ەرلiكتەردi تۇگەندەۋ

كونە گرەك اڭىزشىلارى قاھارمانداردىڭ قاھارمانى گەراكلدiڭ ماڭدايىنا جازىلعانى ون ەكi ەرلiك ەدi دەگەن اڭگiمە ايتادى. بiز مۇنىمەن كەلiسە المايمىز. بiزدiڭشە، گەراكلدىڭ، تiكەلەي ەۆريسفەي پاتشانىڭ تاپسىرماسىمەن iستەگەن ون ەكi ەرلiگiنەن باسقا، تەك ءوز جان قالاۋىمەن جاساعان دا ەرلiكتەرi بولعان. قازاق اقىنى جۇمەكەن ناجiمەدەنوۆ گەراكلدiڭ وسىنداي ەرلiكتەرiنiڭ قاتارىنا ونىڭ ادامزاتقا وت سىيلايمىن دەپ قۇدايلاردىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان، وسى كۇناسi ءۇشiن نايزاعايلار تiلگiلەگەن قاپ تاۋىنىڭ تاپ-تاقىر قۇز-جارتاسىنا بەرiك بۇعاۋلانعان پرومەتەيدi قۇتقارۋىن جاتقىزادى. ءيا، راسىندا دا بۇل گەراكلدiڭ ون ءۇشiنشi ەرلiگi دەۋگە ابدەن بولاتىن ۇلى ەرلiك ەدi. اقىن جۇمەكەن مۇنى انىق بايقاعان. بiراق گەراكلدiڭ ساناتقا كiرمەي قالعان ەرلiكتەرi تەك وسىمەن عانا شەكتەلمەسە كەرەك. مiنە، بiزدi وسى ساۋال ءھام ونىڭ جاۋابى قىزىقتىرعان. جۇمەكەندەي ۇلى اقىننان كەيiن گەراكل ەرلiكتەرiنiڭ قاتارىنا تاعى بiر تولىقتىرۋ جۇرگiزۋ، ارينە، كiم ءۇشiن بولسا دا ۇلكەن باقىت. جۇمەكەن اقىن قاھارماننىڭ ون ءۇشiنشi ەرلiگiن ايتسا، بۇگiن بiزدiڭ گەراكلدiڭ ون ءتورتiنشi ەرلiگi تۋرالى اڭگiمە شەرتكiمiز كەلiپ وتىرۋىنىڭبiر سەبەبi وسىدان. بiر عاجابى، وسىبiر ون ءتورتiنشi ەرلiكتiڭ جاڭعىرىعى قازاق ەرتەگiسiندە، تۇركi ءافساناسىندا دا ءجۇر. بۇل سوزiمiزگە «قورقىت اتا كiتابى»، ونداعى دومرۋل جايلى حيكايا كۋا بولا الماق. بiراق ءبارi دە رەت-رەتiمەن...

ون ءتورتiنشi ەرلiك.
كونە گرەك نۇسقاسى

ەرلiكتەردi تۇگەندەۋ

كونە گرەك اڭىزشىلارى قاھارمانداردىڭ قاھارمانى گەراكلدiڭ ماڭدايىنا جازىلعانى ون ەكi ەرلiك ەدi دەگەن اڭگiمە ايتادى. بiز مۇنىمەن كەلiسە المايمىز. بiزدiڭشە، گەراكلدىڭ، تiكەلەي ەۆريسفەي پاتشانىڭ تاپسىرماسىمەن iستەگەن ون ەكi ەرلiگiنەن باسقا، تەك ءوز جان قالاۋىمەن جاساعان دا ەرلiكتەرi بولعان. قازاق اقىنى جۇمەكەن ناجiمەدەنوۆ گەراكلدiڭ وسىنداي ەرلiكتەرiنiڭ قاتارىنا ونىڭ ادامزاتقا وت سىيلايمىن دەپ قۇدايلاردىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان، وسى كۇناسi ءۇشiن نايزاعايلار تiلگiلەگەن قاپ تاۋىنىڭ تاپ-تاقىر قۇز-جارتاسىنا بەرiك بۇعاۋلانعان پرومەتەيدi قۇتقارۋىن جاتقىزادى. ءيا، راسىندا دا بۇل گەراكلدiڭ ون ءۇشiنشi ەرلiگi دەۋگە ابدەن بولاتىن ۇلى ەرلiك ەدi. اقىن جۇمەكەن مۇنى انىق بايقاعان. بiراق گەراكلدiڭ ساناتقا كiرمەي قالعان ەرلiكتەرi تەك وسىمەن عانا شەكتەلمەسە كەرەك. مiنە، بiزدi وسى ساۋال ءھام ونىڭ جاۋابى قىزىقتىرعان. جۇمەكەندەي ۇلى اقىننان كەيiن گەراكل ەرلiكتەرiنiڭ قاتارىنا تاعى بiر تولىقتىرۋ جۇرگiزۋ، ارينە، كiم ءۇشiن بولسا دا ۇلكەن باقىت. جۇمەكەن اقىن قاھارماننىڭ ون ءۇشiنشi ەرلiگiن ايتسا، بۇگiن بiزدiڭ گەراكلدiڭ ون ءتورتiنشi ەرلiگi تۋرالى اڭگiمە شەرتكiمiز كەلiپ وتىرۋىنىڭبiر سەبەبi وسىدان. بiر عاجابى، وسىبiر ون ءتورتiنشi ەرلiكتiڭ جاڭعىرىعى قازاق ەرتەگiسiندە، تۇركi ءافساناسىندا دا ءجۇر. بۇل سوزiمiزگە «قورقىت اتا كiتابى»، ونداعى دومرۋل جايلى حيكايا كۋا بولا الماق. بiراق ءبارi دە رەت-رەتiمەن...

ون ءتورتiنشi ەرلiك.
كونە گرەك نۇسقاسى

گەراكل ديومەد پاتشانىڭ اتتارىن iزدەپ فراكيانىڭ جا¬عا¬¬لاۋىنا ءجۇزiپ بارا جاتقاندا، جولاي فەر قالاسىنىڭ پاتشاسى، دوسى ادمەتكە سوعا كەتۋدi ءجون كورەدi. بۇل ادمەتتiڭ باسىنا قيىن كۇندەر تۇنەگi ورناعان مەزگiل ەدi. تاعدىر قۇدايلارى - مويرالار ادمەتكە وعان اجال ءساتi تونگەندە، ەگەر ول ءۇشiن باسقا بiر اجالدى پەندە ولiمگە باس تiگەتiن بولسا، ادمەتتiڭ عۇمىرى ۇزاراتىندىعى تۋرالى بايان ەتكەن-دi. گەراكل قوناققا كەلەتiن مەزگiل، وسىلايشا، ادمەتتiڭ جەر بەتiندەگi ولشەۋلi كورەر كۇنi ءتامامدالىپ، ونىڭ ءوز تاعدىرىن قالايدا ۇزارتقىسى كەلiپ الاسۇرىپ جاتقان مەزگiلi بولاتىن. ول ءوزi ءۇشiن جان بەرۋلەرiن كوپتi كورگەن اقساقالدى اكەسiنەن دە، كەيۋانا شەشەسiنەن دە سۇراعان. بiراق ەكەۋi دە كونبەي قويدى. قاندى قىرعىنعا كiرەيiن دەپ تۇرعان جاۋىنگەرلەرگە سالماق سالىپ ەدi, ولار دا كەلiسiم بەرمەدi. جەر بەتiنەن اجالىنا اراشاشى بولار تiرi پەندە بالاسىن تاپپاي، ابدەن سiلiكپەسi شىققان ادمەت اقىرى بالالارىنىڭ اناسى سۇيiكتi جارى الكەستيداعا شاعىنعان. الكەستيدا كۇيەۋi ءۇشiن باسىن ولiمگە تiگەتiنiن بiردەن ايتتى. ەندi ول اجالدى كۇتiپ تاستۇنەك كورحانادا جاتىر. گەراكل كەلگەندە ادمەتتiڭ كوڭiلسiز بولۋى وسىدان ەدi. بiراق ول قاھارمان دوسىنىڭ جاقسىلاپ دەم الۋى ءۇشiن بارلىق جاعدايدى جاساۋدى قىزمەتشiلەرiنە شەگەلەپ بۇيىرادى. دوسى مۇنىڭ باسىنا نەندەي زاۋال تونگەنiن ەش سەزبەۋi كەرەك. ويتكەنi, قاھارماننىڭ مۇنسىز دا باسقا ماشاقاتى جەتiپ ارتىلىپ جاتقان جوق پا! گەراكل دوسىنىڭ ءجۇزi نەگە جابىرقاۋ ەكەندiگiن سۇراعاندا ول الىس بiر تۋىسقانىنىڭ قايتىس بولعاندىعىن تiلگە تيەك ەتكەن. ودان ارى قازبالاۋعا قاھارماننىڭ دا قۇلقى بولا قويمادى. وزiنە ارنايى بولiنگەن سارايدا جاتىپ ەمiن-ەركiن دەم الۋعا كiرiستi. شاراپ سۋداي بولىپ اقتى. ارا-تۇرا سۇراپ قويعانى بولماسا، گەراكل ءوزiنiڭ ادمەتتە قوناقتا ەكەندiگiن دە ەستەن شىعارىپ الدى دەۋiمiزگە بولادى. بiراق ادمەتتiڭ قايعى-قاسiرەتi ونىڭ قىزمەتشiلەرiنiڭ دە جۇزiنە كوشكەن-دi. سەزiمتال باتىر ونى بايقاماي قالعان جوق. سەبەبiن قايتا-قايتا سۇراي بەرگەسiن قىزمەتشiلەردiڭ دە اعىنان جارىلماسقا شاراسى قالماعان-دى. ادمەت تاراپىنان اقيقاتتى ايتۋعا تىيىم سالىنعانىنا قاراماي، ولار شىندىقتى جايىپ سالدى. ادمەتتiڭ ولەر كۇنi تايانعاندا، ول ءۇشiن ايەلi الكەستيدانىڭ باقيعا كوشۋگە كەلiسكەنi, ەندi اجالىن كۇتiپ تاستۇنەك كوردە جاتقانى، ءبارi-ءبارi ءمالiم بولدى. ءوزiنiڭ ۋايىم-قايعىسىز، تۇكتەن بەيحابار كوڭiل كوتەرiپ جاتقانىنا ۇيالعان گەراكلدiڭ ويىنا مىناداي اڭگiمەدەن كەيiن توسىن شەشiم كەلگەن. ول جان العىش تانات قۇدايدىڭ وزiمەن بەلدەسiپ، ودان الكەستيدانىڭ جانىن تارتىپ الۋدى، جانكەشتi ارۋدى ادمەت دوسىنا قايتا تارتۋ ەتۋدi ويلادى.
مiنە، گەراكل ەشكiمگە كورiنبەي الكەستيدا تابىتىنىڭ جانىندا بۇعىنىپ وتىر. ازiرەيiل تانات توبە كورسەتكەن زامات ونىمەن الىسا كەتۋگە تاس-ءتۇيiن دايىن. جانعا شولiركەگەن تانات تا كوپ كۇتتiرگەن جوق. قاپ-قارا قاناتتارىنىڭ سۋسىلى اۋانى قاق جارا كوزدەرi جارقىراپ جەتiپ كەلدi. كەلە سالا تابىتتى اشىپ الكەستيدانىڭ توبەسiنەن تونە بەرiپ ەدi, جون ارقاسىنان گەراكلدiڭ كۇجiلدەگەن داۋىسى ەستiلدi. قۇداي مەن قاھارماننىڭ جان الىپ، جان بەرiسەر اپىر-توپىر قاندى ايقاسى باستالدى. بiردە اجالدى، بiردە اجالسىز بەل الادى. ەكەۋi دە جەڭiستi قولدان بەرەر ەمەس. اقىرى باتىردىڭ كۇشi باسىم تۇسكەن. ول اجال قۇدايى تاناتتى شاندىپ-ماتاپ بايلاپ تاستادى. «تەك الكەستيدانىڭ جانىن وزiنە قايتارساڭ عانا بوساتامىن» دەگەن شارت قويدى. تاناتتىڭ كونبەسكە لاجى جوق ەدi. وسىلايشا ارۋ الكەستيدا ومiرگە قايتا كەلدi.
الكەستيداسىن تiرi كورگەن ادمەتتiڭ قۋانىشىندا شەك جوق ەدi. ول گەراكلگە تاعى دا بiراز كۇن قوناقتا قالۋىن، ونىڭ تەڭدەسسiز ەرلiگiنiڭ قۇرمەتiنە جاسالار ۇلى تويدىڭ كۋاسi بولۋىن وتiنگەن. بiراق اجال قۇدايىمەن ايقاستا جەڭiپ شىققان جۇرەكتi ەر قالا المايتىندىعىن ايتتى. ويتكەنi, ونى الدا تاعى باسقا دا ەرلiكتەر كۇتۋلi ەدi.
ەندi وسى ەرلiكتiڭ تۇركiلiك نۇسقاسىن دا قىسقاشا مازمۇنداي كەتەيiك.

ون ءتورتiنشi ەرلiك.
تۇركi نۇسقاسى

«قورقىت اتا كiتابى» دا - ەرلiكتەردiڭ كiتابى. مۇنداعى وقيعالار سانى دا ون ەكi (كەزدەيسوقتىق پا؟). بiراق وسى قاھارماندىقتاردىڭ iشiندەگi ەڭ بiر تاعىلىمدىسى توقا بالاسى ەرجۇرەك دومرۋل تۋرالى جىردا ايتىلادى عوي دەپ ويلايمىز.
باستاپقىدا دومرۋل دا كوپ تەنتەك باتىردىڭ بiرi بولادى. سۋسىز وزەنگە كوپiر سالىپ، سودان وتكەن ادامنان 33 تەڭگە، وتكiسi كەلمەگەندەردەن قورقىتىپ 40 تەڭگە الۋىنىڭ ءوزi اپەرباقان، ۇردا-جىق، اقىلى كەمشiن باتىرلاردى كوزگە ەلەستەتەدi ەمەس پە!
بiردە دومرۋلدىڭ وسى كوپiرiنiڭ باسىندا كوشپەلi بiر قاۋىم ەلدiڭ بiر ازاماتى قايتىس بولىپ، جوقتاپ ازالاۋ باستالادى. وسىنداي جىلاپ-سىقتاۋدىڭ ۇستiنەن تۇسكەن دومرۋل حالىقتان ولاردىڭ نە سەبەپتi كۇڭiرەنiپ جاتقاندىعىن سۇرايدى. ولار بiر جاقسى جiگiتتەرiنiڭ جانىن قىزىل قانات ازiرەيiل كەلiپ الىپ كەتكەنiن، ەندi ونى جەرلەپ بولماي، كوشتiڭ العا جىلجىمايتىنىن ايتىسادى. دومرۋل بولسا «ادامنىڭ جانىن الاتىن قىزىل قانات ازiرەيiل كوزگە كورiنiپ كەلەتiن تاجال بولسا، ونىمەن شايقاسۋعا دايارمىن، مەنەن جەڭiلگەن ول ادامنىڭ جانىن الۋعا قايتا كەلمەيتiن بولار ەدi» دەپ جiبەرەدi. بۇل ءسوز قۇدايعا ۇناماي قالعان. ول ەندi ازiرەيiلگە تەنتەك باتىردىڭ ءوزiنiڭ جانىن الۋدى تاپسىرعان. دومرۋل بiر توپ جiگiتiمەن كوڭiل كوتەرiپ وتىرعاندا كەلگەن ازiرەيiل باتىردىڭ تاراپىنان قاتتى قارسىلىققا ۇشىرايدى. قىلىشىن قىنابىنان سۋىرعان دومرۋل وعان تاپ بەرگەندە ءاپ-ساتتە كەپتەرگە اينالىپ ازiرەيiل ءۇيدiڭ تەرەزەسiنەن قاشىپ شىعادى. بۇل دومرۋلدى بۇرىنعىدان دا قاتتى ماسايراتقان. ول جان العىش ازiرەيiلدiڭ وزiنەن قورىققاندىعىنا سەنiمدi ەدi. ەندi سۇڭقارىن الىپ، ونىڭ سوڭىنا تۇسكەن. ويى كەپتەرگە اينالعان ازiرەيiلدi سۇڭقارىنا iلدiرۋ بولاتىن. بiراق دالاداعى بەلدەسۋدە ازiرەيiل باسىم تۇسەدi. جەڭiلگەنiن مويىنداعان دومرۋل ازiرەيiلگە «ءالi جاسپىن عوي، جانىمدى الا كورمە» دەپ جالبارىنادى. ازiرەيiل ءوزiنiڭ قولىندا تۇرعان تۇك تە جوق ەكەنiن، ءبارi بiر قۇدايدىڭ تاپسىرماسىمەن بولىپ جاتقانىن ايتقاندا، دومرۋل تاعى كەرگiپ شىعا كەلەدi. ول ازiرەيiلگە بەرەتiن جانىنىڭ جوق ەكەنiن، جانىن بەرسە تەك بiر جاراتقاننىڭ وزiنە عانا بەرەتiندiگiن اشىق ايتادى. بۇل ءسوز اللا تاعالانىڭ كوكەيiنە قونعان. ول ازiرەيiلگە «باتىرعا بىلاي دەپ ايت. ەگەر ورنىنا جانىن بەرەتiن باسقا بiر ەكi اياقتى پەندەنi تابا الاتىن بولسا، جانىن وزiنە قايتا سىيلايمىن. تاپپاسا جانى جاھاننامعا كەتەدi» دەگەن حابار بەرەدi. بۇل ءسوز ازiرەيiلدiڭ اۋزىنان دومرۋلعا جەتەدi. گرەك اڭىزىنداعى ادمەت iسپەتتi دومرۋل دا ەندi ءوزi ءۇشiن جان بەرۋلەرiن ءوتiنiپ اكەسi مەن شەشەسiنە ءوتiنiش سالادى. بiراق گرەك اڭىزىنداعىداي ولار دا كونبەي قويادى. دومرۋلدىڭ ومiرiندەگi ەڭ قايعىلى كۇندەر باستالادى. ۇزاماي جانىن الۋعا ازiرەيiل تاعى كەلگەن. بۇل جولى دومرۋل ازiرەيiلگە جانىن الار ءساتتi ءسال كەشiكتiرە تۇرۋىن، ويتكەنi ەكi بالاسى جانە سول ەكi بالاسىنىڭ شەشەسiمەن قوشتاسۋى كەرەكتiگiن ايتادى. كۇيەۋiنiڭ باسىنا تۇسكەن كەپتi تۇگەل ەستiگەن ايەلi ونىڭ ورنىنا ءوزi جان بەرۋگە دايار ەكەندiگiن ايتقاندا دومرۋل قۋانعانداي بولعان. بiراق ءاپ-ساتتە بۇل قۋانىشى قايتادان قايعى-قاسiرەتكە اينالىپ شىعا كەلدi. سەبەبi, ءوزiن جانىنان ارتىق جاقسى كورەتiن جارىنىڭ ارتىندا قالىپ نە iستەمەك؟ ەندi ول قۇدايعا «الساڭ ايەلiمiز ەكەۋمiزدiڭ جانىمىزدى بiرگە ال، بولماسا ەكەۋمiزگە دە عۇمىر سىيلا» دەپ جالبارىنادى. بۇل جالبارىنۋ دا اللا تاعالانىڭ كوڭiلiنەن شىعىپ ەدi. ول ازiرەيiلگە باتىرعا دا، ايەلiنە دە تيiسپەۋگە بۇيرىق بەردi. «اكەسi مەنە شەشەسiنiڭ جانىن ال، ەسەسiنە مىنالاردىڭ ارقايسىسىنىڭ تالايلارىنا 140 جىلدان عۇمىر جازىلسىن» دەدi اللا تاعالا. «وسىلايشا ايەلiنiڭ كۇيەۋiنە دەگەن ادال سەزiمi, اقەدiل كوڭiلiنiڭ ارقاسىندا ەكەۋi ۇزاق جىل باقىتتى عۇمىر كەشتi. نەمەرە، شوبەرە ءسۇيدi, ودان كەيiنگiلەرiن دە كوردi. بiراق كورەتiن قىزىعى، تاتاتىن ءدامi تاۋسىلعان كۇنi ولار دا ومiردەن ءوتتi» دەيدi تۇركi اڭىزى.

ۇقساستىقتار مەن ايىرماشىلىقتار

وسى ەكi اڭىزدىڭ ءوزارا ۇقساس ەكەندiگiنە، سونىمەن بiرگە از-ماز ايىرماشىلىقتارى بارلىعىنا ەشكiم دە كۇماندانباسا كەرەك. ەڭ باستى ۇقساستىق دەپ ەكi اڭىزدا دا كۇيەۋلەرi ءۇشiن قۇرباندىققا ايەلدەرiنiڭ باس تiگەتiندiگiن ايتۋعا بولادى. وكiنiشتiسi, ەگەر گرەك نۇسقاسىنداعى ايەلدiڭ ەسiمi الكەستيدا ەكەندiگi بەلگiلi بولسا، تۇركi نۇسقاسىنداعى ۇلى انانىڭ نىسپىسى ءمالiم ەمەس. دەگەنمەن باستى قاھارمانداردىڭ بiرiنiڭ ەسiمi بەلگiلi بولماعانىمەن، ءافسانانى جالپى العاندا، تۇركi ايەلدەرiنە قويىلعان عاجايىپ كوركەم ەسكەرتكiش دەپ باعالاۋعا تولىق قاقىمىز بار. تۇمار انا، زارينا، دومالاق انالاردىڭ قاتارىندا، مەيلi, ول اڭىزدىق بولسىن، وسىنداي دا بiر ەسiمi بەلگiسiز ۇلى انانىڭ بولۋى بiزدiڭ حالىقتىق ماقتانىشىمىز بولۋعا تيiس.
ەكiنشi بiر ۇقساستىق - قوس ءافسانادا دا قاھارماندار مەن جان الۋشىلاردىڭ اراسىندا ءوزارا بەلدەسۋدiڭ بولاتىندىعى. تۇركi نۇسقاسىندا دومرۋل ازiرەيiلدەن جەڭiلگەنiمەن اڭىز استارىندا بۇنىڭ ءبارi جاراتقاننىڭ جازۋىمەن بولىپ جاتىر، ايتپەسە دومرۋل ازiرەيiلگە بوي بەرمەس ەدi دەگەن تۇسپال جاقسى بايقالادى. مۇنى «جانىمدى بەرسەم تەك ءتاڭiرiنiڭ وزiنە بەرەمiن، ازiرەيiلگە بەرەر جانىم جوق» دەپ دومرۋلدىڭ ءوزi دە ايتىپ قالادى. قىسقاسى، ەكi افساناداعى باتىرلاردى دا جان الۋشى تانات نە ازiرەيiلمەن ايقاستا جەڭiمپاز بولۋعا ابدەن لايىق دەۋگە كەلەدi. بۇل جەردە گەراكلدiڭ تاناتتى اشىق ايقاستا جەڭگەندiگiن دە ۇمىتپاعان ءجون. ەكi افساناداعى ءۇشiنشi ۇقساستىق باتىرلاردىڭ اكە-شەشەلەرiنە بايلانىستى. ەكi اڭىزدا دا اقساقال اكە مەن اق جاۋلىقتى شەشە بالالارى ءۇشiن جاندارىن قيۋدان باس تارتادى.
ەكi افساناداعى نەگiزگi ايىرماشىلىق دەپ تۇركi نۇسقاسىندا قاھارمان گەراكلدiڭ پروتوتيپi نە iزباسارى جوقتىعىن، ونىڭ جانە ادمەتتiڭ iس-قيمىلى بiر كەيiپكەر - دومرۋلدىڭ جەكە باسىنا توپتاستىرىلعانىن عانا ايتۋعا بولاتىن شىعار. دەگەنمەن بۇل ايىرماشىلىق بۇل ەكi نۇسقانى بiر ءافسانانىڭ ەكi ءتۇرلi بايانى دەپ ايتۋىمىزعا ەش كەدەرگi كەلتiرە المايدى. ال ەكi نۇسقانىڭ قايسىسى كونە، ياعني، بiرiنشi دەگەن ساۋالعا جاۋاپ iزدەۋ الداعى كۇندەردiڭ ەنشiسiندەگi شارۋا بولماق.
وزگە دە سالىستىرۋلار
گرەك ميفتەرi مەن تۇركi اڭىزدارىنداعى ۇقساستىقتاردى بiزدەن بۇرىن دا ءسوز قىلعاندار جەتەرلiك. ولاردىڭ اراسىندا ءا.مارعۇلان، ۆ.جيرمۋنسكي سەكiلدi بەدەلدi تۇركiتانۋشىلار دا بار. بەلگiلi مادەنيەتتانۋشى مۇرات اۋەزوۆ ءوزiنiڭ «ءوزارا ارەكەتتەسۋ» اتتى ماقالاسىندا «قورقىت اتا كiتابىنداعى» ءبامسi-بايراق (قازاقتىڭ «الپامىس» جىرى) وقيعاسى مەن گومەر «وديسسەياسىنداعى» قاھارماننىڭ ءوز ەلiنە ورالعاننان كەيiنگi iس-ارەكەتتەرiندە جەكەلەگەن دەتالدەرiندە بولماسا، نەگiزiنەن بiر باياننىڭ سۋرەتتەلەتiنi كوزگە ۇرىپ تۇرعاندىعىن جازادى. «قورقىت اتا كiتابىنداعى» بيسات باتىردىڭ توبەكوزدi (تسيكلوپ) قالاي ولتiرەتiندiگiن جىرلايتىن ءافسانا مەن گومەر ەپوسىنداعى وديسسەيدiڭ جالعىز كوزدi ءداۋ پوليفەمدi قالاي سوقىر ەتەتiندiگi تۋرالى تۇستى ءوزارا سالىستىرىپ، ولاردىڭ ءتۇبi بiر ءافسانالار ەكەندiگiن تiلگە تيەك ەتكەن دە وسى مۇرات اۋەزوۆ بولاتىن. گرەكتiڭ زاعيپ اقىنى مۇراسى مەن تۇركiنiڭ «قورقىت اتا كiتابىن» سالعاستىرىپ وقىعان ادامنىڭ مۇنداي شەندەستiرۋدiڭ دۇرىستىعىنا ەش كۇمان كەلتiرمەيتiندiگiنە شاك جوق. عالىم وسى ەڭبەگiندە ۆ.م.جيرمۋنسكيدiڭ: «وديسسەيانىڭ» كونەلiگiنە ءھام كوپشiلiككە ماشھۇرلiگiنە قاراماي، گومەر ەپوسىن مۇنداي نۇسقالاردىڭ نەگiزگi باستاپقى كوزi دەۋگە تiپتەن بولمايدى. كەرiسiنشە، بۇل جانە باسقا دا جەرلەردە كونە گرەك ەپوپەياسىن وزiنەن دە كونەلەۋ ەرتەگiلەردiڭ سيۋجەتتەرiن پايدالاندى دەۋiمiز كەرەك» دەگەن ءسوزiن مىسالعا كەلتiرەدi. ءيا، «قورقىت اتا كiتابىنداعى» قايسىبiر ءافسانالار گرەكتiڭ گەراكل نەمەسە وديسسەي تۋرالى ميفتەرiنەن اناعۇرلىم باعزى، اناعۇرلىم ەسكi بولۋى بەك مۇمكiن.
مارقۇم سەرiكبول قوندىبايدىڭ سوڭعى زەرتتەۋلەرi دە بiزگە وسىنداي پiكiردi باتىل ايتۋعا تولىق مۇمكiندiك بەرەدi.

«قورقىت اتا كiتابى» جانە تاريح

«قورقىت اتا كiتابى» وعىز-قىپشاق ۇلىسىنىڭ ۇيىعان كەزەڭiن، كەيiن ولاردىڭ iشوعىز جانە تىسوعىزدار بولىپ، ءوزارا قىرىلىسقانىن سۋرەتتەيتiن جىرلاردان تۇرادى. كiتاپتىڭ ەڭ سوڭعى تاراۋى، مiنە، ءدال وسىلاي، «سىرتقى وعىزداردىڭ iشكi وعىزدارعا قارسى باس كوتەرۋi جانە بايراقتىڭ قالاي ولتiرiلگەنi تۋرالى جىر» دەپ اتالادى. ال وسى وعىزدار تۋرالى تاريحتا قانداي دەرەكتەر بار؟
اقىن، عالىم ولجاس سۇلەيمەنوۆ «ازيا» كiتابىنىڭ «شۋمەر-نامە» بولiگiندە وسى ساۋالعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسادى: «اسسيريا جىلنامالارى بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi ءۇII عاسىردا سولتۇستiك كاسپي دالاسىنان كاسپي تەڭiزiنiڭ باتىس جاعالاۋى ارقىلى وتكەن (دەربەنت سوقپاعى ارقىلى) كوشپەلiلەردiڭ شابۋىلى باستالعانىن جازادى. ولاردىڭ كوسەمi يسپاقا، وزدەرi iشعۇز (باسقا نۇسقالارى iشقۇزا، اشگۇزا) دەپ اتالدى» («ازيا»، الماتى، 1989, 563-بەت).
اقىن بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi ءۇII عاسىردا-اق تاريحي قۇجاتتارعا تiركەلiپ قويعان وسى iشعۇزداردى «قورقىت اتا كiتابىنداعى» iشوعىزدار دەپ تۇسiنەدi. ارينە، ەكi ۇلىستىڭ دا كوشپەلi ەكەندiگiن ەسكەرسەك، مۇنداي ۇقساتۋ شىندىقتىڭ اۋىلىنان تىم الىس كەتە قويمايدى. تاعى دا اقىن تۇجىرىمىنا نازار اۋدارايىق:
«... تۇركi ەتنونيمدەرiنiڭ ومiرشەڭدiگi تۋرالى مىسالدار وتە كوپ. «ءۇيسiن»، «قاڭلى»، «دۋلات» تايپالارى ب.د. III عاسىرىنداعى بەدەلدi دەرەك كوزدەرiندە ۇشىراسادى. مەكەن-جايى دا سول باعزى دەرەكتەردە باياندالعانداي جەتiسۋ ءوڭiرi. ەسكەرتكiشتەر مىڭداعان جىلدار بويى بۇل تايپالار تۋرالى ءلام-ميم دەمەي كەلدi. حات-قاعازعا تۇسكەن جوق، بiراق ءومiر ءسۇرiپ جاتتى. اتاۋى اۋىزدان اۋىزعا كوشiپ ساقتالدى. ال بۇل ءۇيسiن، دۋلات، قاڭلى تايپالارىنىڭ وسى III عاسىرعا دەيiن دە، ەشقانداي جىلناماشىنى تولعاندىرماي-اق تاعى قانشاما عاسىرلار بويى ءومiر ءسۇرiپ كەلگەنiن كiم بiلەدi? ەگەر قىتاي ساياحاتشىلارى ولاردى كەزدەيسوق III عاسىردا شەجiرەگە تiركەپ وتپەگەندە، بۇل اتاۋلاردىڭ ءومiربايانى اناعۇرلىم قىسقا بولار ەدi. وعىزدار بولسا ءۇIII عاسىرداعى ەنيسەي ەسكەرتكiشتەرiندە عانا اتالىنادى.
اسسارحادون پاتشا تۇسىنداعى اسسيريا جىلنامالارى - قازiرشە بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi ءۇII عاسىردا تۇركi ەتنونيمi «iش-وعىز»، «iس-پاق» (iس-پاقان) تيتۋلدى ەسiمi جانە كوسەمدi «يت» دەپ ۇلىقتايتىن ءداستۇردiڭ بولعاندىعىن دالەلدەيتiن بiردەن-بiر ەڭ كونە تاريحي قۇجات...
ءاربiر وعىز جىرى مىناداي جولدارمەن اياقتالادى: «بۇل جيىنعا قورقىت اتام كەلiپ، قۋانىشتى ولەڭ ايتىپتى. دiن ءۇشiن كۇرەسكەن سول باتىرلاردىڭ ەرلiگiن جىرعا قوسىپتى. جالعان-اي، بار دۇنيە بiزدiكi دەپ ايقاي-سۇرەڭ سالعان سول ەرلەر قازiر قايدا؟ ولاردى اجال ۇرلاپ، جەر جۇتتى. دۇنيە كiمگە وپا قىلعان؟ ادام ءومiرi - وتكiنشi, ءومiردiڭ قۇردىمى - اجال، اجىراسۋ، جەردەگi ءومiر بايانسىز! مەنiڭ سiزگە بەرەر باتام: «قۇداي سەنi ولگەنiڭشە دiنiڭنەن ايىرماسىن! اق ساقالدى اكەڭنiڭ بارعان جەرi جۇماق بولسىن! اق شاشتى اناڭنىڭ جۇرەر جەرi اسقار الا تاۋ بولسىن!» يماندى ءجۇزiڭدi كورگەن سوڭ، بەس اۋىز سوزبەن دۇعا وقىدىق. دۇعام قابىل بولىپ، تۇگەل ورىندالسىن...»
كiم بiلەدi, iشوعىزدار جىرشىسىنىڭ وسى تولعامدارىن اسسيريانىڭ ءزايتۇندi شوق توعايلارىندا جاتىپ يسپاقان كوسەم دە ەستiگەن بولار؟، («ازيا»، الماتى، 1989, 566-567-بەتتەر).
ءيا، ەستۋi ابدەن مۇمكiن. ويتكەنi, كiتاپتاعى قايسىبiر جىرلار سەكiلدi, قورقىت اتانىڭ ءوزiن دە باعزىدان كەلە جاتقان جيىنتىق افسانالىق تۇلعا دەۋگە ابدەن بولادى. قورقىتقا ۇقساس كەيiپكەر يراننىڭ اتاقتى فيردوۋسي جىرلاعان «شاحناماسىندا» دا ۇشىراسادى. ال بiز «قورقىت اتا گە¬راكلدiڭ ۇستازى بولعان با؟» اتتى ماقالامىزدا پەرسەي، ياسون، اعايىندى ديوسكۋرلار جانە گەراكل مەن احيللەس سەكiلدi گرەكتiڭ ۇلى قاھارماندارىنىڭ ۇستازى بولعان كەنتاۆر حيروندى (كەنتاۆر - كونە گرەكتەردiڭ كوشپەلiگە بەرگەن سيمۆولدىق اتاۋى) وسى قورقىت اتامەن بايلانىستىرعان بولاتىنبىز. قازiر دە سول ويىمىزدان قايتپايتىندىعىمىزدى ايتقىم كەلەدi.
«قورقىت اتا كiتابى» تۋرالى ءار جەردەن وقىپ بiلگەن، وزگە بوپ، ءوزiمiز بوپ جاساعان وي تۇيiندەردiڭ بiر شوعىرى وسىنداي. بۇل باعىتتاعى iزدەنiستەردiڭ الداعى ۋاقىتتاردا دا توقتالمايتىنىنا بەك سەنiمدiمiز.
ويتكەنi, ءومiر ءۇشiن اجالدىڭ وزiمەن الىسقان الىپتار جايلى ءافسانالار وقىرمانىن، تىڭدارمانىن تاۋىپ، ۇرپاقتاردان ۇرپاقتارعا جالعاسا بەرمەك. ويتكەنi, بۇل كۇرەس - ماڭگiلiك كۇرەس. اجالدىڭ ەمiن iزدەپ ءالi تالاي ۇرپاقتار اۋىسار، بiراق ادامزاتتىڭ ارمانىن ارقالاعان ءافسانالار ومiرشەڭدiگiن ەشقاشان جويماق ەمەس.
2005 جىل.

(جالعاسى بار)

"اباي-اقپارات"