مەن قۇدايدىڭ بارلىعىنا كۇماندانبايمىن،
قۇدايدىڭ بارلىعىنا سەندiرگiسi كەلەتiندەردiڭ
دالەل-دايەكتەرiنە كۇماندانامىن.
تسيتسەرون.

تۋعان جەر، سەن دەپ قايعىرا الماسام،
تاعدىر دا مەنi باي قىلماس.
ت.ايبەرگەنوۆ.

كiرiسپە ورنىنا

مەن قۇدايدىڭ بارلىعىنا كۇماندانبايمىن،
قۇدايدىڭ بارلىعىنا سەندiرگiسi كەلەتiندەردiڭ
دالەل-دايەكتەرiنە كۇماندانامىن.
تسيتسەرون.

تۋعان جەر، سەن دەپ قايعىرا الماسام،
تاعدىر دا مەنi باي قىلماس.
ت.ايبەرگەنوۆ.

كiرiسپە ورنىنا

ازiرگە تۇراقتى قونىس تابا قويماعان مەنiڭ كوشپەلi شاعىن كiتاپحانامدا iشiندە شىراقشىسى دا، قاراقشىسى دا كەزiگەتiن ارعى-بەرگi بەلگiلi-بەلگiسiز اقىنداردىڭ جىر جيناقتارىمەن بiرگە كونە مىسىر، ەللادا، ريم، كiشi ازيا مەن تاياۋ شىعىستىڭ باعزى تاريحىنان سىر شەرتەتiن كiتاپتار دا بارشىلىق. ولار ادەتتە تۇركi تاريحىنا قاتىستى كiتاپتارمەن قاتار تۇرادى. ءارتۇرلi حالىقتاردىڭ وتكەنiنەن حاباردار ەتەتiن وسى بiر كiتاپتاردىڭ سورەدەگi بەيبiت كورشiلiگi ماعان ادامزات بالاسى قانشا تالپىنسا دا ازiرگە قولىن جەتكiزە الماي كەلە جاتقان تاتۋلىقتىڭ سيمۆولى سەكiلدi.
بiردە «ەۆانگەليەدەن» مىسال كەلتiرگەنiم ءۇشiن، اۋىلداعى اعامنان ەسكەرتپە العانىم بار. شاماسى، اعام مەنi عايسا iلiمiمەن اۋەستەنiپ ءجۇر دەپ ۇعىنسا كەرەك. اعا نيەتiنە تۇسiنiستiكپەن قارايمىن. بiراق، امال قانشا، قازاق ادەبيەتi تاريحىندا «ءتاۋرات» پەن «Iزگi حاباردان» العاش مىسال كەلتiرگەن مەن ەمەس. مەنەن بۇرىن دا تالايلار كەلتiرگەن، مەنەن كەيiن دە كەلتiرە بەرمەك. مىسالى، جەبiرەي پايعامبارىنىڭ قاسiرەتتi ءومiرi تۋرالى، تۇپكi جەلiسi «بيبليالىق» «ءجۇسiپ-زىليحا» قيسسا-داستانىن يۋدايزمدi دارiپتەدi دەپ قازاق جازبا ادەبيەتiنiڭ تاريحىنان سىزىپ تاستاي الامىز با؟ سۇلەيمەن، ءداۋiت، مۇسا تۋرالى اڭگiمەلەردi شە؟..
شىندىق قيقالاۋعا كونبەيدi. ءوز كەزەگiندە مەن بابا¬لا¬رىمىز «ءتاۋراتتان» جەكەلەگەن اڭىزدىق جەلiلەردi الىپ قانا قويماي، رەتi كەلگەندە وعان ءوز تۋعان توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن اڭىزداردى دا ەنشiلەپ بەرiپ وتىرعاندىعىنا سەنiم¬دi¬مiن. سولاردىڭ بiرi توپان سۋعا قاتىستى ءافسانا دەپ وي¬لايمىن.
راسىندا دا، جەرگiلiكتi قازاق اڭىزى توپان سۋدىڭ ءنوپiر تولقىنىندا شايقالىپ كەلە جاتقان نۇح پايعامباردىڭ كەمەسiن اتى دارداي بولعانمەن، كورەر كوزگە قوراش قازىعۇرتقا قايىرلاتۋىن قالاي تۇسiنۋگە بولادى؟ پايعامبار بiتكەندi تۇگەل يەمدەنiپ العان جەبiرەي، اراب تۋعاندارمەن باسەكە دەيمiز بە؟ الدە ورتا عاسىرلارداعى يسلام ەكسپانسياسى كەزiنەن قالعان جۇرناق پا؟ كەرiسiنشە، ۇلى دiندەر مەن پايعامبارلاردىڭ بەدەلiن بىلاي ىسىرا تۇرىپ، توپان سۋ مەن نۇح پايعامبار جايلى اڭىز بابالارىمىزدىڭ ءتول تۋماسى ەدi دەگەن باتىل تۇجىرىم جاساساق شە؟ ءسويتiپ، بابالارىمىزدىڭ بiتiك تاستارعا عانا ەمەس، «ءتاۋرات» - «بيبلياعا» دا اۆتورلىق قۇقىعى بارلىعىن قورعاۋعا كiرiسسەك. تاياۋ شىعىس پەن كiشi ازيا، قاشاننان تۇركi مەكەنi بولعان ۇلى دالانىڭ باعزى تاريحى مۇنداي بولجامنىڭ نەگiزسiز ەمەستiگiن مەگزەيدi.

جاعراپيالىق جۇمباق

كiم بiلەدi, جەر بەتiندە، الدەبiر بويلىقتار مەن ەندiكتەردە ءالi دە اشىلماي جاتقان ارالدار بار بولار. بار بولسا، ولاردى اشۋ جاھانكەز ساياحاتشىلاردىڭ مiندەتi. ال تاريح ەلiنiڭ وتكەنiن بiلگiسi كەلگەن ادامعا شەشۋدiڭ وزگەشەلەۋ تاسiلدەرiن قاجەت ەتەتiن جاعراپيالىق جۇمباقتار ۇسىنباق. ول ءۇشiن ناۆيگاتسيانى جەتiك بiلۋدiڭ نەمەسە داۋىل الاسۇرتقان مۇحيتتا ۆاحتادا تۇنگi كەزەكشiلiكتە تۇرۋدىڭ قاجەتi جوق. ءوزiنiڭ جۇمىس ۇستەلiندە، ءارتۇرلi باستاۋحاتتارداعى دەرەكتەردi ءوزارا كiرiكتiرiپ، حال-قادەرi جەتكەنشە ولاردان شىندىقتىڭ سۇلباسىن تاني بiلسە بولعانى. تاريح ۇسىنعان سونداي جۇمباقتاردىڭ بiرiن مەن دە شەشۋگە تالپىندىم. بەلگiلi تاريحشى مارقۇم س.اقىنجانوۆ «ورتا عاسىرلارداعى قازاقستان تاريحىنداعى قىپشاقتار» كiتابىندا ەنتسي¬¬كلو¬پەديست عۇلاما ءال-بيرۋنيدەن (973-1050 ج.ج) ءۇزiندi كەلتiرەدi: «قيماقتار ەلiندە (قازiرگi قازاقستان تەرريتورياسى) مانقۇر دەپ اتالاتىن تاۋ كەزدەسەدi. الىستان قاراعاندا ءوزi توڭكەرiلiپ جاتقان الىپ قالقانعا ۇقسايدى.وسى جەردە تۇششى سۋدىڭ سارقىلماس بۇلاق كوزi بار. تۇتاس اسكەري قوسىن سۋ iشسە دە ەرنەۋi بiر ەلi تومەندەمەيدi. بۇلاق ماڭىندا تاڭiرگە سىيىنىپ جۇگiنگەن ادامنىڭ اياق، قول، تiزەسiنiڭ بەدەرلەرi, ءسابي iزi مەن ەسەك تۇياعىنىڭ تاڭبالارى ساقتالعان. وسى ارادان وتكەن تۇركi-وعىزدار ولارعا سىيىنىپ، تاۋەپ ەتەدi» (س.م.اقىنجانوۆ، كيپچاكي ۆ يستوري سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا، الما-اتا، «ناۋكا»، 1989, ستر 154).
اۆتور عالىمدار اراسىندا دەرەكتەگi تاۋدىڭ قازiرگi قاي تاۋعا سايكەس كەلەتiندiگi جايلى ورتاق ۇيعارىمنىڭ جوقتىعىنا توقتالادى. ماركۆورتتىڭ پايىمىندا مانقۇر مىڭكول اتاۋىنىڭ بۇرمالانعان ءتۇرi بولىپ شىقسا، مينورسكيدە ورتالىق قازاقستانداعى ۇلىتاۋ جوتاسىمەن استاستىرىلادى دەيدi. ويتكەنi قيماقتار مەن وعىزداردىڭ جازعى جايلاۋلارى وسى ءوڭiر بولعان. قالاي دەگەنمەن دە، اڭگiمەدەن تاۋدىڭ ناقتى جاعراپيالىق ورنىن انىقتاۋ جايلى ساۋالدىڭ باسى اشىق قالا بەرگەنi بايقالادى.
مەن جوعارىداعى قوس پiكiردiڭ ەكەۋiمەن دە كەلiسپەيمiن. جانە تاۋ اتاۋىنا، ونىڭ بۇگiنگi قاي تاۋ ەكەندiگiنە قاتىستى ءوز جورامالىمدى ۇسىنامىن. مەنiڭشە، ءال-بيرۋني تاۋ اتاۋىن حاتتاعاندا قاتەلiككە ۇرىنباعان. مانقۇر بۇگiنگi قازىعۇرتتىڭ تاريحي كونە اتاۋى.
دالەلدەر:
ا) شىمكەنتتەن الماتى باعىتىنا شىعا بەرiستە مانكەنت ەلدi مەكەنi بار. وسىنداعى مان ءتۇبiرi مانقۇر اتاۋىنداعى مان تۇبiرiمەن تامىرلاس بولۋى مۇمكiن. ءارi قازىعۇرت پەن مانكەنتتiڭ اراسى ونشالىقتى الىس تا ەمەس.
ءا) قازىعۇرت ماڭىندا مانسارى دەپ اتالاتىن تاۋ بار. جازۋشى قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ قازىعۇرتتىڭ باسىنا كەمە توقتاردا، وسى وڭiردەگi ۇلكەندi-كiشiلi تاۋلار اراسىندا بولاتىن تارتىس جايلى جەرگiلiكتi اڭىزدى اڭگiمەلەي وتىرىپ، مانسارى تاۋىنا ەرەكشە توقتالادى. «... مانسارى تاۋىن جەرگiلiكتi تۇرعىندار وسى كۇنگە دەيiن مانسار اۋليە دەپ قۇرمەت تۇتادى. سول جەردiڭ بiر قاسيەتتi سىرى بار دەپ جاڭبىرلى-بۇلتتى كۇندەرi قاسىنا كوپ جولاي دا قويمايدى. تiپتەن، سوڭعى جىلدارى بiر جاڭبىرلى كۇنi سول تاۋدىڭ باۋىرىنا ورمەلەمەك بولعان اسكەريلەردiڭ ماشيناسىنىڭ تاڭعاجايىپ وقيعاعا ۇشىراعانىن ءالi ايتىپ جۇرەدi» (ق.تۇرسىنقۇلوۆ. قازىعۇرت: اڭىز بەن اقيقات. الماتى، «توعاناي ت»، 1998, 23-بەت). دەرەكتەگi مانقۇر مەن وسى مانسارى اتاۋلارىنىڭ اراسىندا دا تاريحي بايلانىس بولۋى ىقتيمال. ويتكەنi ەكەۋiنiڭ نەگiزiندە دە مان ءتۇبiرi كەزدەسەدi.
ب) قازىعۇرت ماڭىندا كيەلi ورىنداردىڭ كوپتiگi. سونىڭ بiرi پايعامبار نامازعا جۇگiنگەندە سول جەردiڭ تاسى بالقىپ كەتiپ، سوندا تۇسكەن ەكەن دەيتiن تiزە، اياق، قول iزدەرiنiڭ بەدەرiنە ۇقساس تاستار. جەرگiلiكتi اڭىز، تiپتi پايعامباردىڭ جاينا¬ما¬زىنا دەيiن تاسقا اينالىپ ساقتالىپ قالعان دەپ اڭگiمەلەيدi. بيرۋني دەرەگiنەن تەك بiر ايىرماشىلىعى، پايعامبار بۇل وڭiرگە ەسەك ەمەس، تۇيە مiنiپ كەلگەن. نازار اۋداراتىن تاعى بiر ءجايت، اڭگiمەنiڭ قاي پايعامبار تۋرالى ەكەندiگiنiڭ بەيمالiمدiگi.

ماندار مەن ادامدار

راسىندا دا اڭگiمە قاي پايعامبار جايىندا بولۋى ءمۇم¬¬كiن؟ قاراپايىم قيسىنعا الساق، نۇحتان وزگە جەبiرەي نەمەسە اراب پايعامبارىنىڭ بۇل وڭiردە iز تاستاۋى مۇمكiن ەمەس. الدە اڭگiمە شىنىندا دا نۇح پايعامباردىڭ ءوزi جونiندە مە؟ ولاي بولسا، مان ءتۇبiرiنiڭ تاساسىندا قانداي قۇپيا جاسىرۋلى؟
اعىلشىن تiلiنiڭ مامانى وسى دا جۇمباق بولىپ پا، ادام دەگەن ءسوز عوي دەر (man - ادام). بiراق ماننىڭ قۇپياسىن شەشۋگە بۇل تىم از. قازiرگi تiل عىلىمىنا سانسكريتتە دە ادام دەگەن ۇعىمدى بiلدiرەتiن مانۋ ءسوزiنiڭ بار ەكەندiگi ءمالiم. (ميفولوگيا، موسكۆا، «بولشايا روسسيسكايا ەنتسيكلوپەديا»، 1998, ستر 343). كونە ءۇندi ميفولوگياسىنداعى مانۋ، سونداي-اق العاشقى ادام، ياعني ادامزاتتىڭ ارعى اتاسىنىڭ ەسiمi رەتiندە دە بەلگiلi. (بۇل ارادا دۇنيەنiڭ، ادامزاتتىڭ دامۋى تۋرالى ۇندiلiك تۇسiنiكتiڭ ەرەكشەلiگiن ەسكەرتە كەتكەن ءجون. ولاردىڭ تۇسiنiگiندە ادامزات تiرشiلiگi 71 ماحايۋگا، ياعني ءاربiر 306720000 جىل سايىن ءارتۇرلi اپاتتاردىڭ سالدارىنان وپات بولىپ، ولمەي امان قالعان مانۋدان قايتا باستاۋ الىپ وتىرادى. ءۇندi ميفولوگياسىندا 14 مانۋ بار. ولاردىڭ جەتەۋi وتكەن داۋiرلەردە بولعان، جەتەۋi بولاشاقتا ومiرگە كەلمەك. ياعني، ءۇندi تۇسiنiگiندە ادامزاتتى الدا كۇتiپ تۇرعان الەمدiك دەڭگەيدەگi تاعى دا جەتi اپات بار). ءۇندi ميفولوگياسىنداعى نۇعىمىز وسى مانۋ. دۇنيەنi توپان سۋ قاپتاردا قۇدايدىڭ مەيiرiمi وسى مانۋعا تۇسەدi. قۇدايدىڭ بالىق سيپاتىندا كورiنەتiنi عانا بولماسا، ءۇندi اڭىزى وقيعاسى جاعىنان «تاۋراتتىق» نۇسقاعا جاقىن. «ءتاۋراتتا» بۇگiنگi ادامزات نوي مەن ونىڭ ايەلi ناامادان تارايدى. ۇندiلiك نۇسقاسىندا مۇنداي مارتەبەگە مانۋ مەن ايەلi يلا (يدا) يە. ۇندiلەردiڭ اتاقتى «ماحابحاراتا» ەپوسىندا دۇنيەنi توپان سۋ باسقاندا مانۋمەن بiرگە تاعى جەتi ادامنىڭ تiرi قالاتىندىعى تۋرالى دا جەلi بار (بۇل نۇسقا ولگەن مەن ەرلiكحان تۋرالى كونەتۇركiلiك ميفتi ەسكە تۇسiرەدi). سونداي-اق، تەك ءۇندi ەمەس، گەرمان ميفولوگياسىنداعى العاشقى ادام ەسiمi دە مانن. مەنiڭشە، ەسiمدەردiڭ دىبىستالۋىندا مۇنداي ۇندەستiكتiڭ بولۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ول ءۇندi جانە گەرمان اڭىزدارىنىڭ شىعۋ توركiنi بiر ەكەندiگiن، ياعني ەكەۋiنە دە ورتاق باعزى اريلەر ءداۋiرiن ەسكە تۇسiرسە كەرەك.
قازىعۇرت-مانقۇردى ءۇندi اڭىزىنداعى وسى مانۋمەن بايلانىستىرا قاراستىرعان ءجون. ويتكەنi, مانقۇر دا، مانۋ دا توپان سۋ جايلى اڭىزدىڭ كەيiپكەرلەرi. بiرi جەر اتاۋى، بiرi ادام ەسiمi. ءارi تۇبiرلەرi ۇقساس. ياعني، مانقۇردىڭ مانۋ نەمەسە ادام تاۋى بولۋى مۇمكiن دەپ جورامالداۋعا بولادى (مانقۇر اتاۋىنىڭ ەكiنشi بۋىنىنداعى شۋمەرلەردە تاۋ ۇعىمىن بiلدiرەتiن قۇر، كۋر سوزدەرiنiڭ بۇل جەردە قانشالىقتى ورنىقتى رول اتقارا الاتىندىعىن انىقتاي ءتۇسۋi كەرەك). وسى تۇستا مىناداي ساۋال بوي كوتەرمەك: ءۇندi دiني-ميفولوگياسىنداعى اڭىزبەن كونە تۇركiلەردiڭ تانىس بولۋى مۇمكiن بە؟
تاريح ءيا دەيدi. دەرەكتەر بويىنشا شارتتى تۇردە اري دەپ اتالاتىن ءۇندi جانە يران حالىقتارىنىڭ ارعى بابالارى (تەك ولاردىڭ عانا بولماسا كەرەك، بۇل تۋرالى كەيiنiرەك اڭگiمەلەيمiز) كاسپي مەن ارال تەڭiزi ماڭىنداعى دالالاردى مەكەندەگەنi بەلگiلi. «پارسى ميفولوگياسى بiر كەزدەرi ارال-كاسپي ماڭىنداعى دالالاردان ءۇندiستان مەن يرانعا، ەۋروپاعا تارالعان ۇندiەۋروپالىق ورتاق ميفولوگيالىق جۇيەنiڭ تامىرلاس بولشەگi بولىپ تابىلادى. پارسىلاردىڭ قاسيەتتi كونە جازبالارىنداعى («اۆەستالار») قۇدايلار باعزى ۇندiلەردiڭ دiني ءماتiن¬دە¬رiندەگi («ۆەدالار») قۇدايلارمەن وتە ۇقساس. ايتسە دە، ءوز-دەرiنiڭ جاڭا وتاندارىندا ولار بiرشاما وزگەرiستەرگە ۇشىرادى. ۆەدا ءداستۇرi ءۇندi جەرiندە بەرتiن كەلە جەر¬گiلiكتi حالىق - دراۆيدتەردiڭ قۋاتتى ىقپالىنا تۇسسە، پار-سىلىق نۇسقالارىنا شۋمەر جانە بابىلدىق دiني تۇسiنiكتەردiڭ اسەرi مول بولدى» (دجوزەف كەمپەلل. گەروي س تىسياچيۋ ليتسامي. «سوفيا»، 1997, ستر 328).
وسىدان كەيiن ءۇندi ۆەدالارىنداعى توپان سۋ جانە مانۋ جايلى ءافسانا ۇلى تۇركi دالاسىندا، بۇگiنگi قازاقستان تەرريتورياسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەدi دەۋگە بولادى ما، جوق پا؟ ءيا دەسەك، قيسىنعا قايشى كەلمەسiمiز انىق.
راس، حريستيان جىل ساناۋىنىڭ III عاسىرىندا دا (216-277 ج.ج) تاريحتا iز قالدىرعان ماني ەسiمدi پايعامبار بولعان. ول دارiپتەگەن مانيحەيشiلiك iلiمiنiڭ ورتا ازيا مەن قازاقستان تەرريتورياسىنا دا بiرشاما تارالعانى بەلگiلi (گۋميلەۆتiڭ جازۋىنشا ۇيعىر يمپەرياسىنىڭ تۇبiنە جەتiپ تىنعان دiن). ايتسە دە مانقۇر-قازىعۇرت توڭiرەگiندە ايتىلاتىن توپان سۋ جايلى اڭىزدىڭ ءومiرiن ايانىشتى اياقتاعان يراندىق بۇل جانكەشتiگە ەشقانداي قاتىسى جوق دەۋگە بولادى.

بەلگiسiز ەترۋستەر

ەندi ءۇندiستان مەن قازاقستاندى قويا تۇرىپ، كiشi ازيا مەن ەۋروپاعا نازار اۋدارايىق.
1882 جىلى امەريكا قۇراما شتاتتارىندا يگناتيۋس دونەللي دەگەننiڭ «اتلانتيدا. توپانعا دەيiنگi دۇنيە» اتتى كiتابى جارىق كوردi. كiتاپتا مىنانداي قىزىقتى دەرەك بار: «قولادان جاسالعان بۇيىمدارىنىڭ وڭدەلۋ، دايىندالۋ مانەرiنە قاراپ بiز ءتۇبi اتلانتيدادان شىققان دەپ ەسەپتەپ جۇرگەن، بiر كەزدەرi يتاليانى مەكەندەگەن ەترۋس اتالاتىن قۇپيا حالىق تۇران سەمياسىنىڭ بiر بۇتاعى بولىپ شىقتى».
«انگليا تiل عىلىمدارى قوعامىنىڭ جاقىندا وتكەن ماجiلiسiندە پiرادار يسااك تەيلوردىڭ ەترۋستەردiڭ سان اتاۋلارى جونiندە جاساعان حابارلاندىرۋى زور قىزىعۋشىلىق تۋدىردى. ول كوپتەن قۇپيا بولىپ كەلگەن ەترۋس تiلiنiڭ سىرىن اشاتىن كiلتتiڭ تابىلعانى تۋرالى مالiمدەدi. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزiندە بiر قابiردەن التى جاعىنا ادەتتەگiدەي نۇكتە نوقاتتار ەمەس، سوزدەر كەرتiلگەن ەكi ويىن سۇيەگi تابىلعان بولاتىن. پiرادار وسى سوزدەردiڭ تۇران تiل سەمياسىنىڭ (التاي-تۇركiلiك دەپ تۇسiنگەن ءجون - ءا.ب.) التاي تارماعىنا جاتاتىن تiلدەردiڭ العاشقى التى سان اتاۋىمەن بiردەي ەكەندiگiن دالەلدەپ بەردi. وسى جاڭالىققا سۇيەنە وتىرىپ، جالپى سانى 3 مىڭداي بولاتىن ەترۋس جازبا ەسكەرتكiشتەرiنiڭ گرامماتيكاسى مەن سوزدiك قورىنىڭ دا ءتۇبi التايلىق ەكەندiگiن جەڭiل دالەلدەۋگە بولادى-اۋ دەيمiز. ونىڭ ۇستiنە جازبالارداعى تiلدiك ۇقساستىقتاردى اڭعارتاتىن ەسiمدiك سوزدەر مەن جiكتەۋ، سەپتەۋ تاسiلدەرi دە سiبiر حالىقتارىنىڭ تiلدەرiندەگiدەي ەكەندiگi بايقالادى. قازiرگi ۋاقىتتا ەترۋس ميفولوگياسى دەپ جۇرگەنiمiز فين حالقىنىڭ ۇلى ەپوسى «كالەۆالا» ەكەندiگi دە جان-جاقتى دالەلدەنۋدە» (يگناتيۋس دونەللي. اتلانتيدا. مير دو پوتوپا، سامارا، «اگني»، 1998, ستر 367).
وتكەن عاسىردا پiرادار يسااك تەيلور وقىپ، جۇرتتى تاڭ قالدىرعان سوزدەر قانداي سوزدەر ەدi? شىنىمەن تۇركi سان اتاۋلارى ما؟ امال قانشا، ول جاعى بiزگە بەيمالiم. تەك تۇجىرىم عانا بەلگiلi. دەگەنمەن، وسى تاقىرىپتىڭ جالعاسى رەتiندە ولجاس سۇلەيمەنوۆ تالداعان تاعى بiر ويىن سۇيەگiندەگi سوزدەردi مىسالعا كەلتiرۋگە بولادى. ولار: i-va-est-orti-kaius-volote. ەترۋستانۋدا «وتەن سۇيەكتاستارى» دەگەن اتپەن ءمالiم ويىن سۇيەكتەرiندەگi وسى سوزدەردi ولجاس سۇلەيمەنوۆ جەكەلەگەن ارiپتەرiن عانا العا جىلجىتىپ i-va-es-tort-ikaius-volote دەپ وقۋدى ۇسىنادى. (و.سۇلەيمەنوۆ. يازىك پيسما، ريم، San Paolo, 1998, ستر 399-400). اقىن i-دiڭ - بiر، va-نىڭ ەكi دەگەن سان اتاۋلارىنىڭ كونە قىتايلىق نەمەسە سلاۆياندىق نۇسقالارى بولۋى مۇمكiندiگiن (i - كونە قىتايدان ءمالiم بiر سانىنىڭ تسيفرلىق تاڭباسى، va - دۆا دەگەن سلاۆيان سان ەسiمiنiڭ ەسكiشە اتالۋى) ەسكەرتە وتىرىپ، قالعان سوزدەردi تۇركi سوزدiك قورىنداعى سان اتاۋلارىمەن بايلانىستىرادى. ياعني، es - ءۇش، tort - ءتورت، ikaius - ەكi جانە ءۇش ساندارىنىڭ قوسىندىسىنان تۇراتىن بەس، volote - التى دەگەن سان اتاۋلارى بولىپ شىعادى. بۇل جەردە، اتتەڭ، يسساك تەيلور وقىعان ەترۋس-تۇركi سان اتاۋلارىن دا بiر رەت كوز الدىمىزدان وتكiزiپ الار ما ەدiك دەمەسكە لاج جوق!
ولجاس سۇلەيمەنوۆ گولليني ساعاناسىنان تابىلعان ەترۋستەردiڭ zate ad aidas دەگەن اتاقتى ءسوز تiركەسiندە تۇركi تiلiنiڭ كو¬مەگiنە سۇيەنiپ وقۋدى ۇسىنادى. اقىن عالىمنىڭ ءتۇسiن¬دi¬رۋiندە بۇل سوزدەردi «جاتىر ات ايداۋشى» نەمەسە بۇگiنگi قا¬زاق تiلiنiڭ قالىبىنا سالعاندا «ات ايداۋشى جاتىر» دەپ وقۋ¬عا بولادى. (و.سۇلەيمەنوۆ. يازىك پيسما. ستر 418-423). بۇدان كەيiن بiزگە تۇركi تiلدەس (ناقتى دالەلدەنبەسە دە) ەترۋس¬تەر اپەننين تۇبەگiنە قايدان كەلدi دەگەن ساۋالعا جاۋاپ iزدەۋ عا¬نا قالاتىنداي. شىنىندا دا ەترۋستەر يتالياعا قايدان كەلۋi مۇمكiن؟
«اڭىز بويىنشا احەيلiكتەرمەن سوعىستا ترويا قۇلاعاننان كەيiن داردان پاتشانىڭ ۇرپاعى، ترويالىق قاھارمان ەنەي (ريم اقىنى ۆەرگيليدiڭ (ب.د.د. 70-19 ج.ج) اتاقتى «ەنەيدا» پوەماسىنىڭ باس كەيiپكەرi) ۇلى اكسانيمەن بiرگە يتالياعا قونىس اۋدارادى. جەرگiلiكتi يتاليكتەر تايپاسىمەن قاقتىعىستا ولاردى جەڭiپ، لاتىن پاتشانىڭ قىزى لاۆينياعا ۇيلەنەدi. ايەلiنiڭ ەسiمiمەن اتالاتىن قالا سالدىرادى. ولگەسiن جەرگiلiكتi حالىقتار اراسىندا قۇداي رەتiندە دارiپتەلەدi. ۇرپاقتارى اعايىندى رومۋل مەن رەم ريم قالاسى مەن ريم يمپەرياسىنىڭ نەگiزiن قالاۋشىلار رەتiندە بەلگiلi. ريم باستاۋحاتتارى بويىنشا يۋليلەر اۋلەتi (اتاقتى تسەزار شىققان - ءا.ب.) وسى ەنەيدiڭ ۇلى اكساني-يۋلدان تارايدى دەپ ەسەپتەلiنەدi. قازبا جۇمىستارى بiر قاراعاندا ويدان شىعارىلعانداي كورiنەتiن وسى اڭىزدىڭ راسىندا دا شىندىققا جاناساتىندىعىن دالەلدەپ وتىر» (درەۆنيە تسيۆيليزاتسي. موسكۆا، «مىسل»، 1989, ستر 387).
ياعني، ەترۋستەردiڭ اپەننين تۇبەگiنە كiشi ازيادان قونىس اۋدارعانى بۇگiنگi تاريح عىلىمى كۇمان كەلتiرمەيتiن شىندىق دەۋگە بولادى.
ەندi ترويا تۇرعىندارى كiمدەر بولعان ەدi دەگەن سۇراققا از-ماز توقتالا كەتەلiك.
بiرقاتار زەرتتەۋشiلەردiڭ پiكiرiنشە، «گومەر تروياسىنىڭ (اتاقتى «يلياداداعى») تۇرعىندارى حەتتەر مەن لۋۆيالىقتار، فراكيا مەن فريگيا تايپالارى بولعان سەكiلدi. سونىمەن بiرگە ترويادا iشiنارا گرەكتەر دە ءومiر سۇرگەن بولۋى مۇمكiن. ترويا پاتشالىعىنىڭ گۇلدەنۋ ءداۋiرi ب.د.د. 1800 جىلدار مەن 1300 جىلداردىڭ ارالىعىنا تۋرا كەلەدi» (يستوريا درەۆنەگو ۆوستوكا. موسكۆا. «ۆىسشايا شكولا»، 1979, ستر 208).
وسى ۇزiندiدەگi حەتتەر گومەر «يلياداسىندا» كەتە دەپ اتالادى. ولاردىڭ ترويانى قورعاۋعا قاتىسقاندىعى انىق. ءبال¬كiم بiزدiڭ ەترۋس دەپ جۇرگەن جۇمباق حالقىمىز وسى حەت-تەر بولار؟ تاريح مۇنداي جورامالدى دا جوققا شىعارمايدى. ويتكەنi «... توركiنi قۇپيا ەترۋس مادەنيەتiن ليكيا مەن ليديانىڭ (حەت يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرلەرi - ءا.ب.) باي مادەني عۇرىپ-داستۇرiمەن بايلانىستىراتىن دا بوجام بار» (گ.ۆ.سينيلو. درەۆنيە ليتەراتۋرى بليجنەگو ۆوستوكا ي مير تاناحا، مينسك، «ەكونومپرەسس»، 1998, ستر 154).

«بيبليا» جانە تاريحتاعى حەتتەر

«بيبلياداعى» «حەتتiڭ بالالارى» تاريحتا شىندىعىندا دا بولعاندىعى وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا بەلگiلi بولدى. حح عاسىردىڭ باسىندا، تۇركيانىڭ استاناسى انكارادان ءجۇز شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان بوگەزكەي قالاسىنان بەلگiسiز تiلدەگi سىنا جازۋلاردىڭ مول مۇراسى تابىلدى. جازۋلاردى بiرiنشi بوپ وقىعان چەحوسلوۆاك عالىمى ب.گروزنىي بۇل جازۋلاردىڭ حەت يمپەرياسى پاتشالارىنىڭ ارحيۆi ەكەندiگiن دالەلدەدi (قازiر بوگەزكەي ورنالاسقان جەردە ەر¬¬تەدە حەتتەردiڭ استاناسى حاتتۋشاس قالاسى بولعاندىعى بەلگiلi بولىپ وتىر).
دەگەنمەن، حەت يمپەرياسىنىڭ تاريحتا بولعاندىعى جايلى بولجامدار، بۇدان ەرتەرەك، 1829 جىلى ف.شامپولون مىسىر پەرعاۋىنى II رامزەستiڭ جازبالارىن اشقاندا، حIح عاسردىڭ قىرقىنشى جىلدارى ر.لەپسيۋس «كادەشتەگi سوعىس» دەپ اتالاتىن كونە مىسىر پوەماسى مەن ەگيپەت-حەت پاتشالارى اراسىنداعى كەلiسسوزدەردiڭ ءماتiنiن اۋدارىپ جاريالاعاندا-اق ايتىلا باستاعان-دى. بۇگiنگi كۇنi ب.د.د. ءحۇIII-حIII ع.ع.-دا كiشi ازيادا تاياۋ شىعىسپەن جەرورتا تەڭiزi ماڭايىنداعى وزگە مەملەكەتتەرگە ۇرەي توندiرگەن قۇدiرەتتi حەت يمپەرياسىنىڭ سالتانات قۇرعاندىعى ەشقانداي قۇپيا ەمەس. بiر قۇپيا بولسا، ول كiشi ازياعا حەتتەردiڭ قايدان كەلگەندiگi بولسا كەرەك. بۇل تۋراسىندا ءوزارا كەرەعار ەكi بولجام بار. بiرi «حەتتەر كiشi ازياعا كاۆكاز تاۋلارىن اسىپ سولتۇستiك شىعىستان كەلدi دەسە» (ەترۋستەردiڭ دە وسى جاقتان كەتكەندiگi بەلگiلi بولىپ وتىر), ەكiنشiسi ولاردى باتىستاعى بالكان تۇبەگiنەن شىعارادى. بiز وسى حەتتەردi جانە ولارمەن تiلi دە، مادەنيەتi دە ۇقساس قارلاردى تۇركi تەكتەس حالىقتاردىڭ ارعى بابالارى، ياعني پروتوتۇركiلەر دەپ سانايمىز. مۇنداي پiكiردi بiرiنشi بولىپ بiزدiڭ ايتپاعانىمىز دا كەۋدەگە سەنiم ۇيالاتا تۇسەدi: «...كەرiسiنشە، كەيبiر تۇرiك زەرتتەۋشiلەرi حەتتەردi تۇركiلەر دەپ دالەلدەۋگە تىرىستى. ولاردىڭ پiكiرiنشە، كونە حەت ەسكەرتكiشتەرi تۇركiلiك سيپات-مازمۇنعا يە» (يستوريا درەۆنەگو ۆوستوكا. موسكۆا، «ۆىسشايا شكولا»، 1979, ستر 173).
ولجاس سۇلەيمەنوۆ حەت تiلiنiڭ ۇندiەۋروپالىق تiلدەر توبىنا جاتقىزىلۋىنا كۇدiكپەن قارايدى. «جiكتەۋ كاتەگورياسى سالىستىرمالىق-تاريحي تiلتانۋدا (كومپاراتيۆيستيكا) ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى. عاسىر باسىندا ەتiستiكتەرiنiڭ جالعاۋلارى لاتىن جانە گرەك تiلiندەگi جiكتiك جالعاۋلارىمەن ۇقساس بولعاندىعى ءۇشiن عانا كiشi ازيادان تابىلعان بەلگiسiز كونە تiل وسى تiلدەرمەن تۋىستاستىرىلىپ جiبەرiلدi. حەت تiلi ۇندiەۋروپالىق تiلدەر سەمياسىنا ءدال وسى¬لاي ەنگiزiلدi. ءارi ونىڭ ەڭ كونە وكiلi (ب.د.د. II مىڭجىلدىق) بولىپ تانىلدى.
بiزدiڭ تالداۋىمىز گرامماتيكالىق سحەما مەن فورمانتتاردىڭ جۇيەلi تۇردە ءدال كەلۋi «گەنەتيكالىق» ەمەس، تەك مادەني بايلانىستاردىڭ ناتيجەسi عانا بولۋى مۇمكiندiگiن اڭعارتادى. ايتپەسە، جiكتەۋدiڭ ەۋرازيالىق ەڭ بايىرعى فورماسى ساقتالعان تۇركi تiلi دە ۇندiەۋروپالىق تiلدەرگە تۋىسقان تiل رەتiندە قارالۋعا تيiس» (و.سۇلەيمەنوۆ. يازىك پيسما. ستر 177).
ءۇزiندi استارىنان ولجاس سۇلەيمەنوۆتiڭ حەت تiلi مەن تۇركi تiلiن بايلانىستىرعىسى كەلەتiندiگi اڭعارىلادى. ەگەر شىنىمەن سولاي بولىپ جاتسا، بۇل پiكiرگە بiز دە قوسىلامىز.
ب.د.د. 1200 جىلدارى حەت مەملەكەتi ءومiر ءسۇرۋiن توقتاتتى. الىپ يمپەريانىڭ ورنىندا جەكەلەگەن ۇساق مەملەكەتتەر پايدا بولدى. ال حەتتەردiڭ ومiردە بولعاندىعى، «بيبليادا» كiمدەر ەكەنi بەيمالiم «حەتتiڭ بالالارى» دەگەن ءسوز تiركەسi ساقتالعانى عانا بولماسا، تاريح ءۇشiن وتكەن عاسىرعا دەيiن بەلگiسiز بولىپ قالا بەردi. قازiر حەت يمپەرياسىنىڭ احەيلiك گرەكتەرمەن سوعىستا جەڭiلiس تاپقانى بەلگiلi. شاماسى، ترويانى قورشاۋمەن بiر مەزگiلدە («يلياداداعى» سوعىس قيمىلدارى ون جىلعا سوزىلادى) گرەكتەر ونىڭ توڭiرەگiندەگi ەلدەرگە دە شاپقىنشىلىقتار ۇيىمداستىرىپ وتىرسا كەرەك. اپپولودور «كiتاپحاناسىندا» مۇنداي جورىقتاردىڭ بiرنەشەۋi اتالادى. سونىمەن كiشi ازيادا بەس عاسىرداي سالتانات قۇرعان حەت يمپەرياسى تاريح ساحنا¬سى¬نان كوشتi. يمپەريالاردىڭ قۇلاۋى تاريحي زاڭدىلىق دەلiك، ال حالقى قايدا كەتۋi مۇمكiن؟ تۇتاستاي جويىلىپ كەتتi مە؟ ايتپەسە حەت اتاۋىنىڭ تاريحتا ساقتالماۋى قالاي؟ بiزدiڭ ەندiگi مiندەت - وسى جۇمباقتى شەشۋ. ول ءۇشiن الدىن الا تۇجىرىم جاساپ الۋىمىز ارتىقتىق ەتپەيتiن سەكiلدi.

تۇجىرىم

باعزى تۇركiلەر، دالiرەك ايتقاندا بۇگiنگi تۇركi تەكتەس حالىقتاردىڭ گەنوتيپiن، نەگiزiن قالاۋعا قاتىسقان حالىقتاردىڭ بiر تارماعى كiشi ازيادا، قاسيەتتi انادولى جەرiندە وعىز-تۇركiلەر وسمان يمپەرياسىن (ب.د. حI-حII ع.ع) قۇرعاننان كوپ بۇرىن، دالiرەك ايتقاندا بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi ءحۇ-حII عاسىرلاردا-اق ءومiر سۇرگەن. تiپتi مەملەكەتi دە بولعان. ولاردىڭ بiر قاۋىمى بiزدiڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيiنگi حIII عاسىردا، ياعني گومەر «يلياداسىندا» جىرلاناتىن ترويا سوعىسىنان كەيiن (ب.د.د. 1240 جىلدار شاماسى) تەڭiز جانە قۇرلىق جولدارى ارقىلى اپەننين تۇبەگiنە قونىس اۋدارىپ، جەرگiلiكتi تايپالارمەن بiرگە اقىندار تامسانىپ ايتا بەرەتiن ماڭگiلiك قالا ريمنiڭ iرگەتاسىن قالاۋعا تىرىسسا (بۇل تۋرالى بۇرىن بiرشاما اڭگiمەلەگەنبiز. «گومەر «يليا¬¬دا¬سى»، تۇركiلەر جانە ماڭگiلiك قالا، «جاس الاش» گازەتi, 16.02.99) ەندi بiر بولiگi وزدەرiنiڭ بايىرعى اتا-مەكەندەرi بۇگiنگi كاسپي-ارال تەڭiزi ماڭايىنا، سىر بويىنا، جەتiسۋ وڭiرiنە قايتا كوش تۇزەپ، جەرگiلiكتi تايپالارمەن ارالاسا كەلە بۇگiنگi مازمۇنداعى تۇركi حالىقتارىنىڭ قالىپتاسۋىنا مۇرىندىق بولادى. ولار ەندiگi جەردە تاريحقا گەت، ماسساگەت، يۋەچجي دەگەن اتاۋلارمەن ەندi. ياعني، وزدەرiنiڭ بايىرعى اتاۋلارىن جوعالتقان جوق. وسى اتاۋمەن بiزدiڭ ءداۋiرiمiزدiڭ I عاسىرىنا دەيiن سايىن دالادا داڭقتى تiرشiلiك كەشتi. جەبiرەيلەرگە، «تاۋراتقا» توپان سۋ مەن نۇح پايعامبار جايلى اڭىزدى تارتۋ ەتكەن دە وسى حالىق بولاتىن.

تۇجىرىمدى تاراتۋ

حەتتەر مەن ماسساگەتتەردi شىنىندا دا نەگە بايلانىستىرماسقا؟ مىسالى، ماسساگەت اتاۋىنىڭ كوپ حەت، قالىڭ حەت دەگەن ۇعىمدى بiلدiرۋi دە مۇمكiن عوي. ەگەر ماسساگەت ەتنونيمi تايپانىڭ گرەكشە اتاۋى ەكەندiگiن ەسكەرسەك، بۇلاي دا پiكiر وربiتۋگە بولادى. سونىمەن بiرگە ماسساگەت اتاۋىنىڭ قىتاي جىلنامالارىندا اتالاتىن تايپالارمەن سالىستىرىلۋىنا دا ءمان بەرگەن ءجون سەكiلدi. «قىتايلارعا تيۋگۋ ء(دۇلۋ), جۋجان، يۋەچجي دەگەن اتپەن بەلگiلi بولعان حالىقتار كiمدەر ەكەن؟ كەيبiر سينولوگتاردىڭ پiكiرiنشە شىعىس قارا قىتايى قيدان اۋلەتi دە، ال ەندi قىتاي التىن حاندارى جوچجو اۋلەتi-مiس. يۆان يليچتiڭ ايتۋىنا قاراعاندا ولار يۋەچجي اتانىپ جۇرگەندi گەتتەر، ماسساگەتتەر دەپ بiلەتiن كورiنەدi» (ش.ءۋاليحانوۆ، 5 تومدىق شىعارمالار جيناعى، I توم، 398-بەت).
وسى گەت-حەتتەر جەرگiلiكتi ورتاازيالىق تايپالىق وداق¬¬تار¬عا كiرەدi. تۇمار (توميريس) انامىزدىڭ قولباس¬شى¬¬لىعىمەن كير باستاعان يراندىق باسقىنشىلارعا تويتارىس بەرگەن قاھارمان دالالىقتار دا كiشi ازيادان قايتا اۋىپ كەلگەن سول حەتتەر ەكەندiگiنە كۇمان جوق. اپپولودور كiتابىندا توميريس ەسiمiمەن بiرگە تولەپ، تارحان سەكiلدi تا¬زا تۇركiلiك ەسiمدەر دە ۇشىراسادى. «يليادا» زاما¬نىن¬داعى كiشi ازيادا مۇنداي ەسiمدەردiڭ ءجۇرۋi كەزدەيسوقتىق بول¬ماسا كەرەك. سونداي-اق قار جانە ساق-سكيف گەنەولوگيالىق اڭىزدارىنىڭ جەلiلiك ۇقساستىقتارى دا توسىن ويلارعا باستايدى. كونە گرەك جىلناماشىلارى ولاردىڭ سالت-ءداستۇرi كوشپەلi تۇركiلەردiكiندەي ەكەندiگiن اسەرلi-اق سۋرەتتەگەن. بەرتiنiرەكتە مۇدەنiڭ (مودە) عۇندارىنان جەڭiلiس تاباتىن يۋەچجيلارىمىز دا وسى ماسسا-حەتتەردiڭ بiر اتاسى. ولار عۇنداردىڭ باتىسقا جورىعىنا توسقاۋىل بولماي، وڭتۇستiككە جىلجىپ، كەيiن ءۇندiستان مەن شىعىس تۇركiستان ارالىعىن قامتىعان اتاقتى كۋشان يمپەرياسىن قۇرادى.
راس، گەت جانە حەت اتاۋلارىنىڭ ۇقساستىعى كەزدەيسوقتىق بولۋى مۇمكiن دەيتiندەردiڭ دە تابىلاتىندىعىن جاقسى بiلەمiن. ولارعا بiزدiڭ ءداۋiرiمiزدiڭ ونىنشى عاسىرىنا دەيiن بابالارىمىز پايدالانىپ كەلگەن توحار تiلiنiڭ باسقا ەمەس، ءدال وسى كiشi ازيالىق حەت جانە قار تiلدەرiمەن تۋىستاس تiل بولىپ سانالاتىندىعىن ايتقىم كەلەدi.
توحار تiلiندە سويلەيتiندەردiڭ شىعىس تۇركiستاندا العاشقى پايدا بولۋى كەزiنەن باستاپ-اق، بۇل تiل مەن كونە تۇركi تiلiنiڭ جان-جاقتى بايلانىسقا تۇسكەندiگiن بايقاۋعا بولادى. ولاردىڭ بايلانىسى بۇل وڭiردە جازۋ پايدا بولماي تۇرىپ-اق باستالعان سەكiلدi. توحار تiلi شىعىس تۇركiستاندا ب.د.د. I مىڭجىلدىقتان ەرتە بولماسا، كەيiن پايدا بولما¬-عان¬دىعى انىق. بۇعان دەيiن بۇل تiلدە سويلەيتiندەر باتىستان شىعىسقا جىلجىعان (الدىمەن شىعىستان باتىسقا، كەيiن باتىستان شىعىسقا قايتا جىلجىعان حالىقتىڭ حەت-ماسساگەتتەردەن باسقا كiم بولۋى مۇمكiن؟).
«...ۇندiەۋروپالىق لينگۆيستيكالىق جاعراپيانىڭ مالiمەتتەرi بويىنشا وعان دەيiن توحار تiلiندە سويلەيتiن¬دەر¬دiڭ كەيiنiرەك انادولى تiلدەرiنiڭ قالىپتاسۋىنا سەپتiگiن تيگiز-گەن ديالەكتiلەردە، ياعني بەرتiنiرەكتە ۇندiەۋروپا تiلدەرiنiڭ يتاليان-كەلت توبىنىڭ پايدا بولۋىنا مۇرىندىق بولعان تiل¬دە سويلەۋشiلەرمەن بايلانىستا بولعاندىعى كۇمانسiز» (يازى¬كوزنانيە، موسكۆا، «بولشايا روسسيسكايا ەنتسيكلوپەديا»، 1998, ستر 517). اقيقات وسىنداي. توحار تiلiن كەيبiر عا¬لىم¬دارىمىزداي پارسى-يران تiلiمەن تۋىستاستىرا سالۋدىڭ ەش ءجونi جوق. بۇل تiلدە پروتوتۇركiلەردiڭ بiر تارماعى، ياعني كi¬شi ازيادا، بۇگiنگi تۇركيا تەرريتورياسىندا وسىدان ءۇش جارىم مىڭ جىلداي بۇرىن مەملەكەت قۇرىپ داۋiرلەگەن حەت-ماسساگەت بابالارىمىز سويلەگەن. بۇگiنگi تۇركi تiلدەرi عانا ەمەس، اتاقتى لاتىن تiلi دە وسى بابا تiلدiڭ مۇراگەرi بو¬¬لىپ تابىلادى.

جىلاۋىق پايعامبار

ەل اراسىندا نۇح پايعامباردىڭ شىن ەسiمi ياشكار ەدi, ەلدiڭ قامىن كوپ ويلاپ جىلاي بەرگەسiن جىلاۋىق (نۇح) پايعامبار اتاندى دەگەن ءسوز بار. ءسوز استارىندا شىندىق جاتقان سەكiلدi. ەگەر نوي-نواح ەسiمiنiڭ جەبiرەي تiلiندە «تاتۋلاستىرۋشى»، «بiتiستiرۋشi» دەگەن ۇعىمداردى بەرەتiندiگiن ەسكەرسەك (گ.ۆ.سينيلو. درەۆنيە ليتەراتۋرى بليجنوگو ۆوستوكا ي مير تاناحا. مينسك، «ەكونومپرەسس»، 1998, ستر 199), جىلاۋىق ماعىناسىنداعى تاعى بiر نۇح ەسiمiنiڭ پايدا بولۋى، راسىندا دا قىزىق، ءارi كۇدiكتi. وسى ارادا جىلاۋىق پايعامبار جايلى اڭگiمە يسلام دiني ميفولوگياسىندا ەسكiدەن بار جەلi مە، الدە جەرگiلiكتi تۇركi تەكتەس حالىقتاردىڭ قيالىنان شىققان دۇنيە مە دەگەن ساۋالعا جاۋاپ iزدەۋ قاجەتتiلiگi تۋىنداماق.
بiزدiڭ قولىمىزدا نۇح ەسiمiنە قاتىستى تاعى بiر بول¬¬¬جام بار: «بولمىس كiتابىنداعى («بيبليانىڭ» بiر تاراۋى) تو¬پان سۋ - فينيكەي، الدە سەميت نەمەسە جەبiرەي اڭىزى. بiراق كەيiپكەرi نويدىڭ ەسiمi اريلەردiكi. بۇل ەسiمنiڭ ەش وزگەرiسكە ۇشىراماي باستاپقى اريلiك ماعىناسىن ساقتاپ قال¬عاندىعى تاڭعالدىرادى. ول بارلىق اري تiلدەرiندە «سۋ، «اعىن» دە¬¬-گەن ماعىنالاردى بiلدiرەدi. ءتۇبiرi «نا» (يگناتيۋس دونەللي. اتلانتيدا. مير دو پوتوپا. ستر 94).
نۇح ەسiمiنiڭ «تاتۋلاستىرۋشى»، «بiتiستiرۋشi» ماعىناسىنداعى سەميتتiك تۇسiندiرمەسiنەن گورi «سۋ»، «اعىن» دەگەن ۇعىمداردى بiلدiرەتiن وسى اريلiك نۇسقاسى جىلاۋىق پايعامبار ەسiمiنە جاقىنىراق كەلەتiن سياقتى. سۋ مەن كوز جاسىنىڭ اراسى ونشالىقتى الشاق بولماسا كەرەك. ياعني جىلاۋىق پايعامبار تۋرالى اڭگiمە تۇركi تەكتەس حالىقتاردىڭ ءوز تۋىندىسى دەپ سانار بولساق، وندا تۇركiلەر مەن اريلەر اراسىندا قانداي بايلانىس بارلىعىنا جاۋاپ iزدەۋگە تۋرا كەلمەك.
ازiرگە اريلەرگە قاتىستى ەشكiم تالاسا المايتىن بiر عانا شىندىق بەلگiلi. ول اريلەردiڭ كەزiندە (ب.د.د. I-II مىڭجىلدىقتار ارالىعى) قازاقستان تەرريتورياسىنان، كاسپي، ارال ماڭىنان كەتكەندiگi. ەگەر توپان سۋ تۋرالى اڭىز اريلەر اراسىندا، ولار جاڭا مەكەنگە قونىس اۋدارماي تۇرىپ-اق پايدا بولعان دەگەن پiكiرگە سۇيەنەتiن بولساق، تۇركiلەر اراسىندا جىلاۋىق پايعامبار جايلى اڭگiمەنiڭ كەزدەسۋi ونشالىقتى كەزدەيسوقتىق ەمەس ەكەندiگiن بايقايمىز. ويتكەنi, تۇركiلەردi اريلەردiڭ تiكەلەي مۇراگەرi دەپ ەسەپتەمەگەن كۇننiڭ وزiندە، ولاردىڭ ورنىن باسقان حالىق رەتiندە تۇركiلەردiڭ جەرگiلiكتi جەر-سۋ اتاۋلارىنا قاتىستى اڭىز-اڭگiمەلەردەن بەيحابار قالۋى مۇمكiن ەمەس-تi. ەگەر بۇدان دا ارى كەتiپ، تۇركiلەر اريلەردiڭ تiكەلەي iزباسارى، تiپتi ءتول ۇرپاعى ەدi دەگەن پiكiردi دالەلدەي الىپ جاتساق، اڭىزدىڭ تiكەلەي تۇركiلەردiڭ ءوز تۋىندىسى ەكەندiگiنە كۇمان قالماس. امال قانشا، ونداي مۇمكiندiك بiزدە جوق. بiراق مەنiڭ، مۇمكiندiگiم جوق بولا تۇرا، اقيقات شىندىقتىڭ ءدال وسىلاي ەكەندiگiنە سەنگiم كەلەدi. جانە بۇل ءۇمiتسiز دە سەنiم ەمەس سەكiلدi.
ل.بازەن ناۋرىز ءسوزiنiڭ ءتۇبiرiن «n, a» ء(نار، ىلعال، شىرىن) فورماسىنداعى التاي پروتوتيپiنەن شىعارادى. بۇل ءسوزدiڭ باس¬قا تiلدەردەگi قولدانۋ اياسى مىنانداي: تۇنعىسشا - nia - «ىلعالدى، جاسىل»، مونعولشا - ini - «جاس وسiمدiك»، «جاڭا تۋىلعان»، ni/buzum - «كوز جاسى»، ni/bi - «تۇكiرۋ»، فين-ۋگور، ماجار تiلدەرiندە nya - «تۇكiرiك» (ل.بازەن. كونتسەپتسيا ۆوزراستا درەۆنيح تيۋركسكيح نارودوۆ. ستر 363) «كوز جاسىن» بىلاي قويعاندا وسىنداعى ىلعال، ءنار، شىرىن سوزدەرiنiڭ ءوزi-اق اريلiك نا - سۋ ءسوزiنiڭ ءتۇبi تۇركi-التايلىق بولۋى مۇمكiندiگiن اڭعارتىپ تۇرعانداي.
اريلەر مەن پروتوتۇركiلەردi بايلانىستىرۋعا بۇل دا سەپ. تاريحتا اري دەگەن حالىقتىڭ بولماعاندىعى، تەك ەل باستاۋشى اقسۇيەك كوسەمدەرiنiڭ وزدەرiن اريا، ياعني تەكتi, iزگi اتاۋىنان تاريح عىلىمىندا شارتتى تۇردە اري اتالعان حالىقتاردىڭ پايدا بولعاندىعى بەلگiلi. اسىلى، وسى تەكتiلiكتi بiلدiرەتiن اريا ءسوزi بiزدەگi ار، ارىس، ارلى سوزدەرiمەن بايلانىستى بولسا كەرەك. بiزدەگi ارىس ءسوزi باعزى ەترۋستەردە ارىستان ماعىناسىن بiلدiرگەندiگi دە توسىن ويلارعا باستايدى. ەترۋستەر مەن تۇركiلەردiڭ ءتۇبi بiر دەگەن تۇجىرىمعا توقتار بولساق، ءسوزدiڭ ومiرشەڭدiگiنە بۇل دا مىقتى دالەل، ارىستان ۇعىمىن بiلدiرەتiن تۇركi-قازاق سوزiنە ءۇش مىڭ جىل دەپ ماقتانىشپەن ايتۋعا بولادى.
بۇدان بۇرىن ارىس ءسوزiنiڭ قاسقىر اتاۋىمەن بايلا¬نىس¬تىرعانىمىز بار-دى. ەگەر ارىستان دا، قاسقىر دا توتەمدiك سي¬پاتقا يە جىرتقىش اڭدار ەكەندiگiن ەسكەرسەك، بۇل بول-جامنىڭ دا ءومiر سۇرۋگە حاقىسى بار سەكiلدi. بالكiم، كiم بi¬لەدi, كونەكوز زامانداردا بۇل اتاۋ ەكi جىرتقىش اڭعا دا تەڭ تەلiنiپ قولدانىلعان بولار.

ماڭكۇر-ناڭكۇر

مەنi يسلام ميفولوگياسىنداعى ولگەن ادامنىڭ و دۇنيەدە اق-قاراسىن انىقتايتىن ماڭكۇر، ناڭكۇر ەسiمدi پەرiشتەلەردiڭ قىزىقتىرعانىنا دا كوپ بولدى. «قۇراندا» بۇل پەرiشتەلەردiڭ ەسiمi اتالمايدى. ەسەسiنە، حالىقتىق ميفولوگيادا جيi كەزدەسەدi.
ادەتتە، الەمدiك ميفولوگيا ۇلگiلەرiندە و دۇنيەنiڭ يەسi, ولiلەر پاتشالىعىنىڭ ءامiرشiسi رەتiندە العاشقى ادامنىڭ اتالاتىندىعى بەلگiلi. (ە.ب.تايلور، پەرۆوبىتنايا كۋلتۋرا. موسكۆا، 1989, ستر 425-428). ءۇندi «ۆەداسىنداعى» ياما دا (مانۋدىڭ ەگiزi), «اۆەستاداعى» يما دا، التاي، موڭعول حالىقتارىنداعى ەرلiك-نومىن حان دا (ولگەننiڭ ەگiزi), گەرمان، فين ميفولوگياسىنداعى مانن مەن مانالار دا جەرگiلiكتi حالىقتىڭ دiني تۇسiنiكتەرi بويىنشا جەر بەتiندە ءتاڭiرi جاراتقان العاشقى ادامدار بولىپ تابىلادى. قۇداي دارەجەسiنە كوتەرiلە دارiپتەلەتiن مۇنداي العاشقى ادام جايلى اڭىز-تۇسiنiكتەردi وڭتۇستiك پەن سولتۇستiك امەريكانىڭ ءۇندiس تايپالارىنان دا، مۇحيت حالىقتارىنان دا، افريكانىڭ جابايىلارىنان دا، كامچاتكانىڭ ەندiگi قۇرىپ بiتكەن بايىرعى حالىقتارىنان دا ۇشىراتۋعا بولادى.
يۋدايزم، حريستيان جانە يسلام تەولوگياسى الەمنiڭ بارلىق حالىقتارىندا دەرلiك كەزدەسەتiن وسىنداي دiني-ميفولوگيالىق تۇسiنiكتەن قۇلان-تازا ادا دەۋگە بولا ما؟
بiزدiڭشە، بولمايتىن سەكiلدi. قۇراندا اللا-تاعالانىڭ پەرiشتەلەردەن ءوزiنiڭ جەردەگi وكiلi ادام اتاعا تاعزىم ەتۋiن وتiنگەنi تۋرالى اڭگiمەنiڭ بار ەكەندiگiن بىلاي قويعاندا (Iبiلiس قانا تاعزىم ەتۋدەن باس تارتادى), ماڭكۇر-ناڭكۇر ەسiمدi قوس پەرiشتەنiڭ تاساسىندا دا مونوتەيزم تالابىنا وراي دامىتىلىپ، وڭدەلگەن العاشقى ادام جايلى پوليتەيستiك بايىرعى ميفولوگيالىق تۇسiنiكتiڭ جاتقاندىعى اڭعارىلادى. يسلامعا دەيiنگi بايىرعى حالىق تۇسiنiگiندە ماڭكۇر مەن ناڭكۇر پەرiشتە ەمەس، العاشقى ادامدار ەدi.
قۇرانداعى اڭگiمەلەردiڭ «تاۋراتپەن» ساباقتاس ەكەندiگi, ال «ءتاۋراتتىڭ» تاياۋ شىعىس، كiشi ازيا حالىقتارى مەن ءۇن¬¬¬دiاري جانە پروتوتۇركiلەردiڭ دiني-ميفولوگيالىق تۇسiنiكتەرiنiڭ مول مۇراسى نەگiزiندە قالىپتاسقاندىعىن ەسكەرسەك، بۇ¬¬لاي بولۋى زاڭدى دا.
بiز پروتوتۇركiلەر اراسىندا نۇح پايعامبار ناما ەسiمiمەن بەلگiلi بولدى دەپ سانايمىز. ۇندiلەردەگi مانۋ دا، ياما دا، يراندىقتارداعى يما دا، گەرمان، فين ميفولوگياسىنداعى مانن مەن مانا دا وسى كiسi. ياما مەن يما ناما ەسiمiنiڭ ءسال عانا بۇرمالانعان ءتۇرi. ال مان مەن مانۋ ەسiمدەرi نا¬¬ما نەمەسە نام اتاۋىن وڭنان سولعا قاراي وقۋ، دىبىستاۋ نە¬گiزiندە پايدا بولعان دەپ بiلەمiز. بiر كەزگi ابىز-اقىندار و دۇنيە مەن بۇل دۇنيەنiڭ، اق پەن قارانىڭ، اسپان مەن جەردiڭ ارا-قاتىناسىن، بايلانىسىن تۇسiندiرۋدە وسىنداي ءادiس-تاسiلدەرگە سۇيەنiپ وتىرعانى قۇپيا ەمەس.
تەك مان ەمەس، ناما، نەمە سوزدەرi دە كونە تۇركiلەردە ادام ماعىناسىندا ۇعىنىلعان سەكiلدi. ويتكەنi سانسكريتتە نارا، ياعني ادام، ەر ادام ماعىنالارىن بiلدiرەتiن ءسوزدiڭ بارلىعى، بiزدە دە ادام ۇعىمىنا قاتىستى نارەستە، نەمەرە سوزدەرiنiڭ كەزدەسەتiنi مۇنداي دا توپشىلاۋ جاساۋعا مۇمكiندiك بەرەدi. بiزدiڭشە، كەزiندە التاي ءوڭiرi مەن قازاقستان تەرريتورياسىنان كiشi ازياعا جىلجىپ، ودان ءارi اپەننين تۇبەگiنە قونىس اۋدارعان حەتتەر وزدەرiمەن بiرگە توپان سۋ جانە اق پەن قاراداي ەگiز اعايىندى ەكi جiگiت - مان مەن نام تۋرالى ءافسانانى الا كەتكەن. حاتتۋشاس، الدە ترويا، بالكiم ساردىنىڭ بەرەكەلi بازارلارى مەن اتاقتى كەرۋەن-سارايلارىندا بۇل اڭگiمەلەردi ولاردان يزرايلدiڭ ويى سەرگەك، قيالى ۇشقىر، اقىنجاندى ۇلدارى سان رەت تۇششىنىپ ەستiگەندiگi اقيقات. كiم بiلەدi, ولار بۇل ءافسانانى ولەڭ جىراۋدىڭ (تاريحتا اتى ساقتالعان كiشiازيالىق ەڭ كونە اقىن) ءوز اۋزىنان ەستۋ باقىتىنا دا يە بولعان بولار. اسىلى، بۇل اۆراام-يبراگيم پايعامبار ولگەن ايەلiنە «حەت بالالارىنان» تابىت ساتىپ الاتىن ۋاقىتپەن تۇستاس كەزدەر.
اعايىندى مان مەن نامنىڭ جولى كiشi ازيادا ەكiگە بولiنەدi. بiرi گەرماندىقتاردا العاشقى ادام ءارi ولiلەر پاتشالىعىنىڭ امiرشiسiنە اينالسا، ەكiنشiسi سەميتتەرگە سiڭiپ، توپان سۋ جايلى ءافسانانىڭ باستى كەيiپكەرi بولىپ شىعادى. بايىرعى ەسiمiن ايەلi ناماعا قالدىرىپ، نوي-نواح نىسپىسىمەن «تاۋراتقا» ەنەدi.
التاي، جەتiسۋ، كاسپي مەن ارال بويىنان حەتتەردەن كەيiنiرەك قوزعالعان ۇندiاريلەر ميفولوگياسىندا اعايىن¬¬دى¬¬لاردىڭ ەسiمi قاراما-قارسى باعىتتا كورiنiس تاپتى. مان نەمەسە مانۋ توپان سۋ جايلى اڭىزدىڭ كەيiپكەرi بولسا، ناما-ياما-يما و دۇنيە مەن ولiلەر الەمiنiڭ يەسi رەتiندە ءدارiپ¬¬تەلەدi.
باعزى بiر كەزدەرi توپان سۋ تۋرالى ءافسانانىڭ دۇنيەگە كەلۋiنە سەبەپشi بولعان كاسپي مەن ارال بۇل كۇندە توماعا-تۇيىق. ارال ءولiم اۋزىندا جاتسا، ەگiزiنiڭ حالiنە اشىنعانداي قارت كاسپي اندا-ساندا عانا ادۋىن مiنەز تانىتىپ ىڭىرانىپ قويادى.
بۇگiنگi ۇرپاق بۇل وڭiردەن تالاي-تالاي حالىقتار كوشكەندiگiن، ولاردىڭ بiرi تاعدىر جازمىشىمەن ۇلى دالاعا قايتا ورالىپ، ۇلى دالاعا ساي ەرلiك iستەر مەن جاسامپاز باستامالاردىڭ ۇيىتقىسى بولعاندىعىن، وعان قوس تەڭiز بەن قاريا قازىعۇرتتىڭ كۋا ەكەندiگiن بiلگiسi دە جوق. «بيبليا» مەن «ۆەدالاردا» ۇلى دالادا دۇنيەگە كەلگەن اڭىزدار اي¬تىلاتىندىعىن، ەندiگi جەردە ولاردىڭ بۇكiل ادامزاتتىق رۋحاني قازىناعا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس ەكەندiگiن پايىم¬دا¬عىلاردى دا كەلمەيدi.

ءسوز سوڭى
حەت يمپەرياسىنىڭ ەلتاڭباسىندا كوك توسiندە قالىقتاي ۇشقان قىران مەن شاپاقتى كۇن بەينەسi بەدەرلەنiپتi. بiزدiڭ بۇگiنگi كوك تۋىمىزدا دا وسى سيمۆولدار. كەزدەيسوقتىق پا؟ ولاي بولماسا كەرەك. بۇنى بiر كەزدەرi تاياۋ شىعىس، كiشi ازيا مەن ەللادانىڭ رۋحاني ورلەۋiنە سەبەپشi بولعان بابالارىمىزدىڭ شالقار شابىتى بۇگiنگi ۇرپاقتارىنىڭ بويىنان دا تابىلادى دەپ ىرىمداساق ءجون. سولاي ەكەندiگiنە سەنگiڭ كەلەدi.

(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»