كەز كەلگەن يمپەريا تارعان كەزدە ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاڭادان العان بودان ەلگە ءۇش مۇرا قالادى. ول يمپەرياعا قىزمەت ەتكەن بيۋروكراتتىق اپپارات، وتارشىلاردىڭ ءتىلى مەن جازۋىنا نەگىزدەلگەن مادەنيەتى مەن ءدىنى. بۇل مادەني-رۋحاني قۇلدىقتان ۇلت بولىپ ايىعۋ پروتسەسى نە 30, نە 50 جىلعا سوزىلادى.

ءبىز ءتۇپ سەبەبىن بىلمەگەندىكتەن بيلىك قازاقشا سويلەمەيدى دەپ زار قاعامىز. تمد-لىق تۇركى مەملەكەتتەرى ىشىندە ازەربايجاندار عانا ورىس مادەنيەتى مەن تىلىنەن تۇرىك ءتىلىنىڭ ىقپالىمەن ارىلا الدى. 

ەندى وزبەك تىلىندەگى مىنا ۇزىندىگە كوز سالايىق:

Ўزبەكيستوننينگ كوروناۆيرۋس ينفەكتسيالي بەمورلارني قابۋل قيليش ۆا داۆولاش پروتوكوللاريني بۋزگان نوداۆلات تيببيوت مۋاسساسالاري ليتسەنزيادان ماҳرۋم ەتيليشي مۋمكين. گاپ شۋ جۋملادان، وسما ۋكوللاردان فويدالانيش ҳاقيدا ҳام كەتموقدا. بۋ ҳاقداگي احبوروت رەسپۋبليكا سوعليقني ساقلاش ۆازيرليگينينگ Telegram-كاناليدا جويلاشتيريلگان.

ءۇش سويلەمدە 7 رۋسيزم (كوروناۆيرۋس، ينفەكتسيا، پروتوكول، ليتسەنزيا، ۋكول، رەسپۋبليكا جانە كانال) بار. بۇل ارقىلى ءتىلى دەسە جانىن بەرەتىن وزبەكتەردىڭ دە رۋسيزمدىك ءتىل بۇزارلىققا قالايشا جول بەرىپ وتىرعانىنا كوز جەتكىزەمىز.

ەندى قىرعىز تىلىندەگى مىنا اقپاراتقا كوز جىبەرەيىك.

«ورتو-ساي» بازارىنداگى ءورتتون ەكي كاباتتۋ يمارات كۇيگون. انىن بيرينچي كاباتىندا ازىك-تۇلۇك، تۋرمۋش تيريچيليككە كەرەكتۇۇ بۋيۋمدار، كييم-كەچەلەر ساتىلگان 8 كونتەينەر، ۇستۇنكۇ كاباتىندا تيگۇۇچۇ تسەح جايگاشكان.

قىرعىز باۋىرلار دا «كونتەينەر» مەن «تسەح» سوزدەرىن ءوز تىلدەرىنە بەيىمدەپ جازۋدى ويلارىنا الماۋلارىن نەمەن تۇسىندىرەمىز؟! 

ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءۇش تۋىسقان ءتىلدىڭ كىرمە ءسوز قابىلدايتىن تىلدىك مەحانيزمدەرى 30 جىل بويى نە بيلىك، نە زيالى قاۋىمدارى تاراپىنان مۇلدەم قاراستىرىلماعان. بۇنىڭ سەبەبىن قازاق پەن قىرعىزداي ءتىلى ايىرلانباعان وزاعاڭداردىڭ لاتىن جازۋىنا ەندى عانا ءبىرجولا كوشۋىنىڭ استارىنان ۇققانداي بولامىز. 

ورىس وتارشىلارى سان عاسىرلىق اراب جازۋلى مۇرادان ايىرعاننان كەيىن كوپ ديالەكتىلى وزبەك جانە ونىڭ قىپشاق ديالەكتىسىمەن جۋىقتاس قازاقتار زورلىقپەن مادەني-رۋحاني قۇلدىق قامىتىن كيدى. جازۋ-سىزۋى قازاق توڭكەرىسىنە دەيىن بولماعان قىرعىزدارعا ورىس ءتىلشى يگور باتمانوۆ احمەت بايتۇرسىننىڭ قازاق جازۋىن ومىرگە اكەلۋ تاجىريبەسىن پايدالانىپ ورىستانعان ۇلتتىق ءالىپبيىن جاساپ بەردى. 

ال، قىزىل يمپەريادان قۇپيا تاپسىرما العان لينگۆيست عالىم اندرەي نيكولاەۆيچ كونونوۆ ايارلىقپەن قازاققا جاقىن قىپشاق ديالەكتىسىندە ەمەس، فەرگانالىق قارلۇق ديالەكتىسىندە «جاساندى» وزبەك ادەبي ءتىلىن ومىرگە اكەلدى. وسىلايشا، اۋەلى لاتىنشا، كەيىن كىرىلشە جازۋدىڭ كەسىرىنەن قازاق پەن وزبەك ءبىرىن-ءبىرىن ءتۇسىنىپ وقۋدان ماقۇرىم قالدى.

وسىلايشا تىلدەرى ءبىر-بىرىنە حانزۋ ديالەكتىلەرىنەن دە جاقىن، شاعاتاي تىلىمەن ورتاق مۇرا قالىپتاستىرعان ەكى ۇلت مادەني-رۋحاني اجىراتىلدى. 

وزبەكتەر لاتىنعا بىزدەن بۇرىن كوشسە دە ورىس ءتىلدى وزبەكستاندىقتار ءۇشىن ياكوۆلەۆ الىپبيىنە نەگىزدەلگەن وزدەرىنىڭ لاتىن جازۋلى ورىس ءتىلىن قولدانۋلارىن مۇلدەم كۇن تارتىبىنە قويعان جوق. قازىرگى وزبەك تىلىنە ءتان جەرگىلىكتى ەرەكشەلىككە يە ورتا ازيالىق ورىس ءتىلى پروبلەماسى كوتەرىلگەن جوق. نەگە؟

ۇنەمى پرەزيدەنتتەرىن سۋشا ساپىرىپ الماستىراتىن قىرعىزدار دا ورتا ازيالىق ورىس ءتىلى مەن لاتىن نەگىزدى ورىس جازۋى تۋرالى ءالى كۇنگە جۇمعان اۋىزدارىن اشپاۋدا. نەگە؟

ءۇش ەلدىڭ ەليتاسى دا وسى «مادەني-رۋحاني» فاكتورعا قاتىستى ءالى كۇنگە ماسكەۋگە جالتاقتاۋمەن كەلەدى. وزبەك، قازاق جانە قىرعىز سوزدەرى ورىس ءتىلدى باق بۇرمالانىپ جازىلىپ كەلەدى. نەگە ورىس تىلىندە ۇلتتىق تىلدە قالاي ايتىلسا، سولاي جازىلماۋى كەرەك! الدە بىزگە ورىس رۋحاني وتارشىلىعىنىڭ ءزابىنى ءوتىپ كەتتى مە؟! 

رەسەي قالاسىن-قالاماسىن تاريحي وتانىنان ءتۇپ تامىرى بولەكتەۋ ورتالىق ازيالىق ورىس ءتىلى ومىرگە كەلدى. وسى تىلدە ءۇش ەلدەگى ورىس تىلدىلەر سويلەپ ءجۇر. ال، وسى تىلدە سويلەۋشىلەر رەسەي ازاماتتارى ەمەس، قازاقستانىڭ، وزبەكستاننىڭ جانە قىرعىزستاننىڭ تۇرعىندارى ءوز قالاۋىن دەكولونيزاتسيا ءجۇرىپ جاتقان ەلدەردىڭ اۆتوحوندارىمەن بىرگە ورتا ازيالىق ورىس جازۋىنىڭ لاتىن الىپبيىنە نەگىزدەلۋىن قولداۋعا ءتيىس. 

ەۋروپادا دات تىلىندە ەكى سويلەۋ ءتىلى بار. نورۆەگيادا دا سولاي. الەم بويىنشا بۇرىنعى بريتان وتارلارىنىڭ دا اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءبىر بۇتاعى سانالاتىن ءوز جازۋ مەن سويلەۋ ءتىلى بار. ماسكەۋ ورتالىق ازيالىق ورىس ءتىلى مەن ورىس جازۋىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە قارسىلىق جاساماۋى كەرەك. ولار تيتۋلدى ۇلتتارعا تىقپالايتىن كرەملدىك ورىس مادەنيەتى ەش قىزىقتى دۇنيە ەمەس، وتار ەلدەردە تۇراتىن ورىس تىلدىلەر ومىرگە اكەلگەن مادەني-قوعامدىق فاكتور بارىنەن ماڭىزدى.

ورتا ازيانىڭ ساياسي پارتيالارى مەن قوزعالىستارى بىرىگىپ نەگە وسى پروبلەمانى كوتەرمەيدى. ويتكەنى، بىزدەگى ورىس ءتىلدى الەۋمەتتىك توپ، جەرگىلىكتى تيتۋلدى ۇلتپەن ءوز تاعدىرىن بايلانىستىرىپ وتىر. سول تاعدىردىڭ ءبىر ۇشتىعى – لاتىن جازۋلى ورتا ازيالىق ورىس ءتىلى. 

ورتا ازيالىق ورىس جازۋىن ومىرگە اكەلۋ جانە ۇلتتىق تىلدەردى دامىعان تىلگە اينالدىرۋ باعىتىنداعى رۋسيزمنەن ارىلۋ ءۇشىن كۇرەس ەندى باستالدى. ءۇش ەلدىڭ زيالىلارى مەن ساياسي پارتيالارى بىرىگىپ، ورىس ءتىلىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ كەلە جاتقان تىلدەردىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ باعىتىندا بىرلەسە جۇمىس ىستەيتىن ۋاقىت كەلدى. بۇنى تەك الىستى بولجاي المايتىندار عانا ۇعىنبايدى. 

ءۇش تۇركى تىلدەس ەل ءتۇرلى دەڭگەيدە «ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ»، ءوز ورىس ءتىلدى ازاماتتارىن لاتىن جازۋى ارقىلى تيتۋلدى ۇلتپەن «ءبىر ەل – ءبىر جازۋ» دوكتورينالىق كونتسەپتسياسى ارقىلى جاقىنداستىرۋى كەرەك.

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz