعى تۇياعى وسى سادىق سۇلتان بولاتىن.

ءاۋمين!

ءۋاليحان قاليجان

Abai.kz