لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىن ازايتىپ، ىعىستىرا الادى ما؟ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – ورىس الەمىنەن شىعۋدى بىلدىرە مە؟

-  ءيا. بۇل – ءسوز جوق، بولەكتەنۋ. جابىسىپ تۇرعان كىندىكتى اجىراتۋ. بىراق نەگىزگى ماقسات – ورىس الەمىنەن اۋلاقتاۋ ەمەس، دىبىسىمىز بەن سول دىبىستىڭ تاڭباسىن دۇرىستاۋ. قويىرتپاق بولىپ بارا جاتقان فونەتيكامىزدى قالپىنا كەلتىرۋ. ال ورىس الەمىنەن اجىراۋ – سول، دىبىستىق جۇيەنىڭ وزگەرىسىنەن تۋاتىن تابيعي ۇدەرىس. ءبىزدىڭ قازىرگى كيريلل تاڭباسىن ۇيرەنىپ كەتكەنىمىز سونشالىقتى، 1939 جىلى ءتىلىمىزدى ولتىرۋگە باعىتتالعان، جوسپارلى تۇردە جاسالاعان رەفورمانىڭ ناقتى قاۋپىن ۇمىتىپ كەتكەن سياقتىمىز. بىزگە سول ۋاقىتتا ومىرىمىزدە كورمەگەن تاڭبالار مەن دىبىستاۋ اپپاراتىمىز شىعارا المايتىن دىبىستار بەردى... بىزگە ورىس ءالىپبيىن تولىق ەنگىزدى دە، قوسىمشا ەسەبىندە قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىن جاماپ بەردى. بۇل – قازاق ءالىپبيى ەمەس، شىن مانىندە، ورىس-قازاق ءالىپبيى بولاتىن. بۇل – 1930 جىلداردان باستالعان ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ («تىلدىك جوسپارالاۋ»، «ءتىل ساياساتى»), جوسپارلى تۇردە جاسالعان ءبىرىنشى قادامى ەدى. ونىڭ سوڭى، اقىرعى مەجەسى – كەڭەس وداعىنداعى بارلىق تىلدەردى جويىپ، ءورىستىلدى ەلگە اينالدىرۋ بولاتىن. 

بۇل جەردە ورىس ءتىلىنىڭ ەشقانداي دا كىناسى جوق. ونى ساياسي قۇرالعا اينالدىرىپ وتىرعان ءورىستىلدى بيلىك ەكەنى دە بەلگىلى. لاتىن الىپبيىنە كوشكەننەن سوڭ، ورىس الەمىنەن ءبىر مەزەتتە اجىراپ كەتەمىز دەپ تە ويلامايمىن. بىراق جيىرما جىلدان سوڭ، مەنىڭ نەمەرەلەرىمنىڭ، شوبەرەلەرىمنىڭ ورىس تىلىندەگى گازەت-جۋرانلداردى وقىپ، ورىس تىلىندە اقپارات الىپ وتىرعانىن ەلەستەتە دە المايمىن. قازىردىڭ وزىندە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – رۋبيكوننان وتكەنمەن بىردەي بولىپ تۇر. ونسىز دا تىلدىك بەلگىلەرىنە قاراي ەكى بولىنگەن قوعامنىڭ الدىندا ناقتى تاڭداۋ تۇرعان سياقتى. نە - قازاق الىپپەسى، قازاق ءتىلى، قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى، نە - ورىس ءتىلى، ءدۇبارا قوعام، ءبىر جاققا شىعۋ. 

قىسقاسى، ءبىز لاتىن الىپبيىنە كوشكەن جوقپىز، ءبىز – ءوزىمىزدىڭ انا ءتىلىنىڭ تابيعي جۇيەسىنە قايتىپ كەلدىك.

ەگەر ءالىپبي اۋىستىرۋ مەملەكەتتىك ءتىل مەن رەسمي ءتىل ماسەلەسى اراسىنداعى ءتىل ۇستەمدىگى ماسەلەسىن شەشە الماسا، ءالىپبيدى اۋىستىرۋدىڭ قانداي ماڭىزى بار؟

ايتا كەتۋ كەرەك، «مەملەكەتتىك ءتىل» مەن «رەسمي ءتىل» دەگەن -  ءبىر ۇعىم. مەملەكەتتىك ءتىل دەگەنىمىز – رەسمي ءتىل دەگەنىمىز. «ورىس ءتىلى – رەسمي ءتىل» دەگەن جازۋدى قازاق ەلىنىڭ ەشبىر زاڭىنان تابا المايسىز. قازاق ەلىندە ستاتۋسى بار جالعىز ءتىل بار، ول – قازاق ءتىلى. «ورىس ءتىلى – رەسمي ءتىل» دەپ جۇرگەندەر – ءبىزدىڭ قازاقشا قاقپايتىن شەنەۋىنىكتەر مەن بۇرىنعى تىلدىك ۇستەمدىگىننان ايرىلىپ قالعاندارىنا ىزالى ءورىستىلدى شوۆينستەر. وعان ءبىزدىڭ مۇرنىنىڭ استىنداعىنا كورمەيتىن كوپشىلىك تە ەرىپ، «ورىس ءتىلى – رەسمي ءتىل» دەپ قايتالاۋدان جالىقپايدى. زاڭدا  «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن ءسوز تىركەسى بار. تەك ەكى عانا جەردە جانە «رەسمي تۇردە»! بىراق ءورىستىلدى بيلىك دۇكەندەردەگى تاۋارلاردىڭ اتاۋلارىنان باستاپ، كوشەلەردىڭ اتتارىنا دەيىن ەكى ءتىلدى جازىپ، قوس ءتىلدى قوعام جاساپ شىعاردى. 

مەنىڭشە، تىلدىك (فونەتيكالىق) رەفورمامەن قاتار مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلداۋ قاجەت. الدىندا ايتىپ كەتكەندەي، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – ورىس ءتىلىنىڭ زاڭسىز ۇستەمدىگىن تولىق توقتاتا المايدى. ءتىلىمىزدىڭ، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ قولدانۋدان شىعىپ بارا جاتقانىنا ءالىپبي كىنالى ەمەس، سول ءتىلدى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانا الماي وتىرعان ازاماتتار عانا كىنالى. تىلىمىزگە زاڭ ارقىلى قاجەتتىلىك تۋدىرماي وتىرعان بيلىك كىنالى. قازاقشا سويلەمەيتىن، جازبايتىن ءاربىر ازامات كىنالى.

ال  «ءالىپبيدى اۋىستىرۋدىڭ قانداي ماڭىزى بار» دەگەن سۇراققا قازاقتىڭ ءتىلىن دۇرىستاۋ ءۇشىن دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. بىراق بۇل جۇمىستىڭ – لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءالىپبيدى دايىنداۋدىڭ – قازىرگى جاعدايىنا قارنىم اشادى. ءتورتىنشى جىلعا كەتتى، ءبىز ءالى ىرعالىپ جىرعالۋدامىز... 

دوس كوشىم

Abai.kz